Book Title: Anekant 1940 03
Author(s): Jugalkishor Mukhtar
Publisher: Veer Seva Mandir Trust
Catalog link: https://jainqq.org/explore/527160/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ | phAlguna, vIra ni0 saM02444 anakAnta _varSa 2, kiraNa 5 vArSika mUlya 3 ru. mArca 1940 8 sheee Join Armanand Dulha harga PARDOSTORIES ODANANOONDEDNDIAGNOMOFOSELDHOOLPADHOONIORRODONIELOPINCHOOT sampAdaka sacAlakajugalakizora mukhtAra tanasukharAya jaina adhiSThAtA vIra-sevAmandira sarasAvA (sahAranapura) kanaoNTa sarkasa po0 bo0 naM048 nyU dehlii| SINGEDIOVOIDVONIONIONLIRODAFONOTIFONO HINOONIFORGONOMETROETRAroman FOMMOFORG ONOM/NOOT Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSaya-sUcI 318 319 325 328 1. prabhAcandra-smaraNa... 2. bar3he calo [ le0 zrI0 mAIdayAla bI. e. (oNnarsa) bI. TI. 3. ahiMsA-tattva [paM0 paramAnandajI zAstrI... 4. manuSya jAtike mahAna uddhAraka [zrI bI. ela. sarApha vakIla 5. haribhadra sUri [zrI0 ratanalAla saMghavI ... 6. vIra-nasuvA (kahAnI)-[paM0 mUlacanda vatsalA 7. sarala yogAbhyAsa [zrI hemacandra modI ... 8. holIkA tyohAra [sampAdakIya 9. holI holI hai (kavitA) [ yugavIra ... 10. darzanoMkI AstikatA aura nAstikatAkA AdhAra [paM0 tArAcanda / 11. holI hai (kavitA) [kugavIra 12. jAtiyA~ kisa prakAra jIvita rahatI haiM [zrI0 lA0 haradayAla ema. e.... 13. bhagavAna mahAvIra aura unakA upadeza [bA0 sUrajabhAna jI vakIla ... 14. sAhitya paricaya aura samAlocana 341 350 351. 352 359 360 . 369 374 anekAntakI phAila anekAntake dvitIya varSakI kiraNoMkI kucha phAiloMkI sAdhAraNa jilda baMdhavAlI gaI haiM / 12 vI kiraNa kama ho jAne ke kAraNa phAileM thor3I hI kadha sakI haiM / ataH jo bandhu pustakAlaya yA mandiroMmeMTa karanA cAheM yA apane pAsa rakhanA cAheM ve 2 // ) ru0 maniyArDara bhijavA deMge to unheM samilda anekAntakI phAila bhijavAI jA skegii| jo sajjana anekAntake grAhaka haiM aura koI kiraNa guma ho jAne ke kAraNa jilda baMdhavAnemeM asamartha haiM unheM 12 vI kiraNa chor3akara pratyeka kiraNake liye cAra AnA aura vizeSAMkake lie pATha mAnA bhijavAnA cAhie sabhI prAdezakA pAlana ho skegaa| -vyavasthApaka do zabda yadi anekAntake pAThaka do-do bhI anekAntake grAhaka banAne kI kRpA kareM ko anekAnta bahuta kapa ubata ho sakatA hai| prAzA hai utsAhI pAThaka isa bhora avazya prayatna kreNge| -vyavasthApaka Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ OM aham / TIMUR nIti-virodha-dhvaMsI loka-vyavahAra-vartakaH samyak / paramAgamasya bIjaM bhuvanaikagururjayatyanekAntaH // sampAdana-sthAna-vIrasevAmandira (samantabhadrAzrama), sarasAvA, ji. sahAranapura prakAzana-sthAna-kanaoNTa sarkasa, po0 bo0 naM0 48, nyU dehalI phAlguna-pUrNimA, vIranirvANa saM0 2466, vikrama saM01666 vapa'3 kiraNa 5 abhibhUya nijavipakSaM nikhilamatodyotano guNAmbhodhiH / savitA jayatu jinendraH zubhaprabandhaH prabhAcandraH ||-nyaaykumudcndr-prshstiH apane vipakSama-mahako parAjita karake jo samasta matoMke yathArtha svarUpako prakAzita karanevAle haiM ve gaNasamudra, jitendriyoM meM agragaNya aura zubhaprabandha-nyAyakumudacandra jaise puNya-prabandhoMke vidhAtA-prabhAcandrAcArya nAmake sUrya jayavanta hoM-apane vacana-teja se laukikajanoMke hRdayAndhakArako dUra karanemeM samartha hoveM ! candrAMzuzubhrayazasaM prabhAcandrakavi katvA candrodayaM yena zazvadAlhAditaM jagata ||-shraadipuraanne. jinasenAcArya: jinhoMne candrakA udaya karake-'nyAyakumudacandra' graMthakI racanA karake--jagatako sadAke liye zrAnandita kiyA hai una candra-kiraNa-samAna ujjavala yaza ke dhAraka vicAraka muni prabhAcandrakI maiM stuti karatA huuN| mANikyanandI jinarAja vANI-prANAdhinAthaH paravAdi-mardI / citraM prabhAcandra iha damAyAM mAtaNDa-vRddhau nitarAM vyadIpIt / / sukhine nyAyakumudacandrodayakRte nmH| zAkaTAyana kRtsUtra nyAsakartre vratI(prabhendave ||-shimogaa-ngrtaaluk-shilaalekh naM046 jo mANikya (prAcArya ) ko Anandita karanevAle--unake parIkSAsukha graMthapara prameyakamalamArtaNDa nAmakA mahAbhASya likhakara unakI prasannatA sampAdana karanevAle-the, jinarAjakI vANIke prANAdhAra the--jinheM pAkara eka bAra jinavANI sanAtha huI thI aura jo paravAdi poMkA mAnamardana karanevAle the, ve prabhAcandra Azcarya hai ki isa pRthvIpara nirantara hI mArtaNDakI vRddhi meM pradIpta rahe haiM ! arthAt prabhApUrNa caMdramA yadyapi mArtaNDa (sarya) kI tejovaddhi meM koI sahAyaka nahIM hotA-ulaTA usake tejake sAmane hataprabha ho jAtA hai, parantu ye prabhAcandra mArtaNDa (prameyakamalamArtaNDa) kI tejovRddhi meM nirantara hI avyAhatazakti rahe haiM eka vicitratA hai / jo nyAyakumudacandrake udayakAraka-janmadAtA hue haiM aura jinhoMne zAkaTAyanake satra-vyAkaraNazAstrapara nyAsa racA hai, una prabhAcandra muniko namaskAra hai| Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ re+ [ le0-zrI mAIdayAla jaina, bI.e.(Anarsa) bI.TI. bar3he calo / bar3hate calanA unnati tathA pragatikI usapara pUrA prabhutva tathA adhikAra jamAno / 'pAge daur3a nizAnI hai / jo bar3hatA nahIM, vaha dhIre dhIre ava- pIche caur3a' vAlI kahAvata mata kro| nahIM to, varSoMkA nati karatA hai / isalie bar3he clo| kAma palameM maliyAmeTa ho jaayegaa| ___ bar3he clo| sarvAGgarUpase bar3ho / zArIrika, Arthika, bar3he calo / dUsaroM ke anubhavoMse lAbha uThAte hue, naitika, mAnasika, AdhyAtmika, sAmAjika tathA rASTrIya aroMkI galatiyoMko chor3ate hue , tathA unakI acchI Adi sabhI dizAoMmeM barAbara bar3hate clo| kisI aMga . bAtoMko apanAte hue bar3ho / kintu maulikarUpase bar3hanA ko bhUla jAnA utanI hI mAtrAmeM pIche rahanA hai| kucha nirAlI hI zAna rakhatA hai / dUsaroMkA mArga,sambhava bar3he clo| vyaktigatarUpase bar3ho aura sAmUhikarUpa- hai, aApake anukUla na pdd'e| saMsArameM koI bhI do se bar3ho / kuTumba, galI, zahara, deza tathA vizva ke jIvoM AdamI samAnarUpase nahIM bar3he / pratyeka apane DhaMgase ko bar3hAte hue, sAtha lete hue clo| nahIM to ve apanA mArga banAkara bar3hA hai| tuma bhI kisI nae mArga Apako pIche khiiNcleNge| AtmakalyANa tathA paramArtha se hI bar3ho to adhika acchA hai| karate hue bar3he clo| __bar3he clo| bar3hane ke jo sAdhana haiM, sabakA upa___ bar3he clo| sAtvikarUpase bar3ho / nyAya tathA dharma- yoga karate hue bddh'o| jo sAdhana Aja taka bane haiM, mArgapara calate hue bddh'o| dUsaroMko kucalakara, kisIko unheM istemAla karo / tumheM koI nae sAdhana sUjha par3eM, pIche dhakelakara, bar3he huoMko nIce girAkara yA anyA- unheM banAyo aura upayoga meM lAyo / sAdhana sacce tathA yase mata bddh'o| nyAyayukta hone cAhie~ / kiMtu sAdhanoMmeM phaMsakara bar3hane ____bar3he calo / pratikSaNa, pratidina aura prativarSa bar3hate ko mata bhUla jaao| hI clo| isa jIvana meM bar3ho, dUsare jIvanameM bar3ho aura bar3he clo| bar3ha kara ghamaNDa, mada tathA abhimAna jIvanAntarameM bddh'o| mata karo / bar3he hue phaladAra vRkSa ke samAna namra banakara ___ bar3he calo ! Apake mArga meM jo saMkaTa, vipattiyA~ jhukakara, dUsaroMko lAbha pahu~cAyo / varanA jo bar3he nahIM tathA jo rukAvaTeM zrAe~, unako jItate hue baDhe clo| haiM. ve tumase IrSA kareMge aura zAyada tumheM hAni pahu~cAveM binA saMkaToM tathA vipattiyoMkA sAmanA kie, baDhanekI bar3he clo| bar3hanekI sImA nahIM hai / bhikhArIse saccI kSamatA prApta bhI nahIM hotii| ThokareM khAkara hI bhagavAn , sipAhI se kamANDara, hissedArase DAyarekTara, AdamI calanA sIkhatA hai| isalie saMkaToMse mata ghaba- sAdhAraNa aAdamIse kisI prajAtaMtra zAsana ke pradhAna rAo, unakA svAgata karo aura bar3he clo| maMtrI yA sabhApati, anuyAyIse paramAtmA bana sakate ho| bar3he clo| yadi bar3hate hue AvazyakatA ho to isalie saMtuSTa hokara na baiThate hue, bar3he clo|| pIche haTane meM mata jhijako / kintu lakSya-bhraSTa mata ho| bar3he clo| bar3hane meM dUsaroMkI sahAyatA mile, to pIche haTakara bhI Age hI bddh'o| usakA svAgata karo, usase lAbha ThAzro / parantu ____bar3he clo| bar3hanekI-yojanA ( skIma ) bnaalo| dUsaroMkI sahAyatAkI pratikSA na karo aura na parAvalambI phira usake anusAra isa prakAra bar3hate calo, jaise senA- bano / apane pairoM para khar3e hokara svayaM calate hue bddh'o| patikI yojanAke anusAra senA bar3hatI hai aura iMjinI- bar3he clo| sozro mata / soca vicArameM samaya mata yarakI yojanA ( nakaze) ke anusAra makAna bar3hatA hai| ga~vAao / tumhAre sAthI, tumase Age bar3he jA rahe haiM, bar3he calo / Thosa tathA sthAyIrUpase bar3ho / jo kadama tuma pIche kyoM ho, isalie uTho aura Age bar3he clo| par3e dRr3ha ho / Age bar3hanese pahile, jo prApta kiyA hai Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ahiMsA-tatva [le.- paM0 paramAnanda jaina zAstrI - saMsAra ke samasta dharmokA mUla ahiMsA hai; yadi ina bhAva rUpa-prANoMkA viyoga karanA hotA hai / athavA "dharmoM meM se ahiMsAko sarvathA pRthaka kara diyA . kisI jIvako bure bhAvase zArIrika tathA mAnasika kaSTa jAya to ve dharma niSprANa evaM anupAdeya ho jAte haiM; denA, gAlI pradAnAdirUpa apazabdoMke dvArA usake dila isI kAraNa ahiMsAtattvako bhArata ke vividha dharma saMsthA- ko dukhAnA, hasta, kor3A, lAThI Adise prahAra karanA pakoM ne apanAyA hI nahIM, kintu use apane apane ityAdiko arthAt use prANarahita yA prANapIDita karane ke dharmakA prAyaH mukhya aMga bhI banAyA hai / ahiMsA jIvana- liye jo vyApAra kiyA jAtA hai use 'hiMsA' kahate haiN| pradAyinI zakti hai, isake binA saMsAra meM sukha zAntikA jaba hama kisI jIvako dukhI karane-satAne pIr3A dene anubhava nahIM ho sktaa| jisa taraha samyagnirdhArita kA vicAra karate haiM usI samaya hamAre bhAvoMmeM aura rAjyanIti ke binA rAjyakA saMcAlana sucAru gatise nahIM vacana-kAyakI pravRttimeM eka prakArako vikRti A jAtI ho sakatA usI taraha ahiMsAkA anusaraNa kiye binA hai, jisase hRdaya meM azAnti aura zarIrameM becainI utpanna zAntikA sAmrAjya bhI sthApita nahIM ho sakatA / ahiMsA hotI rahatI hai aura jo Atmika zAntike vinAzakA ke pAlanase hI jIvAtmA parAdhInatA ke bandhanoMsa chUTakara kAraNa hai, isI prakAra ke prayatnAvezako athavA vAstavika svAdhInatAko prApta kara sakatA hai / ahiMsAkI tajjanya saMkalpa vizeSako saMrambha kahate haiM / / pazcAt bhAvanA aAja bhAratakA prANa hai, parantu isakA pUrNa rUpa pramatta yogAsprANa vyaparoNaM hiNsaa|| se pAlana karanA aura use apane jIvana meM utAranA kucha -tattvArthasUtre, umAsvAtiH kaThina avazya pratIta hotA hai / ahiMmAse aAtmanirbhayatA, vIratA, dayA aura zauryAdi guNoMkI vRddhi hotI hai, usase yaskhalu kaSAyayogAt prANAnAM dravyabhAvarUpANAM / hI prANi-samA jameM paraspara prema bar3hatA hai aura saMsArameM vyaparopaNasya karaNaM sunizcitA bhavati sA hiMsA // sukha-zAntikI samRddhi hotI hai| ahiMsA ke isa gambhIra -puruSArthasiddhayupAye, amRtacandraH rahasyako samajhane ke liye usake virodhI dharma hiMsAkA "saMraMbho saMkappo' -bha.pArAdhanAyAM, zivAryaH 812 / svarUpa jAnanA atyanta Avazyaka hai| prANavyaparopaNAdiSu pramAdavataH prayatnAvezaH saMraMbhaH / hiMsA zabda hananArthaka 'hiMsi' dhAtuse niSpanna hotA -sarvArthasiddhau, pUjyapAdaH, 6, 8 / hai; isa kAraNa usakA artha-pramAda vA kaSAyake nimitta prANavyaparoNAdau pramAdavataH prayatnaH saMraMbhaH / se kisI bhI sacetana prANIko satAnA yA usake dravya -vijayodayAM, aparAjitaH gA0811 Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 320 anekAnta [phAlguna, vIra-nirvANa saM0 2466 apanI kutsita cittavRtti ke anukUla usa prANiko cU~ki ye saba kArya krodha, mAna, mAyA, athavA lobhake dukhI karane ke aneka sAdhana juTAye jAte haiM; mAyAcArI vaza hote haiM / isaliye hiMsAke saba milA kara sthalarUpa se dUsaroMko usake viruddha bhar3akAyA jAtA hai, vizvAsa- se 108 bheda ho jAte haiN| inhIMke dvArA apaneko tathA pAta kiyA jAtA hai-kapaTase usake hitaiSI mitroMmeM dUsare jIvoMko duHkhI yA prANarahita karanekA upakrama kiyA phaTa DAlI jAtI hai unheM usakA zatru banAnekI ceSTA jAtA hai| isIliye ina kriyAoMko hiMsAkI jananI kI jAtI hai, isa tarahase dUsaroMko pIr3A pahu~cAne rUpa kahate haiM / hiMsA aura ahiMsAkA jo svarUpa jaina granthoM meM vyApArake sAdhanoMko saMcita karane tathA unakA abhyAsa batalAyA gayA hai, use nIce prakaTa kiyA jAtA haibar3hAneko samArambha kahA jAtA hai| phira usa sAdhana- sA hiMsA vyaparopyante basasthAvarAGginAm / sAmagrIke sampanna ho jAne para usake mArane yA dukhI pramattayogataH prANA dravya-bhAvasvabhAvakAH // karanekA jo kArya prArambha kara diyA jAtA hai usa kriyA -anagAradharmAmRte, aAzAdharaH 4, 22 ko prArambha kahate haiM / UparakI ukta donoM kriyAe~ to arthAt-krodha-mAna-mAyA aura lobhake aAdhIna ho bhAvahiMsAkI pahalI aura dUsarI zreNI haiM hI, kintu kara athavA ayatnAcArapUrvaka mana-vacana-kAyakI pravRttise tIsarI ArambhakriyAmeM dravya-bhAva rUpa donoM prakArako tramajIvoMke-pazu pakSI manuSyAdi prANiyoMke--tathA hiMsA garbhita hai, ataH ye tInoM hI kriyAe~ hiMsAkI sthAvara jIvoMke--pRthvI, jala, havA aura banaspati AdimeM jananI haiM / ina kriyAoM ke sAthameM mana vacana tathA kAya rahane vAle sUkSma jIvoMke --dravya aura bhAva prANoMkA ghAta kI pravattike saMmizraNase hiMsAke nava prakAra ho jAte haiM karanA hiMsA kahalAtA hai / hiMsA nahIM karanA so ahiMsA aura kRta-svayaM karanA, kArita-dUsaroMse karAnA, anu- hai arthAt pramAda va kaSAyake nimittale kisI bhI sacetana modana-kisI ko karatA huA dekhakara prasannatA vyakta prANIkoM na satAnA, mana vacana-kAyase usake prANoM ke karanA, inase guNA karane para hiMsAke 27 bheda hote haiN| ghAta karane meM pravRtti nahIM karanA na karAnA aura na karate x paridAvakado have samArambho // hueko acchA samajhanA 'ahiMsA' hai / athavA-bhaga0 aArAdhanAyAM, zivAryaH 812 rAgAdANamaNuppA ahiMsagatteti bhAsidaM samaye / sAdhanasamabhyAsIkaraNaM samArambhaH / tesiM ceduppattI hiMmeti jiNehi NihiTThA // -savArthasiddhau, pUjyapAdaH, 6, 8 / --sarvArthasiddhau, pUjyapAdena uddhataH / sAnyAyAhiMsAdikriyAyAHsAdhanAnAM smaahaarHsmaarNbhH| arthAt-zrAtmAmeM rAga-dveSAdi vikAroMkI utpatti -vijayodayAyAM, aparAjitaH,gA0 811 / nahIM hone denA 'ahiMsA' hai aura una vikAroMkI aAtmAmeM bhAraMbho uhavamo, utpatti honA 'hiMsA' hai| dUsare zabdoMmeM ise isa rUpa meM -bha0 aArAdhanAyAM zivAryaH, 812 / kahA jA sakatA hai ki AtmA meM jaba rAga-dveSa-kAmaprakramA bhaarmbhH| -sarvArthasiddhau, pUjyapAdaH 6, 8 / krodha-mAna-mAyA aura lobhAdi vikAroMkI utpatti hotI saMcitahiMsAdhupakaraNasya prAyaH prakrama aarNbhH| hai taba jJAnAdi rUpa aAtmasvabhAvakA ghAta ho jAtA hai vijayodayAyAM; aparAjitaH, gA0811 isIkA nAma bhAva hiMsA hai aura isI bhAva hiMsAse Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ahiMsA tava 6rSa 3, kiraNa 5 ] - zrAtma pariNAmoMkI vikRtise - jo apane athavA dUsaroMke dravyaprANoMkA ghAta ho jAtA hai use dravyahiMsA kahate haiM / hiMsA do prakArase kI jAtI hai - kaSAyase aura pramAdase / jaba kisI jIvako krodha, mAna, mAyA aura lobhAdike kAraNa yA kimI svArthavaza jAna bUjhakara satAyA jAtA hai yA satAne athavA prANarahita karane ke liye kucha vyApAra kiyA jAtA hai use kaSAyase hiMsA kahate haiM / aura jaba manuSya kI Alasyamaya asAvadhAna evaM prayatnAcArapUrvaka pravRttise kisI prANI kA badhAdika ho jAtA hai taba vaha pramAdame hiMsA kahI jAtI hai inase itanI bAta aura spaSTa ho jAtI hai ki yadi koI manuSya binA kisI kaSAya apanI pravatti yatnAcArapUrvaka sAvadhAnI se karatA hai usa samaya yadi daivayoga se caHnaka koI jIva Akara mara jAya to bhI vaha manuSya hiMsaka nahIM kahA jA sakatA; kyoMki usa manuSyakI pravRtti kaSAyayukta nahIM hai aura na hiMsA karanekI usakI bhAvanA hI hai / yadyapi dravyahiMsA jarUra hotI hai parantu to bhI vaha hiMsaka nahIM kahA jA sakatA, aura na jainadharma isa prANaghAtako hiMsA kahatA | hiMsAtmaka pari gati hI hiMsA hai, kevala dravyahiMmA hiMsA nahIM kahalAtI, dravyahiMsAko to bhAvahiMsA ke sambandhame hI hiMsA kahA jAtA hai vAstava meM hiMsA taba hotI hai jaba hamArI paripati pramadamaya hotI hai athavA hamAre bhAva kisI jIvako duHkha dene yA satAne ke hote haiN| jaise koI samartha DAkTara kisI rogIko nIroga karanekI icchAse na karatA hai aura usameM daivayogase rogI kI mRtyu ho jAtI hai to vaha DAkTara hiMsaka nahIM kahalA sakatA, aura na hiMsA aparAdhakA bhAgI hI ho sakatA hai / kintu yadi DAkTara lobhAdike vaza jAna bUjhakara mArane ke irAde se aisI kriyA karatA hai jisase rogI kI mRtyu ho jAtI pare 321 hai to z2arUra vaha hiMsaka kahalAtA hai aura daNDakA bhAgI bhI hotA hai / isI bAtako jainAgama spaSTa rUpase yoM ghoSaNA karatA hai:uccAladammipAde iriyAsamida ssa NiggamadvANe / zrAvAdejja kuliGgo marejjataM jogamAsejja // | yahi tassa tariNamitto baMdho suhamovi desido samaye / -- sarvArthasiddhau pUjyapAdena uddhRtaH arthAt - jo manuSya dekha bhAlakara sAvadhAnIse mArga para cala rahA hai usake paira uThAkara rakhane para yadi koI 'jantu kasmAt paira ke nIce zrA jAya aura daba kara mara jAya to usa manuSyako usa jIvake mAranekA thor3A sA bhI pApa nahIM lagatA hai / jo manuSya pramAdI hai - yatnAcAra pUrvaka pravRtti karatA hai usake dvArA kisI prANIkI hiMsA bhI nahIM huI hai to bhI vaha 'pramAdayuktastu sadaiva hiMsakaH' ke vacanAnusAra hiMsaka avazya hai -- use hiMsAkA pApa z2arUra lagatA hai / yathA- maradu vo jIyadu jIvo payadassa Natthi baMdho yadAcArasla picchidA hiMsA / hiMsAmitteNa samidassa // - pravacanasAre kundakundaH 3, 17 arthAt - jIva cAhe mare, athavA jIvita rahe, sAvadhAnIse kAma karane vAleko hiMsAkA pApa avazya lagatA . hai, kiMtu jo manuSya yatnAcArapUrvaka sAvadhAnI se apanI pravRtti karatA hai usase prANibaMdha ho jAne para bhI hiMsA kA pApa nahIM lagatA - vaha hiMsaka nahIM kahalA sakatA, kyoMki bhAvahiMsA ke binA korI dravyahiMsA hiMsA nahIM kahalA sakatI / / sakaSAyI jIva to pahale apanA hI ghAta karatA hai, usake dUsaroMkI rakSA karane kI bhAvanA hI nahIM hotI / vaha to dUsaroMkA ghAta honese pahale apanI kaluSita Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 322 anekAnta cittavRttike dvArA apanA hI ghAta karatA hai, dUsare jIvoM kA ghAta honA na honA unake bhavitavyake zrAdhIna hai / hiMsA do prakArakI hotI hai eka antaraMga hiMsA aura dUsarI bahiraMga hiMsA / jaba zrAtmAmeM jJAnAdi rUpa bhAva prANoMkA ghAta karane vAlI zuddhopayogarUpa pravRtti hotI hai taba vaha aMtaraMga hiMsA kahalAtI hai / aura jaba jIvake bAhya dravyaprANoMkA ghAta hotA hai taba bahiraMga hiMsA kahalAtI hai / inhIMko dUsare zabdoM meM dravyahiMsA aura bhAva hiMsA ke nAmase bhI kahate haiM / yadi tattvadRSTi se vicAra kiyA jAya to sacamuca meM hiMsA krUratA aura svArtha kI poSaka hai / manuSyakA nijI svArtha hI hiMsAkA kAraNa hai / jaba manuSya apane dharmase cyuta ho jAtA hai tabhI vaha svArthavaza dUsare prANiyoMko satAnekI ceSTA kiyA karatA hai; zrAtmavikRtikA nAma hiMsA hai aura usakA phala duHkha evaM azAnti hai / aura AtmasvabhAva kA nAma hiMsA hai tathA sukha aura zAnti usakA phala hai arthAt jaba AtmAmeM kisI tarahakI vikRti nahIM hotI citta prazAnta evaM prasAdAdi guNayukta rahatA hai usameM kSobhakI mAtrA naz2ara nahIM AtI, usI samaya zrAtmA hiMsaka kahA jAtA hai | dravyahiMsA ke hone para bhAvahiMsA anivArya nahIM hai use to bhAva hiMsA ke sambandhase hI hiMsA kahate haiM, vAstavameM dravyahiMmA to bhAvahiMsAse judI hI hai / yadi dravyahiMsAko bhAvahiMsAse alaga na kiyA jAya to koI bhI jIva hiMsaka nahIM ho sakatA, aura isa tarahase to zuddha vItarAga pariNati vAle sAdhu mahAtmA bhI hiMsaka kahe jA~yage; kyoMki pUrNa hiMsAke pAlaka yogiyoM ke zarIra se bhI sUkSma vAyukAyika Adi * svayamevAtmanAtmAnaM hinastyAtmA pramAdavAn / pUrva prANyaMtarAyAntu pazcAtsyAdvAna vA vadhaH // --sarvArthasiddhimeM uddhRta, pR0231 [phAlguna, vIra- nirvANa saM0 2466 jIvoMkA vadha hotA hI hai, jaisA ki zrAgamakI nimna prAcIna gAthAse spaSTa hai: jadi suddhasya baMdho hodi bAhiravatthujogeNa / ute du hiMgoNAma hodi vAyAdivadhahedu // vijayozyAyAM- aparAjitaH-6 / 806 hiMsA aura hiMsA ke isa sUkSma vivecanase jainI ahiMsA ke mahatvapUrNa rahasya se aparicita bahutase vyaktiyoMke hRdaya meM yaha kalpanA hojAtI hai ki jainI ahiMsA kA yaha sUkSmarUpa vyavahArya hai -- use jIvana meM utAranA nitAnta kaThina hI nahIM kintu asambhava hai / ataeva isakA kathana karanA vyartha hI hai / yaha unakI samajha ThIka nahIM hai; kyoMki jainazAsana meM hiMsA aura ahiMsAkA jo vivecana kiyA gayA hai vaha advitIya hai, usameM alpa yogyatAvAle puruSa bhI bar3I grAsAnIke sAtha usakA apanI zakti ke anusAra pAlana kara sakate haiM aura apane ko hiMsaka banA sakate haiN| sAtha hI, jainadharmamaM ahiMsAkA jitanA sUkSmarUpa hai vaha utanA hI adhika vyava hArya bhI hai| isa tarahakA hiMsA aura ahiMsAkA spaSTa vivecana dUsare dharmoM meM nahIM pAyA jAtA, isaliye usakA jainadharmakI ahiMsA ke Age bahuta kama mahatva jAna par3atA hai / jainazAsana meM kisIke dvArA kisI prANIke mara jAne yA duHkhI kiye jAnese hI hiMsA nahIM hotii| saMsAra meM saba jagaha jIva pAye jAte haiM aura ve apane nimittase marate bhI rahate haiM, parantu phira bhI, jainadharma isa prANighAtako hiMsA nahIM kahatA; kyoMki jainadharma to bhAvapradhAna dharma hai isIliye jo dUsaroM kI hiMsA karane ke bhAva nahIM rakhatA pratyuta unake bacAne ke bhAva rakhatA hai usase daivavazAt sAvadhAnI karate hue bhI yadi kisI jIva ke dravya prANoMkA vadha hojAtA hai to use hiMsAkA pApa nahIM Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ varSa 3, kiraNa 5] ahiMsA-tattva 323 lagatA / yadi hiMsA aura ahiMsAko bhAva pradhAna na mAna athavA kucha bhI virodha kiye binA sahalenA kAyaratA haijAya to phira baMdha aura mokSakI vyavasthA hI nahIM bana pApa hai-hiMsA hai / kAyara manuSyakA aAtmA patita hotA sktii| jaise ki kahA bhI hai * hai, usakA antaHkaraNa bhaya aura saMkocase athavA zaMkA viSvagjIvacite loke kva carana kopymocyt| se dabA rahatA hai / use zrAgata bhayakI cintA sadA bhAvaikasAdhanau bandhamokSau cennAbhaviSyatAm // vyAkula banAye rahatI hai-marane jIne aura dhanAdi sampa -sAgAradharmAmRta; 4, 23 ttike vinAza honekI cintAse vaha sadA pIr3ita evaM arthAt-jaba ki loka jIvoMse khacAkhaca bharA sacinta rahatA hai / isIliye vaha Atmabala aura manohuA hai taba yadi bandha aura mokSa bhAvoMke Upara hI balakI durbalatA ke kAraNa-vipatti Anepara apanI rakSA nirbhara na hote to kauna puruSa mokSa prApta kara sakatA? bhI nahIM kara sakatA hai / paraMtu eka samyagdRSTi ahiMsaka ataH jaba jainI ahiMsA bhAvoMke Upara hI nirbhara haiM taba puruSa vipattiyoM ke Anepara kAyara puruSakI taraha ghabarAtA koI bhI buddhimAna puruSa jainI ahiMsAko avyavahArya nahIM aura na rotA cillAtA hI hai kintu unakA svAgata nahIM kaha sktaa| karatA hai aura saharSa unako sahaneke liye taiyyAra rahatA __ aba maiM pAThakoMkA dhyAna isa viSayakI ora Aka- hai tathA apanI sAmarthya ke anusAraunakA dhIratAse mukArSita karanA cAhatA hU~ ki jinhoMne ahiMsA tatvako nahIM bilA karatA hai--pratIkAra karatA hai--use apane marane samajhakara- jainI ahiMsApara kAyaratAkA lAMchana lagAyA jIne aura dhanAdi sampattike samUla vinAza honekA koI hai unakA kahanA nitAnta bhramamUlaka hai| Dara hI nahIM rahatA, usakA Atmabala aura manobala ahiMsA aura kAyaratAmeM bar3A antara hai| ahiMsAkA kAyara manuSyakI bhA~ti kamaz2ora nahIM hotA, kyoMki sabase pahalA guNa aAtmanirbhayatA hai / ahiMsAmeM kAyaratA usakA AtmA nirbhaya hai-saptabhayoMse rahita hai / jainako sthAna nhiiN| kAyaratA pApa hai, bhaya aura saMkocakA siddhAntameM samyagdRSTiko saptabhaya-rahita batalAyA gayA pariNAma hai / kevala zastra saMcAlanakA hI nAma vIratA hai * / sAtha hI, AcArya amRtacandrane to usake viSaya nahIM hai kintu vIratA to AtmAkA guNa haiN| durbala meM yahA~taka likhA hai ki yadi trailokyako calAyamAna zarIrase bhI zastrasaMcAlana ho sakatA hai / hiMsaka vRttise kara denevAlA vajrapAta AdikA ghora bhaya bhI upasthita yA mAMsabhakSaNase to krUratA AtI hai, vIratA nahIM; paraMtu hojAya to bhI samyagdRSTi puruSa niHzaMka evaM nirbhaya rahatA ahiMsAse prema, namratA, zAnti, sahiSNutA aura zauryAdi hai-vaha DaratA nahIM hai| aura na apane jJAnasvamASase guNa prakaTa hote haiN| cyuta hotA hai, yaha samyagdRSTikA hI sAhasa hai| isase ____ durbala aAtmAoMse ahiMsAkA pAlana nahIM ho sakatA spaSTa hai ki Atma nirbhayI-dhIra-vIra puruSa hI sacce ahiMunameM sahiSNutA nahIM hotii| ahiMsAkI parIkSA atyA- saka ho sakate haiM, kAyara nahIM / ve to aise ghora bhayAdike cArIke atyAcAroMkA pratIkAra karanakA sAmathya rakhata 7 sammaTTiI jIvA hissaMkA hoti zinbhayA teya / hae bhI unheM ha~sate ha~sate sahalene meM hai kintu pratIkArakI sattabhayavippamukkA jamhA tamhA duNissaMkA // sAmarthya ke abhAvameM atyAcArIke atyAcAroMko cupacApa samayasAre, kundakunda 228% Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 324 anekAnta [phAlguna, vIranirvANa saM0 2466 zrAnepara bhayase pahale hI apane prANoMkA parityAga kara aura maMketa avazya kiyA hai jo ki aAvazyaka hai| kyoMdete haiN| phira bhalA aise durbala naSyoMse ahiMmA jaise ki gRhastha avasthA aisI koI kriyA nahIM hotI jisameM gambhIra tattvakA pAlana kaise ho sakatA hai ? ataH jainI hiMsA na hotI ho| ata: gahastha sarvathA hiMsAkA bAgI ahiMsApara kAyaratAkA ilz2Ama lagAkara use avyava nahIM ho sktaa| isake mivAya, dharma-deza-jAti aura hArya kahanA nirI ajJAnatA hai| apanI tathA apane prAtmIya kuTambI janoMkI rakSA karane ___jaina zAsana meM nyUnAdhika yogyatAvAle manuSya meM jo virodhI hiMsA hotI hai usakA bhI vaha tyAgI nahIM ahiMsAkA acchI tarahase pAlana kara sakate haiM, isIliye ho sktaa| jainadharmameM ahiMsAke dezaahiMsA aura sarvaahimA jisa manuSyakA mA~sArika padArthoMse moha ghaTa gayA athavA ahiMsA-aNuvrata aura ahiMsA-mahAvrata Adi hai aura jisakI zrAtmazakti bhI bahuta kucha vi kAma prApta bheda kiye gaye haiN| jo manuSya pUrNa ahiMsA ke pAlana kara cukI hai vaha manuSya ubhaya prakAra ke parigrahakA tyAga karane meM asamartha hai, vaha deza ahiMsAkA pAlana karatA hai, kara jainI dIkSA dhAraNa karatA hai aura taba vaha pUrNa isIse use gRhastha, aNuvratI, dezavratI yA dezayatIke ahiMsA ke pAlana karane meM samartha hotA hai / aura isa taraha nAmase pukArate haiM; kyoMki abhI usakA sA~sArika deha- se jyoM jyoM aAtma-zaktikA prAbalya evaM unakA vikAsa bhogoMse mamatva nahIM chUTA hai-usakI Atma zaktikA pUrNa hotA jAtA hai tyA tyoM ahiMmAkI pUrNatA bhI hotI jAtI vikAsa nahIM huA hai-vaha to asi, maSi, kRSi, zilpa, hai / aura jaba AtmAko parNazaktiyoMkA vikAsa ho jAtA vANijya, vidyArUpa SaT karmoM meM zaktyAnusAra pravRtti karatA hai, taba aAtmA pUrNa ahiMsaka kahalAne lagatA hai| astu, huzrA ekadeza ahiMsAkA pAlana karatA hai / gRhastha- bhAratIya dharmoM meM ahiMsAdharma hI sarvazreSTha hai / isakI avasthA meM cAra prakArakI hiMsA saMbhava hai / saMkalpI, pUrNa pratiSThA prApta karanevAlA puruSa paramabrahma paramAtma prArambhI. udyogI aura virodhI / inameMse gahastha sirpha kahalAtA hai| isIliye pAcarya samantabhadrane ahiMsAko eka saMkalpI hiMsA-mAtrakA tyAgI hotA hai aura vaha bhI parabrahma kahA hai * / ataH hamArA kartavya hai ki hama prasa jIvoM kI / jaina AcAryoMne hiMsAke ina cAra bhedoM jaina zAsana ke ahiMsAtattvako acchI tarahase samajhe. ko do bhedoMmeM samAviSTa kiyA hai aura batAyA hai, ki aura usapara amala kareM / sAtha hI, usake gahastha-avasthAmeM do prakArakI hiMsA ho sakatI hai. zrA- apanI sarvazaktiyoM ko lagAdeM, jisase janatA ahiMsAke rambhajA aura anArambhajA / zrArambhajA hiMsA kUTaneM, rahasyako samajhe aura dhArmika andhavizvAsase honevAlI pIsane Adi gRhakAryoMke anuSThAna aura zrAjIvikAke ghera hiMsAkA-rAkSasI kRtyakA-parityAgakara ahiMsAkI upArjanAdise sambandha rakhatI hai; parantu dUmarI hiMsAgRhI zaraNa meM Akara nirbhayatAse apanI zrAtmazaktiyoMkA kartavyakA yatheSTa pAlana karate hue mana-vacana-kAyase hone vikAsa karane meM samartha ho ske| vAle jIvoMke ghAtakI ora saMketa karatI hai| arthAt do vIra sevAmandira, sarasAvA, ji. sahAranapura iMdriyAdi trasajIvoMko sa~kalpapUrvaka jAna bUjhakara gRhavAsa sevana rato manda kaSAyA pravartitArambhaH / satAnA yA jAnase mAranA hI isakA viSaya hai, isIliye prArambhajAM sa hiMsAM zaknoti na rakSituM niyamAt // ise saMkalpI hiMsA kahate hai| gRhastha avasthA meM rahakara zrAvakAcAre, amitagatiH, 6, 6, 7 zrArambhajA hiMsAkA tyAga karanA azakya hai / isIliye * ahiMsA bhUtAnAM jagati viditaM brahma paramaM, jaina granthoM meM isa hiMsAke tyAgakA Amataurapara vidhAna na sA tatrArambhostyaNurapi ca yatrAzramavidhau // nahIM kiyA hai * parantu yatnAcArapUrvaka pravRtti karanekI tatastasiddhayartha paramakaruNo granthamubhayaM, * hisA dvedhA proktaa''rNbhaanaarNbhjvtodkssH| bhavAnevAtyAkSIna ca vikRtaveSopadhirataH // 11 // gRhavAsato nivRtto dvedhA'pi trAyate tA~ ca // vahatsvayaMbhastotre, smntbhdrH| Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ manuSya jAtike mahAn uddhAraka [le0-zrI bI. ela. sarApha, bI. e. elaela. bI, vakIla, sAgara'] samAjake tatkAlIna havana-kuNDakI pracaNDa hutAzana kI pukAra para trizalA-nandana aura zaddhodana-amArake dI to naramedhake vAste bhI taiyAra thI / yajJake anartha- noMne kuNDagrAma aura kapila vastukI trAsonmukhI pravA kAroM TIkAkAroMne gItAkI ora A~kha uThAkara dekhanekI ko punIta kiyA to kyA Azcarya ? " bhAvazyakatA taka nahIM smjhii| mUka jIvoMke kalevarase AtmAnveSaNa tathA satyAnveSaNake durgama pathake samaya hI santuSTa honekI bhAvanA taba apanI carama sImA para pathika vighna vAdhAoMke bIcameM bhI apaneko bhane nhiiN| thii| vaizAlI, malla, zAkya, kauzala, magadha aura mithilA yadyapi thor3A antara bhale hI rahA, ekane tAtkAlika jaise gaNa rAjyoM tathA prajAtantra zAsanoMke hote hue bhI mAtrA-dvArA cikitsAkI to dUsarene zAsvatika prayogoM samAjakA vaiSamya sAmane thA / manuSyako hRdaya jhagAnemeM kA upayoga kiyaa| eka yadi prativayaM pathAnugAmI bAdhAbhUta apaneko zreyaskara samajhanevAle prANiyoMkI hue to dUsare 'curasya cArA nizitA duratyayA' para amRta bhAvanA uddaNDatAse sira uThAye hue thii| satyatA calakara vahA~ janasamUhako le jAnemeM prayatnazIla hue| ke Upara bhAvazyakatAse adhika bhAvaraNa thA, jo use vizvako duHkhoMse chur3AnekA donoMne niSkapaTa prayAsa prakAzita hI nahIM hone detA thaa| saba isa DhakI huI kiyA / ekane yadi acela brahmacarya vratadhAraNa dvArA mAADambarita vastuko hI namana karane laga gaye the| satyatA navajIvanako antima durbalatAko tilAMjalI devI aura aura mokSakI ora daur3a lagAnevAle apanI dhunameM masta usapara vijayI hue to dUsarene unake zarIrapara hote the| kevala tapasyA hI moca sampAdana bhale hI na karA hue bhI usameM sammohako sthAna nahIM diyA / ekane vyasake, nirA jJAna bhI bhale hI usa ananta ke sAtha saMbaMdha vahArako bhI apradhAna batAte hue manasAkRta karmameM hI jor3aneko paryApta na ho, kevala dRzyamAna, khokhalI bhakti hiMsA dekhI to dUsarene manzAke paimAneko tiraskRta karate aura candana-carcana bhI akSaya' satyake sAthameM sAkSAt hue kAryaphala-mAtrameM hiMsA dekhii| karAne meM samartha na ho, jIvoMke prANapara paira rakha unake nivir3a pAkulita timirake yugake avasAna ke bAda asthi mA~sale puSTa tathA samRddhizAlI honekI vAsanA prabhAta-patnI uSAne jagadvandha siddhArtha suta ke avatarita bhale hI amokSa-kara ho, para apanI daur3a kama karake khar3e honepara apane mukhAravindapara prasannatA prApta lAlimA ho pIche dekhanekA ina dhAvakoMko avakAza nahIM thA pradarzita kI to kyA Azcarya ? yadi ina vibhUtiyoM ke yadi aise samayameM prakRtine svataH trasta ho abatArake siddhAntoM aura kRtiyoMne vizvavijaya kI to kyA liye bhAvAja uThAI to svAbhAvika hI thA / yadi prakRti Azcarya ? Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 326 anekAnta bhagavAn siddhArtha- kulabhAnu na kevala ahiMsAke brahmA ko lekara avatIrNa hue the kintu jIvamAtrakI samAnatAko pratyakSIbhUta karAne Aye the / vicAra-vaiSamya dvArA honevAle virodha zamanako syAdvAda jaisI vibhUti ke sAtha bhagavAnane darzana diyA thA / bhagavAna vardhamAnakA ahiMsA aura vizvazAMtikA pATha ajJAna aura laivyake chipAnekA vidhAna nahIM thA / usakA janma nAthavaMzI yuddha vIra kSatriyakula- puMgava ke parI - kSita aura vikrAnta hRdayameM huA thA / vIra jinendrakI tapozta AtmAne vAstavameM indrabhUta, vAyubhUta, agnibhUta jaise gaNadharoM zreNika-bimbasAra aura aMgeza kuNika-prajAtazatru, kauzala-rakSaka prasenajita jaise narezoMke hI nahIM kintu leSThA, candanA, celanA jaisI dhanAoM ke hRdayoM ko bhI zrAlor3ita kiyA thA aura vizvazAMti tathA bhrAtRtva phailAneko dIkSita kiyA thA / " na gacchejjainamandiram' ke zamana karanekI zakti saumyamUrti jinarAja tumhAre hAthameM hI hai, arthavAdakI bhora kSipragati se daur3anevAle saMsArako rukAye bag2aira vizva kalyANa ho hI nahIM sakatA, para isakA seharA tumhAre jaise siroMpara hI bA~dhA jA sakatA hai| siddhAntoM ke digvijayako vA~chA jinake hRdayoM meM udvelita rahatI hai unakA zaurya zrAjakalakI jaina samAja meM prApta karAnA tumhArI hI kRpApara avalambita hai| bhagavan ! tumhAre dvArA pracArita dharma meM bhagavAna buddha kI prazna- avahelanA vA zrapalAmako sthAna nahIM / prabhu IsAkI dayA tumhArI jaisI tapasyAoM meM niSNAta nahIM / vastunirUpaNameM bAta bAtameM yuddha honekI zrAvazyakatako tumhAre sApekSa-vAdane sadAke liye dUra kara diyA / prANImAtra jahA~ bhrAtRtva ho sakatA hai vahA~ rASTrakI svAtantryalipsA aura eka uddezyAdhikRta bandhutva yn [phAlguna, vIra- nirvANa saM0 2466 kA prazna uThAnekI AvazyakatA nahIM, vaha to svabhAvale hI usameM garbhita hai kintu vahA~ rAjanItikI graMthiyA~ kholanevAlA karmayogI gA~dhI nahIM / sidhArI hAtha kRpANarikta hote hue bhI vizva nAyakatva saphalatApUrvaka kara sakate haiM, isake tumase bar3hakara aura kauna jIvita udAharaNa ho sakatA hai ? niratizaya krA~ti ke yuvarAjakA hRdaya itanI zravAdhazAMtise zAsita ho yaha bhAratavarSake hI bhAgya aura jalavAyukI vicitratA hai / kSatriyake nRzaMsa, dayAvihIna aura karkaza hRdayase vizvazAMti kI kallola prANIdayAkA zravirala zrota, rAjyalipsA se zrotaprota vakSasthalase mAnavasamatAkI zrAvAja pacendriya jIvoMko bhI uddhArakA saMdeza, kaisA vicitra virodha hai / tumhAre sundara zarIra sampatti-yuta nava-hRdaya meM rUsa tathA bhayaMkara tapanigRhIta kintu svabhAva sarala zrAtmasaMyama hai| devAMganAoMke madhura hAsya tathA pralobhanoMmeM bhI madanapara ruSTa ho use dahana karaneko zivazaktikI zrAvazyakatA nahIM / binA bhoga tathA talavArake madanavijaya hI nahIM, vizvavijaya karanevAle ativIrako kyoM bodhisatva Adara kI dRSTise dekhate ? kusInArA ke nirmANa pathagAmI samavayaska tathA gataRSine yadi tumheM sarvajJa aura sarvadarzI kahakara vibhUSita kiyA to isase adhika buddhabhagavAn jaise zrApake prati aura kyA kaha sakate the ? hRdayoMko dravita karanevAle aura varavasa zrA~sU bahA denevAle upasargoM ke bIca meM bhI zA~ti aura kSamAke avicala avatAra yadi tumhArI tapasyA pUrvavat banI rahI to kyA zrAzvarya ? yadi vizva ke sabase bar3e zA~ti ke avatAra kahakara tumhArA AvAhana kiyA jAya to kyA atyukti ? Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ varSa 3, kiraNa 5 ] tumhAre akhaNDa brahmacaryane yadi devAMganAoM ko lajit kiyA to tumhAre caritrakI pavitratAkI aura kaunasI sAkSIkI zrAvazyakatA ? samakAlIna do maharSiyoMmeM kevala durdharSa tathA niSkalaMka tapasyA hI tumako samavasaraNa meM zrAkAza zrAsana dilAneko paryApta thI / tumhAre paMca kalyANakoM meM yadi daivI harSa na ho to aura kina zrAtmAoMke zrAgamana meM Ananda duMdubhi ninAdita kI jAvegI 1 manuSya jAtike mahAn uddhAraka tumhAre ahiMsA aura tyAgavatane yadi zera bakarIko eka ghATa pAnI pilA diyA aura samavazaraNa meM khiranevAlI vANIkA lAbha dekara unheM mokSonmukha banAyA to isameM kyA Azcarya ? bAla-sulabha lIlA meM hI madamatta kuMjaro vazaMvada kiyA aura tatvajJAnake siMhanAda- dvArA yadi abhayatAkA saMdeza prANimAtrako tumane bhejA taba vanarAjake cinha dvArA tumhAre saMkekita hone meM kyA anau citya | tumhAre siMha garjana meM mA~sa-bhojI jIvakI bhakSaNa prApta Ananda lipsAkA dambha nahIM, vahA~ prANiyoMko bhayabhIta karanekA ghora ninAda nahIM / tumane vAstavameM siMhake nAma meM pavitratA lAdI, jisake binA siMhake rUpa meM mohakatA hI nahIM, usake sAmane haMsate apaneko miTA denekI icchA hI nahIM ho sktaa| tuma bhale hI dharma Adi saMsthApaka na ho para jisa amara sphUrti ke tuma pitA ho, vaha amara sphUrti to tumheM zrAdi tIrthaMkara bhagavAna RSabhadeva ke pAsa taka baravasa pahu~cA detI hai / tumhArI tapasyA dvArA dilAyegaye adhikAra chinAye 327 jAne lage- tumhAre dvArA khole gaye mokSadvAra aba phira suMdane lage / manuSyoM ke hRdayoM meM phira vahI saMkucita cittatA vAsa karane lagI-pracAra aura vikAzakA phira ratnakhacita mandiroM ke bAhira thAnemeM zaMkita hone lagA nArijAtike prati tumhArI pavitra aura sammAna bhAvanA kA durupayoga-kAma-lipsA tRptike rUpameM puruSa aura strI samAjako na jAne kisa bIhar3a pathakI thora le jA rahA hai / manuSyako manuSya mAnanekI rasAyana tumhIMtaka parimita thI, AtmavAdakI phira anAvazkatA pratIta hone lagI aura dravthavAdakA siMhAsana phira dRr3ha hone lagA ? jaba ki adravyavAna satRSNA netroMse kevala jIvana-dhAraNArtha bhojanoMke liye hAtha phailAye sAmane khar3e hue haiN| hiMsAkA asalI rUpa phira anukaraNIya kahA jAne lagA buddha bhagavAnkI mRtamA~sa bhakSaNa mImAMsA meM phira mohakatA thAne lagI / mahAnirvANake samaya pAvApurI meM chor3I gaI tumhArI pratinidhi jyoti isa yugako Alokita na kara sakI / tumhAre upasargoM para AMsU bahA denevAle yadi sAdhAraNa pariSadoMse bhAgane kA prayatna karanelage to tumheM Amantrita karanekA aura kauna acchA avasara prApta ho sakatA hai ? tara he vItarAga ! he vizvazAMti, ahiMsA, bhrAtRtva, aura satyazodha meM agraNI tathA sAmAjika zA~ti ke janaka muktadeva dUta ! he garIboM aura patitoM kI sampatti ? he trizalA trAsatrAtA ! isa puNyabhUmiko apane punIta padaraja cUmanekA phira avasara do / Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ haribhadra-sUri [le. paM0 ratanalAla saMghavI, nyAyatIrtha-vizArada ] (gata kiraNa se Age) aura kavi kalpanoMke sahAre hI tathA kathita itihAsoMkI bhAratIya sAhityakAroM ke pavitra itihAsameM yaha eka racanA karanI pdd'ii| vartamAna kAlIna itihAsakAroMko 'duHkhada ghaTanA hai ki unakA vizvanIya aura bhI unhIM tathA kathita itihAsoM, upalabdha kRtiyoM, aura vAstavika jIvana-caritra nahIMke barAbara hI milatA hai| astavyastarUpase pAye jAnevAle uddharaNoMke AdhArase hI isakA kAraNa yahI hai ki prAcIna kAla meM AtmakathA caritra citraNa karanA par3a rahA hai| likhanekI praNAlI nahIM thI, aura AtmazlAghAse dUra rahane caritra-nAyaka haribhadra sUrikI jIvana-sAmagrI bhI kI icchAke kAraNa apane sambandhameM apane granthoMmeM bhI upayukta niSkarSa ke prati apavAdasvarUpa nahIM hai / haribhadra likhanA nahIM cAhate the| kucheka sAhityakAroMne apanI sUrikI jIvana-sAmagrI vartamAna meM itanI pAI jAtI hai:kRtiyoM meM prazastirUpase thor3A sA likhA hai; kintu usase (1) zrI municandra sUrine saMvat 1174 meM zrI harijanma-sthAna, guru-nAma, mAtA pitA-nAma, evaM sva-gaccha bhadra sUri kRta upadezapadakI TIkAke antameM inake jIva Adike nAmakA sAmAnya jJAna-mAtra hI ho sakatA hai, nake sambandhameM ati saMkSepAtmaka ullekha kiyA hai| . vistRta nahIM / pIcheke sAhityakAroMne prAcIna-sAhityakA- (2) saMvat 1265 meM zrI sumatigaNine gaNadhararoMke sambandhameM itihAsarUpase likhanekA prayAsa kiyA hai; sArdhazatakakI bRhad TIkAmeM bhI inake sambandhameM kucha kintu usameM itihAsa-aMza to ati svalpa hai aura kiM- thor3A sA likhA hai| vadantiyA~ evaM kavi-kalpanA hI adhika parimANameM hai| (3) bhadrezvara sUri kRta 23800 zloka parimANa yaha siddhAnta kevala jaina sAhityakAroMke sambandhameM hI prAkRta kathAvalI meM bhI haribhadra sUri ke sambandhameM kucha nahIM hai, bA parNa bhAratIya sAhityakAroMke sambandhameM paricaya milatA hai| zrI jinavijayajIkA kahanA hai ki pAyA jAtA hai| isakA praNayana bArahavIM zatAbdImeM huaA hogaa| ___"jina-zAsanakI adhikAdhika prabhAvanA ho;' isI (5) saMvat 1334 meM zrI prabhAcandra sUri dvArA vieka uddezyane saMgrahakAroMko kiMvadantiyoM aura kavi-kalpa. racita prabhAvaka caritrameM caritra nAyaka ke sambandhameMnAoMkI aora vegase pravAhita kiyA hai / isake sAtha 2 vistRta kAvyAtmaka paddhatise jIvana kathA pAI jAtI hai| kAla vyavadhAnane bhI itihAsa-sAmagrIko naSTa-prAyaH kara (5) saMvat 1405 meM zrI rAjazekhara sUri dvArA diyA; aura isIliye unheM prabhAvanAke dhyeyakI pati ke nirmita prabandha koSameM bhI prabhAvaka caritrake samAna hI liye avaziSTa caritra sAmagrIke balapara tathA kiMvadantiyoM ati vistRta jIvana caritra pAyA jAtA hai| Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ varSa 3, kiraNa 5] haribhadra-sari 326 - ___ isI prakAra isI prAcIna sAmagrIke AdhArapara kucha siddhasena divAkarake samAna hI ye bhI apane isa mithyAnavIna jIvana sAmagrIkA bhI nirmANa huaA hai; usameMse vizvAsake pradarzana ke liye eka sopAna paMktikA (nIsapaM0 haragovindadAsajI kRta 'zrI haribhadra sUri caritra', ranI), eka kudAlA, eka jAla aura jamba vRkSakI eka paM0 becaradAsa jI dvArA likhita 'jaina darzanakI vistRta latA apane pAsa rakhate the / isakA tAtparya yahI thA ki bhUmikA', zrI jinavijayajI likhita "haribhadra sUrikA yadi prativAdI zrAkAzameM ur3a jAyagA to use isa samaya nirNaya" aura prophesara haramana jekobI dvArA sopAna-paMkti ke dvArA pakar3a lAU~gA; jalameM praviSTa ho likhita "samarAiccakahA ki bhUmikA" zrAdi racanAe~ jAyagA to jAla dvArA khIMca lUMgA, aura isI prakAra bhI mukhya haiM / isI sAmagrIke aAdhArapara maiM aba zrI hari- yadi pAtAlameM praveza kara jAyagA to kudAle dvArA khoda bhadra sUrikA caritra-nirNaya karanekA prayAsa karatA hU~ nikAla lNgaa| jambalatAkA rahasya yaha thA ki mere aura usapara kucha niSkarSAtmaka mImA~sA bhI karanekA sadRza vidyAvAn sampUrNa jambUdvIpameM koI nahIM hai / isI prayAsa kruuNgaa| prakAra kahA jAtA hai ki vidyA ke bhArase peTa kahIM phaTa nahIM jAya, isIliye peTapara eka svarNa nirmita paTa bhI prArambhika-paricaya bA~dhakara rakhate the| sAthameM yaha bhI pratijJA thI ki jisakA bhAratIya rAjanaitika itihAsameM mevAr3akA mahattvapUrNa kathita vAkya nahIM samajha sakU~gA, usakA tatkAla ziSya aura gauravapUrNa sthAna hai / isI pavitra bhUmipara mahArANA ho jaauuNgaa| hamIrasiMha, mahArANA lakSmaNasiMha, ma.rANA saMgrAmasiMha eka dinakI bAta hai ki haribhadra eka sundara zivi aura mahArANA pratApasiMha sadRza zUravIra evaM nararatna kAmeM baiThakara bAjAra meM jA rahe the, zivikAke Age Age bhAmAzAha sarIkhe puruSa puMgava utpanna hue haiN| hamAre unake ziSya unakI virudAvalIke rUpameM "sarasvatI caritranAyaka haribhadrakI janmamUmi bhI mevAr3a hI hai| kaNThAbharaNa, vaiyAkaraNapravaNa, nyAyavidyAvicakSaNa, vAkahA jAtA hai ki cittaur3a hI aApakA janma sthAna hai| dimataMgajakesarI, viprajananarakesarI" ityAdirUpase bolate tatkAlInaM cittaur3a nareza jitArike haribhadra purohita the| hue cala rahe the / itane meM thor3I dUrapara "janatAmeM ghabarAisa prakAra zrApa jAtise brAhmaNa aura karmase purohita haTa aura idhara udhara bhAgA daur3I ho rahI" kA the / ye caudaha vidyAoM meM nipuNa aura ajAtaprativAdI dRzya dikhalAI pdd'aa| haribhadrake ziSya aura zivikAthe / isIliye gaja-pratiSThA aura loka pratiSThA donoM hI vAhaka majadUra bhI idhara udhara bikhara gye| isa paristhiinheM prApta thIM / vidyAbala, rAjabala aura lokapratiSThAse tiko dekhakara vipravara haribhadrane bhI bAhara dRSTi daur3AI, haribhadrakI vRtti abhimAnamaya ho calI thI, evaM tadanu- to kyA dekhate haiM ki eka madonmatta pracaNDakAya sAra inheM yaha mithyA Atma-vizvAsa sA ho gayA thA pAgala hAthI janatAmeM bhaya utpanna karatA huA tejIse ki mere barAbara pragAr3ha vaiyAkaraNa, utkaTa naiyAyika, daur3A calA A rahA hai / mArga meM hI zivikA-sthita hariprakhara vAdI aura gambhIra vidvAn isa samaya sampUrNa pRthvI bhadra zivikAko chor3akara prANa rakSArtha samIpake eka jaina para koI nahIM hai / kiMvadantiyoMmeM dekhA jAtA hai ki mandirapara car3ha gaya / taba unheM jJAta huA ki "hastinA Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 330 anekAnta [phAlguna, vIranirvANa saM0 2466 tADyamAno'pi na gacchet jaina mandiram" eka kalpita jisakA kathita nahIM samajha sakU~gA, usakA tatkAla ukti haiM / sAmane hI jina pratimA dikhalAI par3I aura ziSya ho jaauuNgaa| umI mamaya namratA pUrvaka bola ki jaina darzanake prati vidveSakI sahasA jhaTiti mu~ha se "mAtAjI ! mujhe apanA ziSya banA lIjiyegA aura nikala par3A kiH-- kRpayA isa gAthAkA artha smjhaaiyegaa|" jJAna cAritra vapureva tavAcaSTe spaSTa miSTAnna bhojanam / sampanna AryAjIne samajhAyA ki "dIrgha tapasvI bhagavAna nahi koTarasaMsthe'gnau tarurbhavati zAdalaH // mahAvIra svAmI ke cAritra kSetrameM striyoMkA puruSoMko dIkSA arthAt-tujhArA zarIra spaSTa hI miSTAnna bhojanake denekA zrAcAra nahIM hai / yadi Apako yaha parama pavitra prati mamatvabhAvako batalA rahA hai| kyoMki yadi vanake Adarza saMyama dharma grahaNa karanA hai to isI nagara meM sthita koTarameM agni hai, to phira vaha harA bharA kaise raha sakatA AcArya pravara zrI jinabhaTa jI munike pAsa padhAriye; ve Apako anagAra dharmakI dIkSA deNge"| haribhadrane unakI hAthIke nikala jAnepara tatpazcAt haribhadra apane aAjJAko zirodhArya kiyA aura AryAjIke sAtha sAtha dIkSA grahaNArtha prasthAna kiyaa| mArgameM vahI jaina mandira ghara phuNce| milA jisake zaraNa grahaNase haribhadrakA jIvana madovinIta haribhadra nmatta hAthIse surakSita raha sakA thaa| punaH vahI jina eka dinakI bAta hai ki vipravara haribhadra rAjamahala pratimA dRSTi gocara huI / dRSTibhedase isa samaya inheM umameM se nikalakara apane gharakI aora jArahe the; mArgameM eka bAtamI patIti darda vItarAgatvamaya zA~tarasakI pratIti huii| tatkAla mukhase jaina upAzraya par3atA thA / vahA~para kucha jaina sAdhvie~ dhvani prasphaTita huI ki "vapareva tavAca bhagavana / apanA svAdhyAya kara rahI thiiN| svAdhyAyakI dhvanI hari- vItarAgatAm // " vahA~para kucha samaya Thaharakara haribhadrane bhadrake karNagocara huI aura unheM sunAI diyA ki eka bhaktirasase pariparNa stuti kI aura tatpazcAta grAryA nIke sAdhvIH sAtha zrI jinabhaTa jIke samIpa pahu~ce aura muni dharmakI "cakkI dugaM hari SaNagaM, paNagaM cakkINa kesavo ckkii| jaina dIkSA vidhivat vizuddha hRdayase grahaNa kii| kesava cakkI kesava ducakkI, kesava cakkI ya // svayaM haribhadra sUrine apanI yAvazyaka sUtrakI TIkA isa prakAra ca-prAcuryamaya chandakA uccAraNa kara ke antameM apane gaccha aura guruke sambandhameM isa prakAra rahI hai / inheM yaha chanda kautukamaya pratIta huA aura ullekha kiyA hai:arthakA vicAra karanepara bhI kucha samajhameM nahIM AyA, "samAptA ceyaM ziSyahitA nAmAvazyakaTIkA, kRtiH isapara ve svayaM upAzrayameM cale gaye aura AryAjIse sitAmbarAcAryajinabhaTanigadAnusAriNo vidyAdharakulabole ki isa chandameM to khUba cakacakAra hai / AryAjIne tilaka-prAcArya jinadattaziSyasya dharmato yAkinImahauttara diyA ki bhAI ! abodha avasthAmeM to isa prakAra ttarAsUnoralpamaterAcArya haribhadrasya / " isa ullekha parase pahale pahala Azcaryamaya navInatA pratIta hotI hI hai| nizcita rUpase jJAta hotA hai ki haribhadra sUrike jinabhaTajI isapara unheM apanI vaha bhISma pratijJA yAda ho AI ki gacchapati guru the, jinadattajI dIkSAkArI guru the, yAkinI Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ varSa 3, kiraNa haribhadra-sUri mahattarA dharmajananI mAtA thIM, vidyAdhara gaccha aura zve- nAmake do bhaginI-putra (bhANeja ) the| ye donoM kisI tAmbara sampradAya thaa| kAraNa vazAt vairAgyazIla hokara anagAra-dharmakI dIkSA prAcArya haribhadra sUrine yAkinI mahattarAjIke prati grahaNakara inake ziSya ho gaye the| prAcArya haribhadra atyanta bhakti, kRtajJatA, laghutA, zraddhA aura putrabhAva sUrine vyAkaraNa, sAhitya, darzana evaM tattvajJAna Adi pradarzita karane ke liye apanI aneka kRtiyoMmeM apaneko viSayoMmeM inheM pUrNa niSNAta banA diyA thaa| kintu 'yAkinI mahattarA sUnu' ke nAmase aMkita kiyA hai, phira bhI inakI icchA bauddha vidyA pIThameM hI jAkara bauddha jaisA ki unake dvArA racita zrI dazavaikAlikaniyukti darzanake gambhIra adhyayana karanekI huI / usa samayameM TIkA, upadezapada, paMcasUtraTIkA, anekAnta jayapatAkA, magadha prA~takI aora bauddhoMkA prabala prabhAva thaa| magadha lalitAvistarA aura Avazyaka niyukti TIkA Adi aAdi prA~takI aora aneka vidyAkendra the / eka vidyApavitra kRtiyoM dvArA evaM anya granthakAroM dvArA racita pITha to itanA bar3A thA ki jisameM 1500 adhyApaka granthoMse sapramANa siddha hai| aura 15000 chAtra the| usa samaya meM bauddhoMne zuSka : AcArya haribhadra tarka-kSetrameM apanA atyadhika prAdhipatya jamA rakkhA thaa| ha~sa aura paramahaMsa sadRza vidvAnoMkA aisI sthitimeM usa aba viprapravara haribhadrase anagAra-pravara haribhadra ho ora AkarSita ho jAnA svAbhAvika hI thaa| yadyapi gaye / pahale rAja purohita the, aba dharma-purohita ho gaye / / zrAcArya haribhadra svayaM bauddha darzanake mahAn paNDita aura ye vaidika sAhitya aura bhAratIya jainetara sAhitya-dhArAke asAdhAraNa adhyetA the, jaisA ki unake upalabdha graMthoM meM to pUrNa paNDita aura advitIya vidvAna the hii| ataH una dvArA bauddha darzanapara likhita aMzase sapramANa siddha jaina sAhitya aura jaina darzanake AdhAra-bhUta, jJAna, zAnA hai| phira bhI ha~sa aura paramaha~sakI bauddha vidyApIThameM hI darzana aura cAritrarUpa tripadIke bhI alpa samayameM hI jAkara bauddha darzana ke adhyayana karanekI prabala aura aura alpa parizramase hI pUrNa adhyetA evaM pUrNa jJAtA utkRSTa utkaNThA jAgRta ho uThI / haribhadra sUrine bauddhoMkI ho gaye / zanaiH zanaiH jaina darzana ke gambhIra mananase ye vidveSamaya pravRttike kAraNa aisA karaneke liye niSedha . aAcAra kSetrameM bhI eka ujjvalanakSatravat camaka uThe kiyA; kintu pUrvakarmodaya vazAt bhAvI aniSTha hI ha~sa aura jaise eka cakravartI apane putrako bhAra sauMpakara aura paramahaMsako usa ora AkarSita karane lgaa| saca cintA mukta ho uThatA hai, vaise hI zrI jinabhaTa jI bhI hai bhavitavyatAkI zakti sarvopari hai| apane gacchake sampUrNa bhArako haribhadra para chor3akara yaha kahanA atizayokti pUrNa nahIM hogA ki ye cintA mukta ho gaye / isa prakAra muni haribhadra AcArya donoM ziSya guruke ananya premI aura asAdhAraNa bhakta haribhadra ho gaye aura jJAna, darzana, cAritrameM, avyAhata the| guruke vacanoMpara sarvasva homa kara denekI pavitra gatise vikAsa karane lge| bhAvanAvAle the| kintu bhavitavyatAvaza gurukI punIta haribhadrasarike ziSya zrAjJAse isa samaya vimukha ho gaye / bhAvI aniSTa inheM kahA jAtA hai ki haribhadra sUrike ha~sa aura paramahaMsa bauddha vidyApIThakI ora khIMcatA calA gyaa| antato Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 332 anekAnta gatvA calate calate ye vidyApIThameM pahu~ca hI gaye / jaise Ajakala sarva dharma sahiSNutAkA athavA paradharma prati udAratAkA abhAva-sA hai; vaisA hI usa samaya meM bhI svapakSa ko yenakena prakAreNa siddhi karanA aura parapakSakA isI prakAra khaNDana karanA hI dharma prabhAvanA athavA dharmarakSA samajhI jAtI thii| bauddha sAdhuoM kA cAra vicAra loka kalpanAkI bhAvanAse rahita ho calA thA / mahAkAruNika bhagavAna buddhakI zrAdarzatA zraura loka-kalyANakI bhAvanA vilupta sI ho gaI thI / kevala tarka -bala para anya darzanoMko vAda vivAda ke kSetrameM parAjitakara apanI pratiSThA janasAdhAraNa meM sthApita karate hue, apanI ihalaukika tRSNAmaya zrAvazyakatAoM kI pUrti karate hue apane dharmakA Adhipatya pratiSThita karanA hI bauddha bhikSuoM kA eka mAtra uddezya raha gayA thA / mahAvIra kAlIna vaidika svachaMdatAkI taraha isa samaya bhI bauddha svachaMdatAkA sAmrAjya-sA thA / vidyApIThoM kI sthApanAkA dhyeya bhI yahI thA aura tadanusAra aneka vika pAtmaka zuSka nyAya viSayoMkA hI unameM vizeSa adhya yana karAyA jAtA thaa| isa asahiSNutAmaya vAtAvaraNa meM haMsa aura paramahaMsa jaina sAdhu ke veza meM kaise raha sakate the ? bauddha bhikSutroMke samAna veza-parivartana karanA pdd'aa| munihaMsa aura muni paramahaMsase bhikSu haMsa aura bhikSu paramahaMsakI upAdhi dhAraNa karanI pdd'ii| yaha hai vidyA vyasana aura vighnamohakI prabala utkaNThAkA vikRta pariNAma / isa vyasana aura mohakI kRpAse hI pavitra zrAcAra vicAra chor3ane par3e, gurukI punIta AjJA kI avahelanA kI aura isa prakAra Atma- vicAroMkI hatyA karanI pdd'ii| inheM bauddha bhikSu samajhakara vidyApIThake kulapatine inake liye bhojana aura adhyayanakI sarva sulabhatA aura [phAlguna, vIra- nirvANa saM0 2466 pUrNa vyavasthA kara dI / aba ye zA~ti pUrvaka pUrNa nirbhayatAke sAtha kliSThase kliSTa darzana zAstroMkA bhI prati zIghratAse adhyayana karane lage / upayogI bhAgako kaMThastha bhI karane lage / sAthameM jaina darzana ke prativAda aMzakA bhI prativAda atyaMta sUkSma rIti se kintu mArmika rUpa meM do eka pRSThoMpara inhoMne likha liyA / parIkSA aura kulapati - kopa haMsa aura paramahaMsa una pRSThoM ko guptahI rakhate the, kintu devayoga se eka dina ye pRSTha havAse ur3a gaye aura eka bauddha bhikSuke hAtha laga gaye / pRSThoM ko uThAkara vaha kulapatike samIpa le gayA / kulapati dhyAnapUrvaka una pRSThoM ko pddh'aa| bauddha darzana ke prati jaina darzanakI yuktiyoM 1 gaMbhIratA, maulikatA aura akATyatApara kulapati mugdha ho uThA aura isa bAtAra zrAzvaryajanaka prasannatA huI ki mere vidyApITha meM aise prakhara buddhizIla vidvAn vidyArthI bhI haiM / kintu thor3I hI dera meM saMpradAyAndhatAkI mAdakatA ne mastiSka meM vikRti kI lahara daur3A dii| kulapatiko yaha jAnanekI utkaNThA huI ki ina pandrahahajAra chAtroM meM se ve kaunase chAtra haiM; jinhoMne ki itanI prakhara buddhi kA itanA sundara paricaya diyA hai / nizcaya hI ve jaina haiM; kintu jJAta hotA hai ki ve yahA~para bauddha bhikSuke rUpa meM rahate haiM / niSkaruNa parIkSAkA dAruNa samaya upasthita huA aura yaha yukti nirdhArita kI gaI ki eka jina-pratimA mArga meM rakkhI jAya aura usapara vidyApIThakA pratyeka brahmacArI pA~va rakhate hue Age bddh'e| isa rIti anusAra bauddha chAtra to nirbhayatA pUrvaka pratimApara paira rakhate hue Age bar3ha gaye / kintu jaba haMsa aura paramahaMsakA krama yA to inhoMne bhI eka pratiyukti socii| vaha yaha thI Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ varSa 3, kiraNa 1] ki pratimA ke kaNTha- sthAnapara inhoMne tIna rekhAe~ khIMca dauM; jisase ki yaha pratimA jina kI nahIM rahakara bauddhakI bana gaI aura tadanusAra usapara paira rakhakara ye donoM bhI Age bar3ha gaye / rekhA -prakriyA se kulapatiko vizvAsa ho gayA ki ye donoM navIna brahmacArI hI jaina haiM / " jaina haiM" aisA jJAta hote hI pratizodhakI aura pratihiMsAkI bhayaMkara jvAlA prajvalita ho uThI aura mRtyu daNDa denA hI kulapatiko ucita daNDa jJAta huA / haMsa aura paramahaMsa ko jaba aise bhayaMkara daNDa vidhAna ke samAcAra sunAI par3e to ve vahA~ se gupta rIti se bhAga nikle| kulapatiko unake bhAganaike samAcArase pracaMDa krodha AyA aura usane tatkAla vidyApIThameM upasthita kisI bauddha-rAjAkI senA ke kucha sainikoM ko unheM pakar3akara lAnekA kaThora Adeza diyA / Adeza pAlaka senA ke 'kucha padAti aura azvArohI unakA pIchA karaneke liye cala par3e aura / jaba yaha bAta haMsa aura paramahaMsako pIche kI ora mur3akara dekhanepara jJAta huI to haMsane paramahaMsako kahA ki dekho ! zra apanI rakSA honI kaThina hai; ataH yahI zreSTha hogA ki tuma to sAmane dikhalAI par3anevAle isa nagara meM cale aura yahA~ rAjA sUrapAlako saMpUrNa vRttAntase avagata karake isakI sahAyatAse gurujI ( haribhadra sUri jI) ke pAsa cale jAnA / sArA vRttAnta unakI sevA meM savinaya nivedana karanA aura zrAjJAkI avahelanA karane prApta pApake liye prAyazcitta karanA; evaM merI ora se bhI zrAjJA avajJA ke liye kSamA mA~gate hue nivedana karanA ki haMsa to dharmakI rakSA karate hue vIra-gatiko prApta hogayA hai / paramahaMsa bar3e bhAI kI isa karuNa rasapUrNa bAtase vihvala ho uThA, kintu bhayAnaka sthiti aura samaya dekhakara bar3e bhAIko zraddhA pUrvaka praNAmakara nagara haribhadra- sUri kI ora prasthAna kara diyA / AkramaNakAriyoMke samIpa Ate hI haMsa unase abhimanyukI taraha yuddha karatA huA vahIM vIra gatiko prApta hogayA / paramahaMsakA vAda vivAda aura avasAna paramahaMsa vahA~se zIghragatise bhAgatA huA rAjA sUrapAlakI rAja sabhA meM pahu~cA aura sArA vRttAnta kaha sunAyA / rAjAne zaraNAgatako abhayadAna diyA / tatpazcAt haMsako mArakara ve AkramaNakArI bhI sUrapAlakI sabhA meM pahu~ce aura paramahaMsakI mA~gaNI kii| sUrapAlane dene se iMkAra kara diyA / senAkI Tukar3Ike adhyakSane aneka prakAra ke bhaya batalAye, kintu surapAla acala rahA / aMta meM yaha nizcaya huA ki paramahaMsake sAtha bauddhoM vAda vivAda ho aura yadi paramahaMsa parAjita ho jAya to use bauddhoMko sauMpa diyA jAya / tadanusAra isa prANaghAtaka parIkSA meM bhI paramahaMsa svarNavat prAmANika ThaharA aura vijayI huA / AkramaNakArI apanA sA mu~ha liye hue lauTa gaye / paramahaMsa sUrapAlake hArdika kRtajJatA prakaTa karatA huA vahA~se cala diyA / tez2a gati se calatA huA aura aneka kaThinAiyoM para vijaya prApta karatA huA antameM paramahaMsa apane guru haribhadrasUri ke samIpa pahu~cA / sArA itihAsa - janaka bhASA meM batalAyA aura guru zrAjJAMkI avahelanA karane ke liye apanI orase evaM bar3e bhAI haMsakI prorase kSamA mA~gate hue daiva durvipAkase vArtAlApa karate hue hI tatkAla svargavAsI hogayA / 333 bauddhoM ke prati haribhadrasUrikA pracaNDa prakopa 3 haribhadra sUriko isa prakAra bauddha-kukRtyoM aura durAcAroMkA jJAna hote hI bhayaMkara krodhakA samudra umar3a zrAyA / yadyapi haribhadra sUri eka yogI aura zrAdhyAtmika Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta . [phAlguna vIra nirvANa saM0 2466 mahApuruSa the; kintu phira bhI jisa prakAra zItala candana karate hue dIna vacanoM meM prArthanA karo ki hama zRgAla haiM ke AlhAdaka banameM bhI dAvAnala sulaga jAtA hai, vaise siMha nhiiN| bAcAla dUtakI darpapUrNa kaTuktiyoM para kulahI caritra nAyakake bhI udAra evaM zItala hRdayameM krodha- patiko uttejanAtmaka roSa ho pAyA aura krodhase dAMtoM jvAlA prajvalita ho utthii| mohakI mAyA bar3I prabala dvArA zroSThako dabAtA huaA bola uThA ki "are mUrkha huzrA karatI hai; ziSya moha aura bauddha-madAndhatAne samu- dUta ! jAno, hameM usa uddhata prativAdIkA nimantraNa jjavala sudhAkarakI sumadhura sudhAko vikarAla viSadharake svIkAra hai / he abhimAnI sandeza vAhaka ! usa dhRSTa viSama viSake rUpameM pariNata kara diyA / haribhadra sUri prativAdIko sAthameM yaha zarta bhI kaha denA ki jo parAuThe aura vega pUrvaka vAyukI cAlase calate hue vauddhoM jita hogA; ume prANa daNDa diyA jaavegaa| yaha zarta se badalA lene ke liye rAjA sUrapAlakI sabha meM phuNce| svIkAra ho to hama vAda-vivAdameM sammilita ho sakate rAjAko tadanurUpa AzIrvAda diyA aura parama haMsakI haiM; anyathA nhiiN"| dUtane tatkAla uttara diyA ki rakSAke liye bhUri bhUri prazaMsA karate hue dhanyavAda diyA; "parAjitako jalate hue telake kar3AhemeM kUdanA hogA; evaM bauddhoMse vAda vivAda kara pratizodhakI prajvalita yahI prANa-daMDakI rUpa rekhA hogii| yadi Apako pUrA 2 vikarAla jvAlAko zAMta karanekI apanI abhilASA Atma vizvAsa ho ki maiM hI vijayI hoU~gA; to hI prakaTa kii| rAjAne namratA pUrvaka nivedana kiyA ki aApako vAda-vivAdake kSetrameM utaranA cAhiye, anyathA bauddha prativAdI to aneka haiM aura Apa kevala eka hI parAjayake bhISaNa kalaMka ke sAtha prANoMse hAtha dhonA haiM, ataH yaha sAmaJjasya kaise ho sakegA ? haribhadrasUrine par3egA aura sAtha sAtha bauddha zAsana ke saubhAgya zrIko siMhavat nirbhayatA pUrvaka uttara diyA ki aApa bhI bhISaNa dhakkA lagegA; evaM bauddha-zAsana-prabhAvanA para nizcita rheN| maiM akelA hI una prativAdI rUpa hAthiyoM kalaMka-mudrAkI amiTa chApa laga jaaygii"| ina vacanoM ke samUhameM siMhavat parAkramI siMha houuNgaa| isa para rAjA se kulapatiko mArmika AghAta pahu~cA aura coTa khAye ne eka vAcAla kintu buddhimAna dUtako bauddha kulapati hue sarpakI bhAMti dUtako bhartsanA detA huaA bolA ki ke samIpa zAstrArthakA nimantraNa svIkAra karaneke liye "he mUrkhAdhirAja ! hamArI cintA na kara aura adhika bhejaa| sandeza vAhakane jAkara kaThora bhASAmeM garjanA pralApa mata kara / jA; hama zAstrArtha ke liye Ate haiM; kI ki "he bauddha-ziromaNi tarka-paMcAnana" Apa apaneko rAjAse kaha denA ki saba vyavasthA kare, kisI bAtakI nyAya vana-siMha samajha baiThe ho; kintu abhI taka prati- truTi nahIM hone pAve / " vAdI mataMgaja svachaMdatA pUrvaka vicaraNa kara rahe haiM; una- vivAda-sabhAkI sarva prakAreNa pUrI vyavasthA kI gaI / kA damana kyoM nahIM karate ho ? aisA hI koI durdamanIya sabhApati, sabhya, madhyastha, darzaka aura zrotAoMse sArI mataMgaja rAjA sUrapAlakI rAja-sabhAmeM AyA huA hai; sabhA suzobhita hone lgii| samaya hote hI rAjAbhI usane pratimallavat lalakArA hai ki yadi apanI mAna- upasthita huA / prANa-ghAtaka zarta ke kAraNa pratyeka maryAdAkI rakSA karanA cAhate ho to vivAdAtmaka yuddha- vyakti ke hRdayameM utsukatA aura vyAkulatAkA Azcarya kSetrameM zrAzro; anyathA bauddha-dharmakI parAjaya svIkAra janaka saMmizraNa thaa| saMpUrNa sabhAmeM sUcI bhedya nIra Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ haribhadra - sUri varSa 3, kiraNa 27 vatA thI / donoM vAdI prativAdI bhI niyamAnusAra zAstrArtha ke liye taiyAra ho gaye aura vAda-vivAda prAraMbha huA / prathama bauddha kulapatine pUrva pakSa ke rUpa meM "kSaNavAda" kA prabala yuktiyoM, hetunoM aura anumAnoM dvArA pUrNa samarthana kiyA aura jeyarUpa denekA bharapUra prayAsa kiyA / tadantara haribhadrasUri uThe aura maMgalAcaraNa karane evaM rAjA tathA sabhAko AzIrvAda deneke bAda zAMtipUrvaka kintu prakhara tarkoM dvArA kramazaH kSaNavAda kA khaMDana karate hue kulapatikI sArI zabdADambaramaya tarkoM ko isa prakAra asta vyasta kara diyA, jisa prakAra ki vAyu mevoMke pravAhako kara detA hai / anta meM " vastu sthiti nityAnityAtmaka hai" isI siddhAntako sarvopari ThaharAyA / apane pakSako prabala rItise siddha kara diyA / antatogatvA pratipakSI isa sambandha meM apane Apako anAtha ra asahAya sA anubhava karane lagA; evaM "maunaM svIkRti-lakSaNaM" ke anusAra parAjaya svIkAra kara lI / sampUrNa sabhA stabdha aura zAMta thI / " kulapatiH parAbhUtaH" sabhAsadoM ke ina zabdoM dvArA vaha nIrava zAMti bhaMga huI | kulapati uThA aura pUrva pratijJAnusAra usane garama 2 telake kar3AhemeM girakara mRtyukA AliMgana kara liyA / isa prakAra jaba pAMca chaH ke lagabhaga bauddhoMkA telake kar3Ahe meM gira kara homaM ho gayA, taba sampUrNa bauddha saMsArameM hAhAkAra maca gyaa| bauddha zAsana - rakSikA tArAdevI bulAI gaI; usane yahI kahA ki haMsa aura paramahaMsakI hatyAkA hI yaha pariNAma hai; ataH isImeM kalyANa hai ki saba bauddha yahAMse cale jA~ya | haribhadra sUrikA krodha abhI taka zA~ta nahIM huA thA; ve krodhase prajvalita ho rahe the aura aura bhI bauddhoMkA 335 nAza karanA cAhate the / kintu kahA jAtA hai ki jaba yaha ghaTanA AcArya jinameMTa sUrijIko jJAta huI to unhoMne krodhako zAMta karane ke liye apane do ziSyoM ke sAtha tIna prAkRta gAthAe~ bhejiiN| kahA jAtA hai ki ve gAthAe~ isa prakAra haiM: - guNa - leNa zraggisamA, sIhA'NandA ya taha piyA uttA / sihi jAliNi mAisuyA dhaNadhaNasirimo ya pai-bhajjA // jaya vijayAya sahoyara dharaNo lacchI ya taha paI bhajjA / seNaviseNApittiyauttA jammammi sattamae // 2 // guNacaMda - vANamaMtara samarAicca - giriseNapANo u / ekkassa to mokkho bIyassa bhaNanta saMsAro // 3 // ina gAthAoM kA yahI tAtparya hai ki krodhake pratApase do jIva nau janma taka sAthameM rahane para bhI aMta meM eka ko to mukti prApta hotI hai aura dUsarekA ananta saMsAra bar3ha jAtA hai / ataH krodha ke barAbara dUsarA koI zatru nahIM hai / isaliye kaSAyagaNanA ke prArambhameM hI isakA nAma nirdeSa hai / gAthAoM kA manana karate hI haribhadrasUrikA krodha tatkAla zA~ta hogayA; unheM apane isa hiMsAkA~Dase bhayaMkara pazcAttApa huA aura vahA~se ve tatkAla citrakUTakI ora mur3e / tIvragati se calate hue gurujI ke samIpa pahu~ce aura caraNoM meM girakara prAyazcitta lete hue pApoM kI zrAlocanA kI / una tIna gAthAoM ke AdhArase hI bAda meM haribhadrasUrine prazamarasapUrNa "samarAicca kahA" nAmaka kathA - graMtha kI racanA kI; joki kathA-sAhitya meM viziSTa gaurava pUrNa graMtha-ratna hai / rAjazekharasUrine apane prabaMdhakoza meM zAstrArtha hone kI bAta na likhakara kevala maMtra baladvArA hI bauddhoMkA nAza karane ke saMkalpakI bAta likhI hai / isI prakAra samvat 1834 meM huye amRtadharma gaNi Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 336 anekAnta [phAlguna, vIranirvANa saM02466 ke ziSya zrI kSamAkalyANa munine bhI rAjazekhara sUri- janma-sthAna "pirvaguI" nAmaka koI brahmapurI batalAI vat hI ullekha kiyA hai| aura yaha bhI vizeSatA bata- gaI hai / mAtAkA nAma gaMgA aura pitAkA nAma zaMkara. lAI hai ki haribhadra sUrike krodhako zAMta karanevAle bhaTTa batalAyA gayA hai / isI prakAra yAkinI mahattarAjI zrI jinabhaTa sUrijI nahIM the; kintu "yAkinI mahattarAjI" / ke sAtha caritra nAyaka zrI jinabhaTajIkI sevA meM nahIM hI thii| gaye the, kintu zrI jinadatta. sUrijIke samIpa gaye the; ___ sunA jAtA hai ki inhoMne 1444 athavA 1440 aisA ullekha hai| zrI jinadatta sUrijIse haribhadrasUrine bauddhoMko nAza karanekA saMkalpa kiyA thA; ataH usa prazna kiyA thA ki "dharma kaisA hotA hai" ? isapara saMkalpajA hiMsAkI nivRttike liye 1444 athavA gurujIne uttara diyA ki dharma do prakArakA hotA hai:1440 graMthoMke racane kI Adarza pratijJA lI thii| apane 1 sakAmavRttisvarUpa dharma aura 2 niSkAmavRttisvarUpa ujvala jIvanameM ye itane graMtha raca sake the yA nahIM; isa dharma / prathamase svargAdikI prApti hotI hai aura dvitIyase sambandhameM koI prAmANika ullekha nahIM pAyA jAtA hai| "bhava-viraha" hotA hai / isapara bhadra-prakRti haribhadra sUrine kevala itane granthoMke racanevAle kahe jAte haiM evaM mAne savinaya nivedana kiyA ki "he karuNAsiMdho ! mujhe to jAte haiN| "bhava-viraha" hI priya hai / isapara zrI jinadatta sUrijIne haribhadra sUrine apane kucheka granthoMke antameM 'viraha' / prasanna hokara unheM sAdhu-dharmakI pavitra dIkSA dii| zabdako apane vizeSaNa rUpase saMyojita kiyA hai| yaha ziSyoMke sambandhameM kathAvalimeM isa prakAra ullekha hai ki inake do ziSya the, jinake nAma kramase jinabhadra zabda haMsa aura paramahaMsakI akAla mRtyukA dyotaka hai. aisI mAnyatA hai / unake duHkhase utpanna vedanA svarUpa aura vIrabhadra the| ina donoMko bauddhoMne kisI kAraNahI evaM unakI smRti ke liye hI "viraha" zabda likhA vazAt ekAntameM mAra DAlA thA, isase haribhadra sUriko bhArmika AghAta pahu~cA evaM AtmaghAta karane ke liye ye taiyAra hogye| kintu aisA nahIM karane diyA gyaa| ____ zrI prabhAcandra sUrine apane prabhAvaka caritra meM anta meM haribhadra sUrine graMtha-racanA hI ziSya astitva likhA hai ki prAcArya haribhadra sUrine apane graMthoMkA samajhA aura tadanusAra inhoMne aneka granthoMkI racanA vyApaka aura vizAla pracArArtha tathA granthoMkI aneka pratiyA~ taiyAra karaneke liye "kArpAsika" nAmaka kisI isI prakAra kathAvalimeM yaha bhI dekhA jAtA hai ki bhavya zrAtmAko vyaupArameM lAbhakI bhaviSyavANI kI thI: haribhadra sUriko lalliga"nAmaka eka sadgRhasthane granthaaura tadanusAra usane vyaupArakara puSkala dravya-lAbha kiyA thA, jisase usane aneka pratiyA~ taiyAra karAI racanAmeM bAhya sAmagrIkI bahuta sahAyatA pradAna kI thii| yaha jinabhadra vIrabhadrakA cAcA (pitRvya) thA / ise aura sthAna 2 para pustaka bhaMDAroMmeM unheM bhijavAI thii| caritra nAyakajIkI dravya-viSayaka bhaviSya vANIse puSkala kathA-bhinnatA lAbha huA thA / isane upAzrayameM eka aisA ratna rakha zrI mahezvara sari kRta kathAvAlimeM haribhadra sUrikA diyA thA ki jisakA prakAza rAtrimeM dIpakavat phailatA kii| Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ varSa 3, kiraNa 5] haribhadra-sUri thA aura usa prakAzakI sahAyatAse prAcAryazrI rAtrimeM yaha bhI pUrNa satya hai ki vidyAdharagaccha aura zvebhI graMtha racanAkA kArya bhalIbhA~ti kara sakate the aura tAmbara saMpradAyameM zrI yAkinI mahattarAjIkI kisI karate the| ajJAta preraNAse zrI jinadatta sUrijIke pAsa dIkSA grahaNa ___ haribhadra sUri jaba bhojana karane baiThate the, usa samaya kI thii| aura zrI jinabhaTa jI ke sAtha inakA sambandha lalliga zaMkha bajAtA thA, jise sunakara yAcakagaNa vahA~ gacchapati gururUpase thaa| ekatrita ho jAte the| yAcakoMko usa samaya bhojana janma-sthAna aura mAtA pitAke nAmake sambandhameM karAyA jAtA thA aura tadanantara yAcakoMke haribhadrasari aitihAsika satyarUpase kucha kaha sakanA kaThina hai / ko namaskAra karane para prAcAryazrI yahI AzIrvAda dete kintu ye brAhmaNa the, ataH kathAvalikA ullekha satya dhe ki "bhavaviraha karane meM udyamavanta ho|" isapara yAcaka ho sakatA hai| prabhAvaka-caritra ke anusAra cittaur3a nareza garaNa punaH "bhavaviraha sUri ciraMjIvI ho" aisA jayaghoSa jitArikA purohita batalAnA satya nahIM pratIta hotA hai, karate the / isIliye jina-zAsana zRMgAra AcArya hari kyoMki cittaur3ake itihAsa meM haribhadra-kAlameM "jitAri" bhadra sUrikA apara nAma "bhavaviraha sari', bhI prasiddha ho nAmaka kisI rAjAkA patA nahIM calatA hai / isI prakAra gayA thaa| hAthIvAlI ghaTanA bhI kitanA tathyA~za rakhatI hai, yaha bhI sampUrNa kathA-mImAMsA eka vicAraNIya prazna hai; kyoMki isa ghaTanA kI zrIyaha to satya hai ki kathAkA kucha aMza kalpita hai, municandra sUri kRta upadezapadakI TIkAke ullekhameM koI kucha aMza vikRta hai aura kucha aMza rUpaka alaMkArase carcA nahIM hai / yaha kathAbhAga pIchese jor3A gayA hai, saMmizrita hai / sAdhu-ziromaNi zrAcArya haribhadra sUrike aisA jJAta hotA hai| pAMDitya-pradarzana aura tatsambandhI gujvala aura zrAdarza jIvana caritrakA adhikA~za bhAga aMzakA itanA hI tAtparya pratIta hotA hai ki inakI vismRti ke garbhamaM vilupta hogayA hai; jise aba hamArI vRtti prAraMbhameM abhimAnamaya hogI aura ye apaneko sabase adhika vidvAn samajhate hoMge tathA zeSake saMbaMdhameM kalpanAe~ ThIka ThIkarUpameM DhaMDha nikAlane meM zAyada hI hIna-koTikI dhAraNA hogI / isI dhAraNAkA yaha rUpa samartha ho skeNgii| pratIta hotA hai| jo ki kavi-kalpanA dvArA isa prakAra ___ ye prakRtise bhadra, udAra, sahiSNu, gambhIra aura kathAke rUpameM pariNata ho gayA hai| vicArazIla the; yaha to pUrNa satya hai aura inakI sundara kRtiyoMse yaha bAta pUrNatayA prAmANika hai| dArzanika zrI yAkinI mahattarA joke sAtha inakA samparka aura kSetrameM inake jor3akA zA~ta vidvAn aura lokahitakara itanA bhakti-pUrNa sambandha kaise huA ? yaha eka ajJAta upadeSTA zAyada hI koI dUsarA hogA / paM0 becaradAsa- kintu gambhIra rahasyapUrNa bAta hai / eka zloka athavA jIke zabdoMmeM ye vAdiyoMke vAdajvarako, haThiyoMke haTha- gAthA ke AdhAra se hI itanA pracaNDa gambhIra dArzanika jvarako aura jijJAsuoMke mohajvarako zAMta karane meM eka vaidika darzanako chor3akara ekadama jaina-sAdhu banakara jainaAdarza rAmabANa rasAyana-samAna the / darzana bhakta bana jAya; yaha eka Azcarya-janaka bAta Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 335 anekAnta [phAlguna, vIranirvANa saM02466 pratIta hotI hai / yaha sambhAvanA ho sakatI hai ki koI yaha koI asvAbhAvika bAta nahIM hai / bauddhoMse inhoMne ati jaTila dArzanika samasyA inake mastiSkameM cakkara avazya zAstrArtha kiyA hogA aura unheM apamAna pUrvaka lagAtI rahI hogI aura usakA samAdhAna inheM barAbara parAjaya kI kalaka-kAlimAse coTa pahu~cAI hogii| kintu nahIM huA ho; aisI sthitimeM sambhava hai ki anekAnta- bauddhoMkA isa prakAra nAza kiyA ho; yaha kucha vizvasiddhAnta dvArA pUjya yAkinI mahattarAjIse inakA samA- sanIya pratIta nahIM hotA hai| yaha ho sakatA hai ki dhAna ho gayA hogA aura isa dazAmeM syAdvAdakI mahattA mAnavaprakRti apUrva hai aura isalie bauddhoMkA nAza karane aura dArzanika samasyAke samAdhAnase inheM parama prasannatA kA saMkalpa kara liyA ho aura usa saMkalpajA hiMsAkI huI hogI aura isa prakAra yaha prasannatA hI inheM jaina-da- nivRttike liye hI evaM ziSyamohakI nivRtti ke liye hI rzanake prati anurakta banAne meM evaM sAdhu banAnemeM kAraNa 1444 yA 1440 granthoMko racanekA vicAra kiyA ho / bhUta huI hogI, aisA jJAta hotA hai / yahI zrI yAkinI- aura yathA zakti isa saMkhyAko pUrNa karanekA prayAsa mahattarAjIke prati inakI bhakti aura zraddhAkA rahasya kiyA ho, isa satya para avazya pahu~cA jA sakatA hai ki pratIta hotA hai| bauddhoM aura inake bIcameM koI na koI tumula yuddha avasyAdvAda yA anekAntavAda jainadarzanakA hRdaya hai| zya macA hai aura vaha kaTutAkI carama-koTi taka avazya isakI maulika vizeSatA yahI hai ki isake balase jaTila pahu~cA hogA / bauddhoMkI tatkAlIna nRzaMsatApUrNa niraM. se jaTila dArzanika samasyAkA bhI sarala rItyA pUrNa kuzatA aura uttaradAyitvahIna svachaMdatA para haribhadrasamAdhAna ho jAtA hai / ataH ho sakatA hai ki asAdhA- sUriko avazya krodha AyA hogA aura saMbhava hai ki vaha raNa dArzanika haribhadrakI dArzanika samasyAe~ isa siddhAMta krodha hiMsAkI akriyAtmaka avasthAoM meM se avazya ke bala para hala hogaI hoM aura isa prakAra ye jaina dharmA- gujarA hogA / isa prakAra tajjanita pApakI nivRttike nurAgI bana gaye hoN| liye graMtha racanAkI pratijJAkI ho / ataH isa vistRta ziSya-saMbaMdhI kathA-bhAgakA AdhAra. yahI ho AdyopA~ta ghaTanAkA yahI mUla aAdhAra pratIta hotA hai| sakatA hai ki inake ziSya to do avazya hI hue hoMge yaha nissaMkoca kahA jA sakatA hai ki bauddhoMkI svacchaMinakA gRhastha nAma zAyada ha~sa aura paramahaMsa hogA datApara ye akuMza lagAnevAle aura unakI unmattatAkA aura dIkSA nAma saMbhava hai ki jinabhadra aura vIrabhadrake damana karane vAle the / ataH bhAratIya saMskRti ke aura rUpameM ho / prabhAvaka caritra aura kathAvalimeM pAye jAne khAsa taura para jaina saMskRti ke ye prabhAvaka saMrakSaka aura vAle nAma-bhedase yahI niSkarSa nikAlA jA sakatA hai| vikAsaka mahApuruSa the; isameM koI saMdeha nahIM hai / kathA-aMzase yaha bhI satya ho sakatA hai ki bauddhoMne inakI pratibhA saMpanna kRtiyoM aura sAhitya sevAke ina donoMko koI mahAn kaSTa pahu~cAyA ho aura inheM saMbaMdhameM agalI kiraNameM likhanekA prayatna kruuNgaa| bhayaMkara pratAr3anA dI ho; jisase saMbhava hai ki ye donoM ziSya kAla kara gaye hoM / isa para prAcArya haribhadra sariko yadi pracaMDa krodha A jAya to mAnava-prakRti meM (apUrNa) Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vIra-va [ lekhaka paM0 mUlacandajI jaina " vatsala " ] ( 1 ) bherI baja rahI hai, lokasamUha isa navIna utpanna vaha svadharma anurakta, satyabhakta aura mAtRbhUmi - huI paristhitimeM apane apane yogya kAryako hasta premAsakta thA / ujvala ahiMsAse usakA hRdaya paripta thA / gata kara lene ke lie zIghratA se ekatrita ho rahe haiM / jisakA AtmabhAva sadaiva jAgRta hai aise natuvAke lie navIna paristhitiko anubhava karanemeM kucha bhI samaya na lagA / mAtRbhUmi saMrakSaNa ke lie, vIra mAtAkI AjJAnusAra pratispardhIkA nimaMtraNa svIkAra kara bhISaNa raNa sthalameM apane aTala kartavyako pUrNa karanevAlA svadharmanirUpita aMtima utkRSTa kriyAoMko ullAsa pUrNa avasthAmeM paripUrNa kara svarga prApta karanevAlA, vaha thA eka 'vArahavrata dhArI jaina zrAvaka / ' vaha gharameM AyA aura bAtakI bAtameM astrazastra susajjita hogayA / zarIra para lohekA kavaca aura mukuTa, kamara meM talavAra, usake Upara tathA pIche DhAla, tIroMse bharA tarakasa aura hAthameM dhanuSa / usakA nAma thA 'vairAga nAga natuvA / ' (2) kala upavAsakA dina thA aura Aja thA usake pAraNe kA dina / natuvA Asana para pAraNA karane ko baiThA hI thA ki usI samaya bherI kI dhvani usake kAnoMmeM par3I / nagara ke zAntipUrNa vAtAvaraNa meM kucha asAdhAraNa upadrava jagane kI use AzaMkA utpanna huI / bhojana tyAga kara vaha usI samaya For aura bAhara AyA / nagara para kisI zatru sainyane AkramaNa kiyA hai, AkramaNakA pratikAra karane ke lie svadeza aura svajanoMke rakSaNArtha rAjAne samasta vIra kSatriya sainikoM ko astra-zastra se susajjita honekA nimaMtraNa diyA hai / yaha usane jJAta kiyA / yoddhAkA sAja sajakara, iSTa devakA smaraNa kara, mAtA pitA ke AzIrvAda aura vIra patnIke vIrottejaka zabdoMse uttejita natuvA zatru dalakA sAmanA karane ke lie bAhara nikala pdd'aa| (3) vIratA ke kAraNa senAmeM usakA pada U~cA thA, vaha rathI thA / bAhara ratha taiyAra thA, adhIra hue unmatta ghor3e cAroM pairoMse havAmeM ur3ane ko taiyAra ho rahe the / sArathI kaThinAI se unheM svAdhIna rakha rahA thA / zAsana devakA smaraNakara vIra natuvA rathapara savAra huA / pRthvIko kaMpAte hue ghor3e prabala vegase ur3ane lage / vaha qile ke bAhara apanI senA meM sammilita Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 340 anekAnta [phAlguna vIra-nirvANa saM0 2466 huaa| sAmane zatru dala kaTivaddha thA, raNabherI nikalane lagIM, vIratva umar3a AyA, nasoMko tor3a phirase bhArI utsAhake sAtha bajI aura yuddhakA kara bAhira par3ane ke lie rakta ubharane lagA / Dora bhISaNa vega prArambha huaa| ko kAna paryaMta kheMcakara usane sAmane eka bhISaNa ___ yuddha navIna nahIM thA, paidalase paidala, hAthIse bANakA prahAra kiyA, bANake vegake sAtha sAtha hAthI aura rathIse rathI lar3ane lge| mIloM taka usakA bhISaNa pariNAma huaa| pratispardhIkA ratha golA pheMkanevAlI topoM, jaharIlI gaisoM aura TUTA, ghor3A marA, rathavAha kabhidA aura savArako ghAtaka yaMtroMkA vartamAnameM jitanA mAna hai isase chAtIko tor3atA huA tIra usa pAra nikala gyaa| kahIM adhika mAna prAcIna yuddha paddhatimeM manuSyako natuvAkA kartavya pUrNa ho cukA / usane mAtaprApta thaa| bhUmikA RNa cakA diyA, chAtI meM se tIra nikA late hI prANa nikala jAyeMge / aba yuddhako Age hamArA rathI nAyaka yaddha vidyAmeM nipuNa nirbhaya calAne ke lie vaha asamartha ho cakA thaa| prakRti zUravIra aura apanA kartavya pAlana karane meM sadA sAvadhAna rahanevAlA dhArmika yoddhA thaa| yuddha bhUmike samIpa eka vRkSa thA, vaha rathase sAmane dUsarA rathI thA, moracA mA~Dakara natuvA utarA aura zastrAstra utAra DAle / padmAsana usake sanmukha DaTa gyaa| lagAyA, sanyAsa grahaNa kiyA aura jAgata AtmA ___ "isa yaddhake kAraNa hama nahIM, tumhAre rAjAkA ke jvalaMta bhAvoMmeM tanmaya hogayA / usane tIra rAjya-lobha hai, tuma hamAre Upara AkramaNa karane nikAlA, rakta kI dhAra baha uThI / mAnava-jIvana Ae ho, tumhArI yuddha tRSNAkA pratikAra aura kRtArtha karane vAle dRr3ha praNI-karmaTha, vIra natuvAne apanA saMrakSaNa karaneke lie hameM isa yuddha meM kartavya parAyaNatAkI jAgRta jyotikaM sAmane, upapravRtta honA par3A hai / rAjAjJAse nirdoSa sainikoMkA vAsakA pAraNA pUrNa kie binA hI, khuzI khuzI vadha karanevAle o vIra ! sAvadhAna ho, Ayadha le isa nazvara zarIra kA tyAga kiyaa| aura mere Upara vAra kara" dAe~ hAthapara laTakate hue sukha sampatti ko lAta mArane vAle, zarIrase tarakasameMse eka bANa nikAlakara dhanuSapara car3hAte mamatva haTA apane kartavya pAlanameM aTala rahane hue pratidvaMdIko lakSitakara natuvAne khaa| vAle, ujvala ahiMsAkai lacca Adarza para nizcala zabdakA uccAraNa samApta honeke prathama hI raha svadeza saMrakSaNakI AjJA zirodhArya karane sanasanASTa karatA huA eka bANa kavacako chedakara aura yuddha bhUmimeM-karmabhUmimeM prANa tyAgane vAle matuvAko chAtImeM bhida gayA, pracaMDa jvAlase vIrakA ao vijetA jaina vIra ! tujhe sahasroM dhanyavAda haiN| rakta khaulane lagA, netroMse jvalaMta agnikI lapaTeM Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sarala yogAbhyAsa [ lekhaka - zrI hemacandrajI modI ] 'nekAnta' ke prathama varSa kI saMyukta kiraNa naM0 806 10 meM maiMne ' yogamArga' zIrSaka eka lekha likhA thA aura usameM yogavidyA ke mahatva aura usake itihAsa para kucha prakAza DAlA thA / aba maiM 'anekAnta' ke pAThakoM ko yogAbhyAsake kucha aise sarala upAya batalAnA cAhatA hU~ jinase isa viSaya meM ruci rakhanevAle sajana ThIka mArgakA anusaraNa karate hue yogAbhyAsa meM acchI pragati kara sakeM aura phalataH zArIrika tathA mAnasika zaktiyoMkA vikAsakara apane iTakI siddhi karane meM samartha ho sakeM / lekha meM isa bAtakA vizeSa dhyAna rakhA gayA hai ki hareka zreNI ke loga gahastha, brahmacArI, muni yadi saba hI isase lAbha uThA skeN| gRhasthoMke liye aise abhyAsa diye jAyeMge jinheM ve binA ar3acana ke aura binA koI khAsa samaya diye kara sakeM; tathA jinake pAsa samaya hai unake liye aise abhyAsa diye gaye haiM jinase kamase kama samaya meM adhika se adhika lAbha uThAyA jA sake / sAtha hI, mauke maukepara maiMne apane alpa samaya ke anubhavoMkA hAla bhI likha diyA hai, jinase ki mumukSutroMko sahAyatA mila sake / vAstava meM yoga hI eka aisI vidhA hai jisakI sabako samAnarUpase AvazyakatA hai / bhAratavarSa ke sabhI vijJAnoM-sabhI zAstroM kA antima lakSya aura yahA~ taka ki jIvanakA bhI aMtima lakSya mokSa hai, aura yoga vaha sIr3hI hai jisase hokara hI harekako cAhe vaha muni ho yA gRhasthI, vaiyA karaNa ho yA naiyAyika aura cAhe vaidya ho athavA anya aura koI - guz2aranA par3atA hai / yogakA hI mokSase sIdhA sambandha hai / zrI haribhadrasUri kahate haiM: vidvattAyAH phalaM nAnyatsadyogAbhyAsataH param / tathA ca zAstrasaMsAra ukto vimalabuddhibhiH // 507 -- yogabindu arthAt - yogAbhyAsa se bar3hakara vidvattAkA aura koI phala nahIM hai; isake binA saMsArakI anya vastunoMke samAna zAstra bhI mohake kAraNa haiM, aisA vimala buddhiyoMne kahA hai / samyagjJAnakI virodhinI tIna vAsanAyeM haiM aura ye vAsanAyeM binA yogAbhyAsa ke naSTa nahIM hotIM / jaisA ki kahA hai lokavAsanayA jantoH zAstravAsanayApi ca / dehavAsanayA jJAnaM yathA vacaiva jAyate // 4 / 2 janmAntarazatAbhyastA mithyA saMsAravAsanA / cirAbhyAsayogena vinA na cIyate kvacit // 16 // zukla yajurvedAntargatamuktikopanaSid arthAt - lokavAsanAse, zAstravAsanAse aura dehavAsanAse jIvako jJAna nahIM hotA / janma-janmAntaroMse abhyAsa kI huI saMsAravAsanA binA yogake cirakAlIna abhyAsake kSINa nahIM hotI / isa prAkkathana ke bAda aba yogake prathama aura sarva pradhAna abhyAsakI carcA kI jAtI hai / Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 342 anekAnta [phAlguna, vIranirvANa saM0 2466 prathama abhyAsa avasthAmeM hI satAtI haiM; kyoMki yadi use apane svarUpa kA pUrA bodha ho aura yaha mAlUma rahe ki maiM kyA kara sadA jAgrata rahanA rahA huuN|to vaha kaSAyoMke pherameM kabhI na phaMse / aksara yaha sadA jAgrata evaM sAvadhAna rahanA, yaha yogakI pahalI dekhA jAtA hai ki manuSya koI kAma karake usI prakAra sIr3hI aura prathama zarta hai| isa viSayameM kucha yoga- pachatAtA hai jisa prakAra ki svapna meM burI bAteM dekha kara nipuNa prAcAryoM ke vAkya jAnane yogya haiM: 'jAgRta hone para duHkhI hotA hai| vaha socatA hai ki usa bhavabhuvaNavibhrAnte naSTamohAstacetane / samaya kisIne mujhe jagA kyoM na diyA ? sAvadhAna kyoM eka eva jagatyasmin yogI jAgartyaharnizam // na kara diyA ? hAya ! mujhe aise vicAra kyoM utpanna hue| _ -zrIzubhacaMdrAcArya-jJAnarNava yahI bAta vaha taba socatA hai jaba ki kAma-krodhAdike arthAt-janma janmake bhramaNase bhrA~ta hue tathA AvezameM kucha kara baiThatA hai| mohase naSTa aura asta hogaI hai cetanA jisakI, aise yadi sUkSmatAse dekhA jAya to saMsArake bIjarUpa jagat meM kevala yogI hI rAtadina jAgatA hai| karmoMkI jar3a yaha asAvadhAnatA hI hai / yadi yaha nikala kAlAnalamahAjvAlAkalApi privaaritaaH| jAya to navIna karmoMkA Asrava bilkula ruka jAya mohAMdhAH zerate vizve narA.jAgrati yoginH||10 tathA purAne karma binA kimI pratikriyAke naSTa hote cale -zrInaMdiguruviracita yogasArasaMgraha jAya~ / yaha sAvadhAnI yA jAgrati sabase pradhAna yoga hai, arthAt-kAlarUpI mahA agnikI jvAlAkI kalA- isake binA aura saba yoga vRthA hai; kyoMki aksara oMse ghire hue isa vizvameM mohA~dha loga sote haiM aura dekhA jAtA hai ki bahuta se yogiyoMmeM saMvara-nirjarAkI, yogI loga jAgrata rahate haiN| apekSA prAsrava-bandha hI bar3ha jAtA hai / jA Nisi sayalaha dehiyaha jogihu tahiM jggei| aneka bAra yaha hI dekhane meM AyA hai ki bahutase jahiM puNu jaggai sayalu jagu sA Nisi maNivi suveh||173 loga kAma-krodhAdikA kAraNa na milane dene ke liye -zrI yogIndudeva-paramAtmaprakAza jaMgala-pahAr3a AdikA Azraya lete haiM; parantu svapnoMke arthAt-jo saba dehadhArijIvoMkI rAtri hai usameM samaya ve bhI asaMkhya karmokA bandha kara lete haiN| isa yogI jAgatA hai aura jahA~ sArA jagat jAgatA hai vahA~ liye yogIko cAhie ki vaha rAtriko bhI sAvadhAna rhe| yogI use rAtri samajhakara (yoganidrAmeM) sotA hai| dinakI apekSA kAma-krodhAdi ripu rAtako hI adhika __yogakA sarvaprathama uddezya karma ke paramANuoMkA satAte haiM / vaijJAnikoMkA kathana hai ki isakA sUryase saMvara-arthAt unheM lagane se rokanA hai / ye karmake para- sambandha hai / mANu manuSyako apane svarUpakI asAvadhAnI-suSuptikI yogake granthoMmeM jo yaha jAgrata rahanekI kriyAkA avasthAmeM hI lagate haiM / jabase yaha jIva saMsArameM janmatA upadeza diyA hai isakI khoja meM maiMne bahuta dina socahai tabase mRtyuparyanta vaha jAganekI apekSA sotA hI vicAra aura prayogoMmeM bitAyeM aura taba vaha kriyA bar3I adhika hai| kAma-krodhAdi kaSAyeM papta muzkilase mere hAtha lgii| yaha kriyA maiMne Aja taka Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ varSa 3. kiraNa 5 ] kisI grantha meM nahIM dekhI; kyoMki yogagranthoMmeM adhikAMza bAteM gurugamya aura anubhavagamya hI rakkhI gaI haiM; par3ha kara koI abhyAsa nahIM kara sakatA tathA rAjayoga ke sacce guru milanA eka taraha se asaMbhavasA hai / isa kriyA ke batalAne ke pahale nidrAkA sUkSma vizlekaranA Avazyaka hai / yaha vizleSaNa sAMkhya-paddhatise hogA / nidrA tIna prakArakI hotI hai-sAtvika, rAjasika tAmasika / ina saba prakArakI nidrAoM meM tamoguNakI prabalatA rahatI hai| jisameM satvaguNakI hI pUrNa pracalatA ho use yoganidrA kahate haiM, vaha ina tIna prakAroMse dI hai| sarala yogAbhyAsa t satvaguNa zrAtmAkA caitanyaguNa hai, isameM nirmalatA aura vyavasthiti rahatI hai / rajoguNa kriyAzIlatAkA guNa hai aura tamoguNa niSkriyatA, jar3atA aura a~dhakAra guNa hai| jisa nidrA meM tamoguNakA nambara pahalA aura satvaguNakA dUsarA hotA hai use sAtvika nidrA kahate haiM / jisa nidrA meM tamoguNakA nambara vahI prathama, parantu rajoguNakA naMbara dUsarA hotA hai use rAjasika nidrA kahate haiM, aura jisameM tamoguNakA nambara prathama tathA dvitIya donoM hI rUpa hai use tAmasika nidrA kahate haiM / sAtvika nidrAko suSupti kahate haiM, isameM svapna nahIM te tathA 'maiM hU~' isakA mAna rahatA hai tathA jIva vizrAMti aura sukhakA anubhava karatA hai: suSupti kAle sakale villIne tamobhibhUtaH sukharUpameti / -- kRSNayajurvedIya kaivalyopaniSad | arthAt - suSupti ke samaya meM tamoguNase abhibhUta hokara saba kucha vilIna ho jAtA hai aura jIva apaneko 343 sukharUpa anubhava karatA hai / rAjasika nidrA meM svapna dekhatA hai parantu ina svapnoM meM vaha dRSTA svapna lokake sRSTA ke rUpameM hotA hai aura dekha dekhakara sukha-dukhakA anubhava karatA hai / svapne sa jIvaH sukhaduHkhabhoktA svamAyayAkalpitavizvaloke / -- kaivalyopaniSad arthAt - yaha jIva svapna meM apanI mAyAse banAye hue vizvaloka meM sukha-duHkhakA bhoga karatA hai / tAmasika suSupti meM manuSya ko yaha khayAla hI nahIM rahatA ki maiM kauna hU~ aura kyA kara rahA hU~ / usa samaya viSayoM ke AkramaNa hone para vaha vimUr3ha jar3ake samAna AcaraNa karatA hai / rAjasika suSupti meM acche burekA kucha jJAna rahatA hai parantu tAmasika nidrAmeM vaha nahIM rahatA / sAtvika nidrAke bAda manuSya meM phurtI rahatI hai aura vaha khuza hotA hai | rAjasika nidrAke vAda manuSya kucha anyamanaska rahatA hai tathA use vizrAMti ke liye adhika sonekI AvazyakatA hotI hai / parantu tAmasika nidrAke bAda manuSya ko aisA anubhava hotA hai mAno vaha kisI vajanadAra zilA ke nIce rAtri bhara dabA par3A rahA ho / yogagraMthoM meM manuSya zarIra ke tIna vibhAga kiye haiM, jinheM tIna lokakA nAma diyA gayA hai tathA kahA gayA hai ki mana yA liMgAtmA ke sahita prANa jisa loka meM jAte haiM zrAtmA vahAM sukha-duHkhoMkA anubhava karatA hai / isa viSaya meM ' yogamArga' zIrSaka lekha dekheM / svapna ke samaya prANa ina bhinna bhinna lokoM meM vihAra karatA hai, jisase vicitra vicitra dRzya dekhatA hai:puratrayo krIDati yazca jIvastatastu jAtaM sakalaM vicitram / - kaivalyopaniSad Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 344 anekAnta sone ke pahale uttama vicAroMse tathA zIrSAsana ke abhyAsase athavA kamarake nIce takiyA rakhakara sone se bhI svapna nahIM Ate, kyoMki inase prANoMkI gati Urdhva hotI hai, yaha merA khudakA anubhava hai / prANoMkI gati nimna hone se kAmuka svapna Ate haiM aura uttejanA hotI hai| hamezA jAgrata hone ke abhyAsake liye sabase pahale jAgrata avasthA meM bhI jo asAvadhAnI rahatI hai use dUra karanA caahie| kyoMki punazca janmatirakarmayogAtsa eva jIvaH svapiti prabuddhaH / -- kaivalyopaniSad arthAt-janmAMtaroMke karmayogake kAraNa vahI jIva jamA huA bhI sotA hai| sadA satat jAgrata rahanekA abhyAsa karaneke liye manuSyako cAhiye ki vaha subaha uThane ke bAdase rAtriko sone taka hara eka kAma karate samaya manana- pUrvaka isa bAtakA khayAla karatA rahe ki vaha kyA kara rahA hai| uThate samaya mana hI mana jApa kare ki maiM uTha rahA huuN| baiThate samaya jApa kiyA kare ki maiM baiTha rahA hU~ / itane para bhI yadi khayAla bhUla jAya, to yaha jApa z2ora z2ora se bolA jAnA cAhie, jisameM sabako suna sar3e; parantu mana hI mana jApa karane kA phala adhika hai / isa japakA zubha pariNAma tumheM eka hI dina meM mAlUma hogA / yahA~ taka ki rAtri meM sote vakta hI tumhAre andara yaha jApa cAlU rahegA tathA svapna yadi kabhI zrAveMge to usameM bhI tuma apaneko jApa karate hue pAnoge / usa samaya tumhArI prAMtarika sadeMsadvivekabuddhi jAgrata rahegI aura hareka khoTe kAmoMse bacAtI rhegii| jaba tumhArI uThanekI icchA hogI taba hI tumhArI nIMda khuleMgI aura isa kriyA ke phala-svarUpa [phAlguna, vIranirvANa saM0 2466 tumheM zrAtma darzana bhI ho sakegA, jo ki asalI samyagdarzana hai / isa abhyAsapUrvaka tuma jo bhI sAMsArika vyAvahArika kAma karoge una sabameM tumhArI atyalpa Asakti hoMgI, jisakA pariNAma yaha hogA ki karmoMkA Asava atyalpa ho jaaygaa| yaha kahanA bhI atyuktaM na hogA ki kisI samaya zrAsrava bilkula banda bhI ho jAyagA; kyoM ki viSayairviSayastho'pi nirAsaMgo na lipyate / kardamastho vizuddhAtmA sphaTikaH kardamairiva // 60 // nIrAgo'prAsukaM dravyaM bhuMjAno'pi na badhyate / saMkhaH kiM jAyate kRSNaH karmamAdau caratrApi // 17 // 4 dravyato yo nivRtto'sti sa pUjyo vyavahAribhaH / bhAvato yo nivRtto'sau pUjyo mokSaM yiyaasubhiH|| 6 - amitagati yogasAra arthAt viSayoM meM racApacA hone para bhI nirAsaMga (anAsakta ) jIva unase usI prakAra lipta nahIM hotA jisa prakAra ki vizuddhAtmA sphaTika kIcar3a meM raha kara bhI usase lipta nahIM hotA / nIrAga manuSya aprAsuka dravya khAkara bhI usase baddha nahIM hotA / kIcar3a meM rahakara kyA zaMkha kAlA ho jAtA hai ? bAhya vezA dise jo ni. vRtta mAlUma hotA hai usakI pUjA saMsArI loga karate haiM, parantu mokSa jAne kI icchA rakhane vAle aise manuSya kI pUjA karate haiM jo bhAvase nivRtta hai / hama aise kaI gRhasthAzramI sAdhuyoMkA caritra suna cuke haiM, jo saMsArameM rahakara bhI usase nirmohI raha sake, paraMtu aise manuSya karor3oMmeM eka do hI hote haiM / mahAtmA gAMdhI aise puruSoMmeM se eka haiN| karor3oM rupaye Ane jAne meM inheM harSa zoka nahIM hotA aura na apane kAryake palaTa jAne se hI inheM harSa - zoka hotA hai / Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ varSa 3, kiraNa 5] sarala yogAbhyAsa .. 345 isa yogakI sAdhaka eka haThayogakI kriyA bhI dUsarA abhyAsa varNita kara denA hama yahA~ ucita samajhate haiM / haThayoga hamezA rAjayogakA sahAyaka hotaahai| vaha akelA koI premayoga kArya siddha nahIM kara sakatA tathA rAjayoga bhI haThayogake jA ghaTa prema na saMcarai so ghaTa jAna masAna / binA apUrNa aura samayasAdhya tathA anekabAra asaMbhava jaise khAla luhArakI sAMsa leta binu prAna // ho jAtA hai| -kabIra kisI samatala sthAnameM citta leTa jAzro tathA nakha premayogake viSayameM sabase pahale gheraNDasaMhitAkA paryaMta samasta nAr3iyoMmeMse prANazakti-mana-khIMca kara nimna vAkya jAnane yogya hai:nAbhimeM,hRdayameM athavA bhUmadhyameM dhAraNa karanekI koziza svakIyahRdaye dhyAyediSTadevasvarUpakam / karo, tathA aisA karate samaya pA~vake aMgUTheko sthiradRSTi - ciMtayet premayogena paramAlAdapUrvakam // se dekhate rho| aisA karanese zvAsocchavAsakI gati AnaMdAzrupulakena dazAbhAvaH prajAyate / dhImI par3a jAyagI tathA hAthapaira hilAne DulAnese murde ke samAdhiH saMbhavettena saMbhaveca manonmanI // samAna dikheMge-DoleMge tathA dhIre dhIre eka mIThI nidrAsI isameM batalAyA hai ki apane hRdayameM iSTadevake A jAvegI / isa nidrAkA nAma 'yoganidrA' yA 'mano- svarUpakA dhyAna karake parama AhAdapUrvaka premayogase nmanI' hai aura karIba 1 mAha ke abhyAsase siddha ho usakA ciMtavana kare / aisA karanese isa sAre zarIrameM jAtI hai / yaha baccoMko sabase jaldI, javAnoMko derase romAMca ho AtA hai, A~khoMse AnaMdake azru girane aura bUr3hoMko bahuta derase siddha hotI hai / isa abhyA- lagate haiM aura kabhI kabhI samAdhi laga jAtI hai tathA sake karane ke pahale zavAsanakA abhyAsa karanA caahie| manonmanI (yoganidrA) bhI saMbhava hotI hai| isa Asanama hAtha-paira Adi aMga itane DhIle chor3ane vAstavameM zrAtmAkA aAtmAke prati jo AkarSaNa par3ate haiM ki ve murde ke aMgoMke samAna ho jAte haiM / kisI hai usakA nAma prema hai / prema vaha bhAga hai jo na jAne mitrase. hAtha-paira hilavA-DulavAkara isa zrAsanakI parIkSA kitane kAlase aura na jAne kisake liye manuSyamAtrako karavA lenI cAhiye / vikala kara rahI hai| kabhI kabhI yaha Aga kisIke saMgase, kisIke sparzase kucha samaya ke liye ThaMDI huIsI isa abhyAsake siddha hone para tuma dekhoge ki mAlUma hotI hai parantu phira vaha usase kahIM tIvra gatise jitanI vizrAMti aura loga dasa ghaMTekI nIMdase bhI nahIM prajvalita ho uThatI hai ! kaviyoMmeM vaha kAvyarUpameM, tapapAte utanI vizrAnti tuma do ghaMTekI nIMdase hI prApta kara sviyoMmeM taparUpameM, yogiyoMmeM dhyAnarUpameM, pakSiyoMmeM sakoge / naipoliyanako yaha nidrA siddha thI, vaha 24-24 gAnarUpameM tathA siddhoMmeM maitrI, karuNA, kSamA aura zraghaMTekI thakAvaTa ghor3e para car3he-car3he 20-25 miniTakI hiMsArUpameM phUTa par3atI hai / nIMdase nikAla letA thA / sunate haiM ki mahAtmA gA~dhIko vizva meM premake sivAya eka aura bhI AkarSaNa hai bhI yaha nidrA siddha hai; yogiyoMmeM yaha sAdhAraNa vastu hai| jo lokameM kabhI kabhI bhUlase premake nAmase pukArA Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 308 jAtA hai / yaha AkarSaNa pratyeka jaDavastu meM hai / kA~ca ke kinhIM bhI do samatala Tukar3oM ko eka dUsarepara rakhanese ve cipakase jAte haiM aura jora denepara chUTate haiM / isI prakAra lohe ke Tukar3oMmeM, lohe aura lohakAMta (cuMbaka) meM, lohAMta ke vibhinna dhruva ( Poles ) meM tathA eka hI prakArakI dUsarese vibhinna guNa vAlI sRSTiyoM - nara aura mAdA meM - yaha AkarSaNa bahuta hI prabala hai / manuSya Adi ucca prANiyoM meM ukta donoM prakArake AkarSaNoM kA eka vicitra saMmizraNa hai / aneka bAra dekhA jAtA hai ki zrAdhyAtmika prema aneka bAra isa zArIrika jaDa mohameM pariNata hotA hai aura zArIrika prema aneka bAra AdhyAtmika rUpa le letA hai / strIpuruSakA zrAkarSaNa isI prakArakA hai / padArthoM meM jo AkarSaNa hai vaha premakA asalI rUpa nahIM hai vaha usakA bahuta hI vikRta aura tAmasI rUpa hai / AdhyAtmika prema hI satya hai aura saba prema 1 jhUTha haiM, mAyA haiM aura moha haiM / AdhyAtmika premagrAhya hai aura jaDa prema tyAjya hai / AdhyAtmika prema Atmika 1 unnatikA kAraNa hai aura jaDa prema zravanatikA / AtmA ke vikAsa ke liye premakI bahuta bar3I zrAvazyakatA hai | vaha vizvake pratyeka prANI ke prati prema hI thA jisane bhagavAna mahAvIra aura buddhako mahAn banAyA / vaha sItA ke prati prema hI thA jisane rAmacandrajIko mahAn banAyA aura jise kavi loga gAte gAte nahIM thakate / zArIrika prema bhI viyoga hone ke bAda zrAdhyAtmika prema meM pariNata ho jAtA hai / premakA saundarya viyoga meM hI hai, saMyoga meM to usakA zatAMza bhI nahIM hai / meghadUta isI liye sarvottama kAvya hai-- usameM hameM usa ciraMtana viyogakA eka AbhAsa milatA hai aura AtmA use tasa pipAsA se pItI jAtI hai| e [phAlguna vI - ranirvANa saM0 2466 jina logoM meM usa sanAtana viyogakI ciraMtana agni jala rahI hai ve hI sarvazreSTha kavi haiM, dArzanika haiM aura yogI haiN| jinameM vaha agni vibhrAMtise daba gaI hai - jinakI viSayalAlasanoMne use dabA diyA hai-- jinake karma use jAnane nahIM dete unakA kartavya hai ki ve bhrAMti dUra kareM - viSayoMse bceN| yaha vaha agni hai jisake tIvra honepara saba karmamala kAphUrake samAna ur3a jAte haiN| kahA bhI hai- "premAgninA dUhyate sarvapApaM / " . premake vikAsa ke liye yogadvArA pradarzita judI- judI prakRti ke logoMke liye sAdhakakI yogyatAnusAra jude-jude mArga haiN| sAtvika prakRti ke sAdhakoMke liye Izvara bhakti yA Izvara-prema uttama upAya hai, Izvaraprema kyA aura kisa taraha kiyA jAnA cAhie, yaha batAne ke pahale yaha jAnanA Avazyaka hai ki daraasala meM Izvara hai kyA vastu ? Izvara zabda prAcInase prAcIna vedAdi graMthoM meM tIna arthoM meM AyA hai, inako samajha lenake bAda inakA samanvaya anekAnta dRSTise kiyA jA sakatA hai / Izvara yA brahmakA prathama artha AdhyAtmika hai / isa artha meM AtmA hI zAzvata aura avinAzI brahma hai / yathA purAtano'haM puruSo'hamIzo hiraNmayo'haM zivarUpamasmi / vedairanekairahameva vedyo vizvavidvedavideva cAhaM / na puNyapApe mama nAsti nAzo na janmadehendriya buddhirasti / samastasAci sadasadviddInaM prayAti zuddhaM paramAtmarUpam / zranena jJAnamApnoti saMsArArNavanAzanaM / tasmAdeva viditvainaM kaivalyaM padamaznute // -- atharvavedIyA kaivalyopaniSad IzvarakA dUsarA artha prAdhibhautika yA sAmAjika anekAnta Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ varSa 3, kiraNa 5 ] mUrta hai / isa artha meM Izvara rASTrakI, samAjakI, dezakI AtmA hai jisake dvArA rASTra, samAja yA dezakA pratyeka vyakti spaMdita, prerita yA prabhAvita hotA hai| isa rASTrapuruSa, samAja-puruSa, deza - puruSa yA vizva - puruSa ke jAgrata yA supta honepara jude jude sat, kali zrAdi yugakA virbhAva hotA hai, aisA aitareya brAhmaNa meM likhA hai / isa samAja-puruSa yA rASTra-puruSa kI jAgrati ke cihna hama vartamAna bhAratIya Andolana meM dekha rahe haiM / yaha puruSa samaSTirUpa hai, isIliye kahA hai ki sarala yogAbhyAsa sahasrazIrSA puruSaH sahasrAkSaH sahasrapAt / -- Rgveda-puruSasUkta arthAt -- yaha haz2Ara siravAlA, haz2Ara A~khoMvAlA aura haz2Ara pairoM vAlA puruSa hai / jisaprakAra hama yaha kaheM ki isa sabhA yA pariSad ke haz2Ara sira haiM athavA bhArata mAtA ke 30- koTi bacce, usI prakArakA yaha kathana hai / isa puruSake - kaliH zayAno bhavati saMjihAnastu dvAparaH / uttiSThastretA bhavati kRtaM saMpadyate caran // - aitareya brAhmaNaH / sonepara kali, jaMbhAI lenepara dvApara, khar3e honepara tretA aura calane lagane para satyuga hotA hai / varNoMke vargIkaraNa ke bAda jisa samAja puruSa- brahmavaktraM bhujo kSatraM kRtsnamUrUdaraM vizaH / pAdau yasyAzritAH zUdrAH tasmai varNAtmane namaH // ke brAhmaNa mukharUpa haiM, kSatriya bhujArUpa haiM, vaizya peTarUpa haiM tathA zUdra pairoMke Azrita haiM, usa varNAtmAko merA namaskAra hai / IzvarakA tIsarA artha Adhidaivika hai / jisa prakAra jaina loga trilokako puruSAkAra mAnate haiM usI prakAra vedopaniSad aura yoga ke granthoMmeM bhI mAnA hai / isake 340 Age unakI kalpanA itanI aura Age bar3hI hai ki isa virAT puruSAkRti meM kisI niyaMtAzakti zrAtmAkI A zyakatA hai, jisakI kalpanA vizvaprakRti ke rUpameM hI kI gaI hai / yathA-- agnirmurdhA cakSuSI caMdrasUryau dizaH zrotre vAgvRttAzca devAH / vAyuH prANo hRdayaM vizvamasya padbhyAM pRthivIhyeSa sarvalokAntarAtmA // -- muNDakopaniSad | sarvA dizaH Urdhvamadhazca tiryak prakAzayan bhrAjate yadvanaDvA evaM sadevo bhagavAnvareNyo vizvasvabhAvAdadhitiSThatyekaH // -- zvetAzvataropaniSad | arthAt - jisakI mUrchA zrami hai, sUrya-candra A~kheM haiM, dizAyeM kAna haiM, vacanAdi deva haiM, vAyu prANa haiM, vizva hRdaya hai, pairoMmeM pRthvI hai aisA sarvalokA~tarAtmA hai / Upara nIce bAjUkI sArI dizAoM ko prakAza karane vAlA jo bhagavAn vareNyadeva hai vaha vizvake rUpameM avasthita hai / isa vizvako paricAlita karanevAlI vaha zakti kaunasI hai, isa viSaya meM matabheda haiN| jaDavAdI vaijJAnika use 'vidyuta' mAnate haiM tathA koI use 'sUrya' mAnate hai, . tathA adhyAtmavAdI use 'satya' athavA 'ahiMsA' mAnate haiM; kyoMki inhIM naitika niyamoMse saba baMdhe mAlUma hote haiM / mahAtmA gA~dhI 'satya' ko hI paramezvara mAnate haiM / kucha bhI ho, jainadharmase inakA koI virodha nahIM AtA; kyoMki inameM se koI bhI isa Izvarako manuSyake samAna cetana tathA rAgadveSapUrNa nahIM maantaa| jainadharma to bAibala, kurAna aura bhAratIya pAzupata aura vaiSNavamata rAgadveSI vyaktigata IzvarakA virodhI hai / jainadharmAnusAra mukta AtmAe~ saba ekasI hI haiM / unameM jo bheda thA vaha kAla aura karmakRt thA, aura Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 348 kAla aura karma naSTa ho jAnepara ve eka hI haiM kyoMki kAlakarma kucha jIva thor3e hI haiM / jaisA ki nimna vAkyoM se prakaTa hai: jIvahaM bheu ji kammakiu, kammuvi jIu Na hoi / jeNa vibhiNDa hoi taha, kAlu laheviNu koi // 233 ekka kare mA biri kari, maM kari varaNavilesu / ikaDaM devaI jiM vasaI, tihuyaNu ehu asesu // 234 - yogIndu deva - paramAtmaprakAza arthAt -- jIvoM meM jo bheda hai vaha karmoMkA kiyA huA hai, karma jIva nahIM hotA kisI kAlako pAkara unake dvArA ( karmoM dvArA ) vaha vibhinna hotA hai / isa liye, he yogI ! zrAtmAko eka hI samajha unheM do mata kara aura na usameM koI varNa bheda kara / yaha azeSa tribhuvana eka hI deva dvArA vasA hai aisA samajha / arthAt saba jIvoMmeM zrAtmAkA darzana kara / Izvara ke uparyukta zrarthoM para vicAra karanete Izvara - premakA mArga zIghra hAtha laga jAyagA / saba jIvoM meM AtmAkA darzana karo - samAjakI, dezakI tathA vizva kI pratyeka vyaSTi para prema karo aura usakI sevA karo / Izvarako pahicAnane kA sevAse bar3hakara spaSTa koI upAya nahIM hai / buddhadevane to apane bhikSutroM ko yahA~ taka upadeza diyA hai ki yadi tumheM samAdhi dvArA mokSakI bhI prApti hone vAlI hI ho aura usa samaya kisIko tumhArI sevAkI AvazyakatA ho to samAdhi chor3akara pahale usa prANIkI suzruSA karo / moha cAhe vaha mokSakA hI kyoM na ho, mokSakA vidhAtaka hI hai / isI prakAra yadi deza tumhArA balidAna cAhatA hai to kAyara banakara yadi tuma muni ho jAo aura samAdhi sAdha kara baiTho to bhI tumheM kucha milane vAlA nahIM hai; kyoMki kAyaratA se parabrahma prApta nahIM hotA / kAyaratA azaktakI bAsanA [phAlguna vIra- nirvANa saM0 2466 hai / zrIyogIndudevane paramAtmaprakAza meM acchA kahA haiparamasamAhi gharevi muNi, je parabaMbhu Na jaMti / te bhavadukkha bahuvihaI, kAlu aAMtu sahati // 324 // arthAt -- paramasamAdhiko dhAraNa karake bhI jo muni parabrahmako nahIM prApta hote ve aneka tarahake saMsAraduHkha anaMtakAla taka sahate haiM / vAstava meM unakI viSayavAsanA naSTa nahIM hotI, cAhe vaha mokSakI hI kyoM na ho; kyoMki vAsanA zaktise hI utpanna hotI hai / anekAnta buddhadevane yogAbhyAsako gauNa aura sevAdharmako mukhya rakkhA hai, paraMtu jainAdi dharmoMmeM donoMko samAna koTi meM rakhA mAlUma hotA hai aura mokSa ke liye donoM kA sAtha sAtha abhyAsa Avazyaka mAnA hai| | jainadharma tathA vaidika dharma meM sevAmArga ke liye tathA nimna prakRti ke logoM meM premake vikAsake liye gRhasthAzrama upayukta mAnA gayA hai / rAjasika aura sAmasika prakRtivAloMke kaThora, svArthI niSprema hRdaya prAyaH vivAha ke dvArA hI mRdu, niHsvArtha aura premase bhIne banAye jA sakate haiM / sAtvika Izvara-premake liye inhIM vastuoM kI AvazyakatA hai| zarIra aura svAsthya para bhI isa premakA bar3A acchA asara hotA hai| pahale jo durbala, zokagrasta aura dukhI hote haiM unameM adhikAMza vivAha ke bAda hRSTa-puSTa, khuza aura saMtuSTa mAlUma hone lagate haiM / mastiSka-vidyA ( Phrenology) tathA zarIra-vidyA ke AcAryoMkA kathana haiM ki premakA asara zarIra ke pratyeka avayava para apUrva dikhAI detA hai / hRdaya aura phupphusapara jaba prabhAva par3atA hai / mastaka aura hRdaya ina donoM ko eka kara Dalane kI maMthana kriyA zurU ho jAtI hai / hRdaya meM rUdhirakA pravAha tIvra vegase bahane lagatA hai, phupphusoMmeM gatikA saMcAra hotA hai aura mukha-gAla-zroSTha tathA nayana inameM premakIlAlI daur3a zrAtI hai / mastiSka Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ varSa 3, kiraNa 5] sarala yogAbhyAsa ke andarakI prANa-graMthikA pradeza eka ajaba prakArakA gaI hai / jo Izvara-premameM lIna raha sakate haiM ve premake laga jAtA hai, jisase jijIviSAkI vRddhi samparNa lAbha Izvarapremase hI prApta kara lete haiN| premakA hotI hai / premIke sahavAsa meM sUkhI roTI bhI mIThI lagatI asara cAhe vaha kisI prakArakA kyoM na ho svAsthya aura hai, premake bhAvase parosA anna zubha paripAkako prApta manapara eka hI prakArakA hotA hai| hokara zubha bhAvoMko pradIpta karane meM bar3A upayogI hotA IzvarIya prema niraMkuza aura svataMtra hai, parantu anya hai| ina bhAvoMke kAraNa mana aneka sukhAnubhava karatAhai, prema anya vyaktipara Azrita hai| IzvarIya prema pratyattara jisase zarIrakA pratyeka avayava saMtuSTa hotA hai aura kI aAzA nahIM rakhatA, parantu anya prakArakA prema pratyaapanA kAma acchI taraha karatA hai| ttarake binA naSTa ho jAtA hai| isa prakArake asaMtuSTa ___isase pacanendriyoM tathA aneka saMcAlaka mastiSka premakA asara zarIrapara saMtuSTa premase ThIka ulTA par3atA ke avayavoM para gaharA lAbhadAyaka asara hotA hai / isa hai| adhikA~za vidhavAyeM binA kisI dRSTa kAraNake prakAra zarIrakI pratyeka zakti vRddhiMgata hotI hai / rakta, yakRta, hRdaya, aura phupphusakI bImAriyoMse pIr3ita rahatI mAMsa, meda, asthi, majA zukra aura jJAnataMtu puSTa hote haiM, isakA kAraNa asaMtuSTa prema hai--ve becArI patiprema haiM aura zarIra dekhanemeM suMdara aura madhura ho jAtA hai| ko IzvarapremameM lIna nahIM kara sakatIM / isI prakAra yakRta, pittAzaya, aura sthalAMtra para bhI premakA bar3A puruSa bhI asaMtuSTa premake kAraNa aneka bImAriyoMke lAbhakArI asara par3atA hai / aneka yakRta aura sthalAMtra zikAra hote haiM aura iMglaiMDa vagairaha dezoMmeM tathA bhArata ke rogI vivAhase acche ho gaye haiM / utkRSTa aura pavitra meM vivAhitoM kI apekSA kuAroMkI adhika mRtyu saMkhyA premakA asara hRdayakI bImAriyoMko dUra karane meM divyauSadhi honekA kAraNa bhI yahI hai / asaMtuSTa prema AtmahatyAkI ke rUpa meM hotA hai| maMdAgni aura pAcana kriyA ke aneka ttiko uttejita karatA hai| roga zIghra hI dUra ho jAte haiN| premake vikAsakA rAjamArga to bivAha hI hai |any Uparake varNanako par3hakara koI yaha na samajhale ki mArya sAdhAraNa logoMke lie sulabha nahIM haiM, parantu isa ye saba phAyade premake na hokara vIryapAtake haiN| aisA sa- meM eka bar3I bhArI ar3acana hai| aneka bAra manuSya isa majhanA nitAnta bhUla tathA bhrama hogA; kyoMki vIryapAtase se tIvra mohameM par3a jAtA hai aura viSayoMkA gulAma ho ina phAyadoMmeM ulaTI kamI hone laga jAtI hai aura prema- jAtA hai / vivAha viSaya-vAsanAoMko jItane kA nirvira ke acche asarako vIryapAtakA burA asara naSTa kara detA kAra banane kA--mArga honA cAhie, na ki nArakI hone kA hai| yahI kAraNa hai ki jo dampati zurUmeM phAyadA uThAte isa avasthA meM indriyAM kisa prakAra samparNa rIlise jItI hue mAlUma par3ate the ve hI dhIre dhAre rogI aura durbala jA sakatI haiM tathA nADi-tantuoMmeM premakI vidyut utpanna ho jAte haiN| jina dampatiyoM meM asalI prema na hokara kara kisa prakAra prAdhyAtmika lAbha uThAyA jA sakatA viSayoMkA prema hotA hai unakI bhI yahI dazA hotI hai / hai, isa para Age ke lekhameM vicAra kiyA jAyagA tathA parantu anekavAra premakA phAyadA anya prakArake naka- rAjayoga, layayoga aura haThayogakI kacha sAnoMkI apekSA adhika bhArI hone ke kAraNa vIryapAtakA batAI jaaegii| yahA~ para eka sUcanA kara denA cAhatA nakasAna nahIM mAlama hotaa| premase adhikatama lAbha haiM aura vaha yaha hai ki pAThaka yadi vivAhita homo uThAne ke liye brahmacaryase rahanA z2arUrI hai| prema ke baMdhana- dekheM ki bIca bIcameM kucha dina ke liye apanI strIko meM baMdhe hae strI-puruSa parNa naiSThika brahmacarya rakhate hae usake mAyake bheja denese. kisa prakAra una kAyade adhikatama mAtrAmeM prApta karate haiN| hotA hai aura nirvikAratA AtI hai| sAlameM aisA 2-3. jina manuSyoMkI prakRti unheM IzvarapremameM lIna nahIM hone daphe eka eka do do mahIne ke liye karanA acchA hai| detI unake liye hI isa prakArake premakI vyavasthA kI isase AdhyAtmika prema, bhI bddh'egaa| Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ holIkA tyauhAra [ sampAdakIya ] -100090000 bhAratake tyauhAroM meM holI bhI eka dezavyApI mukhya tyauhAra hai / aneka dharma-samAjoM meM isakI jo kathAe~ pracalita haiM ve apanI apanI sAmpradAyika dRSTiko lekara bhinna bhinna pAI jAtI haiM / yahA~ para una sabake vicArakA avasara nahIM hai| holIkI kathAkA mUlarUpa kucha bhI kyoM na rahA ho, parantu yaha tyauhAra apane svarUpaparase mamatA aura svatantratAkA eka pratIka jAna par3atA hai; athavA ise sArvajanika ha~sI-khuzI evaM prasanna rahane ke abhyAsakA dezavyApI sakriya anuSThAna kahanA caahiye| isa avasarapara haraekako bolane, manakA bhAva vyakta karane, svA~ga - tamAze nRtya gAnAdike rUpameM yatheSTa ceSTAe~ karane, Ananda manAne aura mAnApamAnakA khayAla chor3akara bar3AI-choTAI athavA U~catA nIcatAkI kalpanAjanya vyarthakA saMkoca tyAgakara - eka dUsareke samparka meM nekI svatantratA hotI hai| sAtha hI, kisIke bhI raMga DAlane, dhUla ur3Ane, ha~sI majAka karane tathA apriya ceSTAe~ karane zrAdiko svecchApUrvaka khuzIse sahana kiyA jAtA hai- apanI tauhIna ( mAnahAni Adi) samajhakara usa para kodhakA bhAva nahIM lAyA jAtA, na apanI poz2Izana ke bigar3ane kA koI khayAla hI satAtA hai, aura yoM eka prakAra se samatA - sahanazIlatAkA abhyAsa kiyA jAtA hai / athavA yoM kahiye ki isake dvArA rASTrake liye vighAtaka aise rAgadveSAdi mUlake anucita bheda-bhAvoMko kucha samaya ke liye bhulAyA jAtA hai- unheM bhulAne tathA jalAne takakA upakrama evaM pradarzana kiyA jAtA hai-- praura isa taraha rASTrIya ekatAko banAye rakhane athavA rASTrIya samutthAnake mArgako sApha karanekA yaha bhI eka kadama athavA DhaMga hotA hai| 'holIkI koI dAda pharyAda nahIM' yaha lokokti bhI isI bhAvako puSTa karatI hai, aura isaliye isa tyauhArako apane asalI rUpameM samatA aura svatantratAkA rUpaka hI nahIM kintu eka pratIka kahanA jyAdA acchA mAlUma hotA hai / samaya bhI isake liye acchA cunA gayA hai, jo ki vasaMta RtukA madhyakAla hoMnese prakRti ke vikAsakA yauvana kAla hai / prakRti ke isa vikAsase padArtha pATha lekara hameM usake sAtha sAtha apane deza-rASTra evaM AtmAkA vikAsa athavA utthAna siddha karanA hI cAhiye | usIke prayatnasvarUpa usI lakSyako sAmane rakha kara - yaha tyauhAra manAyA jAtA thA, aura taba isakA manAnA bar3A hI sundara jAna par3atA thA / parantu kheda hai ki Aja vaha bAta nahIM rahI ! usakA vaha lakSya athavA uddezya hI nahIM rahA jo usake mUla meM kAma karatA thA ! usake pIche jo zubha bhAvanAe~ dRSTigocara hotI thIM aura jinheM lekara hI vaha loka meM pratiSThita huA thA una saba kA Aja abhAva hai !! zrAja to yaha tyauhAra iMdriyaviSayoMko puSTa karanekA AdhAra athavA cittakI jaghanyavRttiyoMko prottejana denekA sAdhana banA huA hai, jo ki vyakti aura rASTra donoMke hI patanakA kAraNa haityauhAra ke rUpa meM usakA koI bhI mahAn dhyeya sAmane nahIM hai / isIse holIkA vartamAna rUpa vikRta kahA jAtA hai, usameM prANa na honese vaha deza ke liye bhArarUpa hai aura isaliye use usake vartamAna rUpa meM mAnanA ucita nahIM hai| usameM zarIka honA usake vikRta rUpako puSTa karanA hai / yadi samatA aura svatantratA ke siddhAnta para zrava Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ varSa 3, kiraNa 5 ] lambita rASTrIya ekatA AdikI dRSTise cittakI zuddhi ko kAyama rakhate hue yaha tyauhAra apane zuddha svarUpa meM manAyA jAya aura usase janatAko udAratA evaM sahanazIlatAdikA sakriya sajIva pATha par3hAyA jAya to isake dvArA dezakA bahuta kucha hita sAdhana ho sakatA hai aura vaha apane utthAna evaM kalyANake mArga para laga sakatA hai / isake liye z2arUrata hai kA~gresa jaisI rASTrIya saMsthA Share kI aura isake zarIra meM ghuse hue vikAroM ko dUra karake usameM phirase naI prANa-pratiSThA karane kI / yadi kAMgresa isa tyauhArako hindU dharmakI daladala se nikAla kara vizuddha rASTrIyatAkA rUpa de sake, eka rASTrIya saptAha zrAdike rUpameM isake manAnekA vizAla Ayojana kara sake aura manAneke liye aisI maryAdAe~ sthira karake dRDhatAke sAtha unakA pAlana karAnemeM samartha ho sake jinase abhyAsAdike vaza koI bhI kisIkA niSTa na kara sake aura jo vyakti tathA rASTra donoMke utthAna meM sahAyaka hoM, to vaha isa bahAne samatA aura svatantratAkA acchA vAtAvaraNa paidA karake dezakA bahuta holIkA tyauhAra ( 1 ) jJAna-gulAla pAsa nahiM, zraddhAsamatA raMga na rolI . hai / nahIM prema- picakArI karameM, + kezara - zAnti na gholI hai / syAdvAdI sumRdaGga baje nahiM, nahIM madhura rasa bolI hai / kaise pAgala bane ho cetana - ! kahate 'holI holI hai' !! hI hitasAdhana kara sakegI aura svarAjyako bahuta nikaTa lA skegii| yadi kAMgresa aisA karaneke liye taiyAra na to phira hindU samAjako hI isa tyauhAra ke sudhArakA bhArI yatna karanA cAhiye / kyA hI acchA ho, yadi dezasevaka jana isa tyauhArake sudhAra- viSaya meM apane apane vicAra prakaTa karane kI kRpA kareM aura sudhAra viSayaka apanI apanI yojanAe~ rASTrake sAmane rakhakara use sudhArake liye prerita kareM / yadi kucha rASTra hitaiSiyoMne isameM dilacaspIse bhAga liyA to maiM bhI apanI yojanA prastuta karU~gA aura usameM una maryAdAoM kA bhI thor3A bahuta ullekha karU~gA jinakI sudhArake liye nitAnta AvazyakatA hai / maryAdAe~ pahale bhI z2arUra jinake bhaMga honese lakSya bhraSTa hokara hI yaha tyauhAra vikRta huA hai / aura isI liye bahuta aseMse maiMne bhI holIkA manAnA - usameM zarIka honA--chor3a rakkhA hai / vIra sevAmandira, sarasAvA holI holI hai ! dhyAna - agni prajvalita huI nahiM, karmendhana na jalAyA hai / sadbhAvakA dhuA~ ur3A nahi, siddha svarUpa na pAyA hai // bhIgI nahIM z2arA bhI dekho, svAnubhUti colI hai / pApa-dhUli nahi ur3I, kaho phirakaise 'holI holI hai' !! ** 321 An - 'yugabIra' Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ darzanoMkI AstikatA aura nAstikatAkA AdhAra [ le0 paM0 tArAcanda naina nyAyatIrtha, darzana zAstrI ] + thA loga Atmika unnati kI eora bar3he yo roMse bar3ha rahe the| yAtmika unnatike viSayameM dArzanikoMkA parasparameM mataikya na thA, pratyeka dArzanika apane mantavya va darzana (Philosophy) ko sarvottama batalAkara usako hI AtmonnatikA pramukha sAdhana ghoSita karatA thA / ye dArzanika kabhI kabhI Apasa meM vAdavivAda bhI kiyA karate the, vAdavivAdakA pariNAma kabhI sukhada aura kabhI kalahavarddhaka huA karatA thA / Atmika unnati ke liye aneka naye darzana, mata aura maz2ahaba paidA hue| AdhyAtmika unnati va sukhake nAmapara jahA~ ina darzanoMne jitanI adhika sukha aura pAvana - kRtyoMkI sRSTikI hai; unhIMne usI unnati ke bahAne duHkhoM aura atyAcAroMkA kama sarjana nahIM kiyA / mAyAviyoM, svArthiyoM aura apaneko IzvarakA pratinidhi ghoSita karanevAle logoMne devI-devatA tathA yajJAdikI kalpanA kara dharmakI oTa meM manuSya-samAja aura mUka pazuoM ke Upara jo julma DhAye haiM, unakI dAstAMke par3hane, sunane aura smaraNa karane mAtra se mastaka ghUmane lagatA hai / yahI kAraNa hai ki bahuta loga dharmase ghRNA karane lage haiM; parantu dharma jIvana meM utanA hI Avazyaka hai, jitanI havA | dharma va darzanoMke nAma para jo julma hue haiM, unameM una dharmoM aura darzanoM kA koI doSa nahIM hai| isakA sArA doSa to dharma kA svAMga racanevAloM para hai / dharma darzana to apane uddeza se kabhI vicalita nahIM ho apUrNa puruSoM dvArA jo darzana calAye jAte haiM ve pUrNa Atmika unnati karane meM prAyaH asaphala rahate haiM / khaira, yahA~ para darzanoMkI vAstavikatA avAstavikatA vA pUrNatA apUrNatA se koI sarokAra nahIM, yahA~ to sirpha itanA hI batalAnA hai ki darzanoM kI AstikatA vA nAstikatAkA amuka AdhAra hai / maiM pahale hI saMketa kara cukA hU~ ki dArzanika apane apane mantavyako lekara Apasa meM vAdavivAda kiyA karate the aura usakA natIjA kabhI kabhI kalaha-vardhana bhI huA karatA thaa| prAcIna kAla meM IzvarAdi viSaya para aneka zAstrArtha hue, ina zAstrArthoM meM pramukha do viruddha-manovRttivAle dArzanikoMne bhAga liyA / ina zAstrArthoM athavA vAdoM se matabheda miTane vA tatvanirNaya ke bajAya, aura adhika dveSAgni bhar3ako / jina bAtoM ( IzvarAdi) ke nirNaya ke liye darzanoMkA janma huA, ve viSaya Aja bhI jahA~ ke tahA~ andhakArAcchanna ho rahe haiM aura darzanoM ke vAda-vivAdoMke viSaya meM kavikA yaha kathana akSarazaH satya mAlUma hotA hai sadiyoM se philAsaphI kI cunAcunI rahI / para khudAkI bAta jahA~ thI vaha vahA~ hI rahI / Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ darzanoM kI AstikatA aura nAstikatAkA AdhAra varSa 3, kirayA ] ke ina donoM viruddha manovRttiyoMne Apasa meM atyanta ugrarUpa dhAraNa kara dArzanika jagat, aura sAtha hI sAdhAraNa janatA ko bhI do bhAgoM meM vibhakta kara diyA / eka bhAgako Astika aura dUsare bhAgako nAstika kahate haiM, donoM eka dUsare duzmana haiM / hameM usa buniyAda - AdhArako DhUMr3ha nikAlanA hai, jisake bala para ina virodhi manovRttiyoM kA bIja boyA gayA, aura jisakA pariNAma hamezA dukhada tathA kaTu hI rahA / apane aguoM ke phusalAva meM Akara sAdhAraNa janatA bhI ina manovRttioM ke pravAha meM bahane se apane Apako na roka skii| isa virodhane itanA jora pakar3A ki Aye dina dharma ke nAmapara mAnavatAkA khule Ama galA ghoMTA gayA, isa bhAvanAne mAnava samAjako Tukar3e Tukar3e meM vibhakta kara diyA, jisase unakI vA unake dezakI apAra kSati huii| isa yugameM bhI kabhI kabhI ye hatyArI bhAvanAeM jAga uThatIM haiM, jisase rAjanaitika Andolanako bhI isakA kaTu pariNAma bhugatanA hI par3atA hai| isa samaya to hameM aisI dazA utpanna kara denA cAhiye, jisase sabhI dArzanika vA janasAdhAraNa eka dUsare ko apanA bhAI samajhakara dezodvAra Adi kAryoM meM kandhAmaM kandhA juTAkara Age bar3hate jAveM / isake liye pakSapAta vA apane kuladharmakA moha chor3akara yukti aviruddha darzanakI AstikatA aura nAstikatA para hameM vicAra kara lenA cAhiye, vyartha dUsaroMko nAstika kaha kara, unheM duHkhita karane aura bhar3akAnese kyA lAbha ? inhIM durbhAvanAoMne to bhAratako gArata kara diyA; aba to samhaleM / 353 www.comm bahuta kucha vicAra karane vA Astika-nAstika kahe jAnevAle darzanoMkI vivecanAoM kI jAnakArI karaneke bAda, maiM isa natIje para pahu~cA hU~, ki kisI padArtha ke astitva ke svIkAra karanese - stika, tathA usI padArthake na mAnane se darzana nAstika kahalAye / kisIne Izvara, brahmA, khudAko jagatakA banAnevAlA svIkAra karane, kisIne vedapramANa kisIne adRSTa - puNya-pApa, aura kisIne paralokakA astitva mAnanevAle darzanako Astika ghoSita kiyA / aura jinane inake mAnane se iMkAra kiyA unheM nAstika ghoSita kiyA gyaa| Upara likhI Astika nAstika mAnyatAoMke viSaya meM yahA~ para kucha vivecana karanA Avazyaka hai; jisase viSayakA spaSTIkaraNa ho jAve aura AstikatA tathA nAstikatA kI bhI jAnakArI saralatAse ho jAya / IzvaravAdI dArzanika - jina darzanoM meM Izvarako jagatkA kartA hartA mAnA gayA hai - jaina-darzana, cauddhadarzana aura cArvAka darzanako Izvara na mAnane ke kAraNa nAstika ghoSita karate Aye haiM / yaha ThIka hai, ki jainadarzana Izvara nahIM mAnatA, para IzvarA - stitva siddha honese pahale use nAstika kahanA ucita na hogA, yukti ke balapara yadi Izvara siddha hojAya to jainadarzanako nAstika hI nahIM, aura jo kucha cAheM kheN| hA~, to yahA~ para Izvara ke viSaya meM vivecanA kI jAtI hai / katipaya IzvaravAdI dArzanikoM kA abhimata hai ki isa yuga se bahuta pahale isa duniyA~kA koI patA na thA, kevala Izvara hI maujUda thaa| eka samaya Izvara ko - yadyapi vaha pari pUrNa thA - - ekase aneka hone vA sRSTi racanA karane Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 354 anekAnta .[phAlguna vIra nirvANa saM0 2466 kI lAlasA huii| caki vaha sarvazaktimAn sarvajJa, se bhI jina kAryoMkA nirmANa kiyA jAtA hai, unameM aura vyApaka thA; isaliye usane svecchAnusAra tAMbA Adi-jisa mUla vastuse kArya paidA huA tamAma jar3I aura cetana-jagat-parvata, samudra, nada- hai-barAbara anvayarUpase pAyA jAtA hai| upAdAna nadI, bhUkhaNDa, banakhaNDa, deza, dvIpa aura pazu-pakSI, kAraNa apanI paryAyoM-hAlatoMko to chor3a detA hai, kIr3A-makor3A, deva, manuSya AdikA nirmANa para vaha khuda kabhI vinaSTa nahIM hotA, usase jina kiyaa| isa kAryake nirmANameM use kisI bhI anya kAryoMkI sRSTi kI jAtI hai, una kAryoMmeM upAdAnake sAdhana-upAdAnAdi kAraNoMkI-z2arUrata nahIM samasta guNa avivAda rUpase pAye jAte haiN| huI; arthAt svayaM Izvara hI upAdAna aura nimitta IzvaravAdI loga jagata-kAryakI racanAmeM IzvarakAraNa thaa| ko hI upAdAna vA nimitta kAraNa batalAte haiM, para pAThako ! Apa loga jAnate hI hoMge ki pratyeka yukti aura buddhikI kasauTI para kasanese yaha bAta kAryake karanemeM upAdAna-kAraNa aura nimitta bilkula jhUTha sAbita hotI hai| kyoMki maiM pahale hI kAraNakI AvazyakatA huA karatI hai| jo apanI likha cakA hU~ ki kAryameM usake upAdAna ke samasta hastI vartamAna paryAya-miTAkara khuda kArya rUpameM guNa pAye jAte haiM / aba sociye, yadi jagata-kArya tabdIla ho jAya use upAdAna kAraNa kahate haiM; kA upAdAna kAraNa Izvara hai, to lAjamI taurapara aura jo kArya karane meM sahAyaka ho use nimitta Izvara ke sarvajJatva, vyApakatva, sarvazaktimattvAdi yA sahAyaka kAraNa kahate haiM / jaise, roTI banAneke gaNa jagatameM pAye jAnA cAhiye / parantu saMsArameM liye prATA, rasoiyA, pAnI Aga AdikI Ava- jitane kArya naz2ara Ate haiM, unameM Izvarake gaNoMzyakatA huA karatI hai; roTI kAryameM ATA upA- kA khojane para bhI sadbhAva nahIM milatA, phira na dAna kAraNa hai; ATA apanI vartamAna cUrNa paryAya- jAne kisa AdhAra ke bala para IzvarabAdI Izvarako ko chor3akara pAnI Adike sahayoga-sammizraNase jagatakA upAdAna kAraNa batalAkara use kalaMkita piMDAdi prAkRtiyoMko dhAraNa karatA huA, rasoiyA karate haiM / bhale hI andhazraddhAlu Izvarako vaisA mAke hAthoMkI capeTa vA cakalA-belanakI sahAyatAse nate rahe, parantu jinake pAsa samajhane-tarka karanekI capaTA tathA golAkAra meM parivartita hokara agnipara buddhi hai, ve to ise nirI yuktizUnya kapola-kalpanA sekanese roTI-kAryameM badala jAtA hai, para vaha apane kheNge| rUpa-rasAdi guNoMko nahIM chodd'taa| svarNase kar3A, anya IzvaravAdI loga Izvarako jagatakA bAlI, kuNDala Adi aneka bhUSaNa banAye jAte upAdAna kAraNa na mAna, nimitta kAraNa batalAte haiM; parantu sonA apane svarNatva, pItatvAdi svarUpako haiM; unakA kahanA hai ki sRSTi-racanAke pahale kabhI nahIM chor3atA, kevala apanI piMDa, kuNDala brahmAMDa meM Izvara, jIva aura prakRti tIna hI padArtha Adi paryAyoM aura AkRtiyoMkA hI parityAga the| Izvarane svecchAnusAra jIva aura prakRtise karatA hai| tAMbA, pItala, lohA, maTTI, kASTha Adi cetana tathA acetana jagatkI utpati kii| jisa Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ varSa 3, kiraNa 5] darzanoMkI pAstikatA aura nAstikatAkA AdhAra taraha kumhAra miTTI, ghaTa, dIpaka, sakorA Adi Ate haiM jinakA kartA buddhimAna nahIM hotA, apane miTTIke bartana, bar3haI lakar3Ise kuramI, meja, Apa banate bigar3ate rahate haiM / ghAsa, kIr3A-makaur3A, palaMga kivAr3a Adi aura julAhA ( bunakara) jar3a nimitta ke mila jAnese utpanna hote haiM aura sRtase dhotI, dupaTTA, cAdara, tauliyA, rUmAla Adi vinAza hetuoMke sAhacaryase viniSTa hote rahate haiN| kAr3A taiyAra karatA hai; yadi miTTI upAdAna kAraNa hIrA, maNi, pannA, pukharAja Adi niyata sthAnameM tathA anya cakrAdi ( ghar3e banAnekA cAka ) nimitta hI paidA hote haiM / svAti kI bada yadi sIpameM par3a kAraNa maujUda bhI rahe aura kumhAra na ho to ghar3e jAya to motI bana jAtA hai, kisI hAthIke gaNDa AdikA bananA sarvathA asambhava rahatA hai / usI sthalameM bhI gajamuktA ( eka kismakA motI ) kA prakAra yadyapi jIva aura prakRti-upAdAna-kAraNoM- sadbhAva mAnA gayA hai, sarparAja-maNiyAra sarpake ke dvArA hI cetana avetana vizvakI racanA huI hai; mastaka para maNikI utpatti hotI hai; isI taraha to bhI isa tamAma atyanta kaThina duruha aura aura bhI asaMkhya udAharaNa diye jA sakate haiM, vyavasthita jagata-racanAkA karanevAlA koI bahuta jinake banAne meM prakRtike sivAya anya kisI bhI buddhimAna vyakti jahara hai / jo isa racanAkA IzvarAdi vyaktikA jarA bhI dakhala nahIM hai / zAkartA hai, vaha Izvara hai, Izvarase bhinna koI anya yada IzvaravAdI dArzanika uparyukta udAharaNoMmeM bhI sAdhAraNa vyakti itane mahAn kAryako nahIM kara IzvarakA dakhala batalAte hue kaheM, ki ye kArya bhI makatA / caki Izvara sarvazaktimAn , sarvajJa aura sAtizaya paramAtmA dvArA hI nirmita hote haiM; sarvatra vyApaka hai, isaliye vaha eka hI samayameM parantu ghAmAdikI utpattiko dekhate hue, usakI aneka dezadartI, eka dezavartI aneka kArya aura buddhimattAkI kalaI khala jAtI hai / AbAda makAnoM bhinna samaya meM bhinna bhinna dezameM honevAle aneka kI chata, aMgana bhitti Adi upayogI sthAnoM para kAryoko saralatAse karatA rahatA hai| bhI bArizake dinoMmeM vyartha hI ghAsa paidA hojAyA IzvaravAdI dArzanikoM kI taraha nirIzvaravAdI karatA hai, yaha kArya bhI kyA buddhimattAkA sUcaka dArzanika bhI kAryakI utpatti ubhaya kAraNoMse hai ? ( upAdAna aura nimittase ) mAnate haiM / jaina- IzvaravAdI dArzanika Izvarako jagat nirmAtA darzanane IzvarakI jagan-katRtAkA yuktipUrvaka khaMDana mAnanemeM yaha dalIla bhI dete haiM ki, agara jagatakA kiyA hai, vaha nA yahA~ nahIM liyA jA sakatA banAne vA vyavasthA karanevAlA mahAn buddhimAna na yahA~ moTI dalIleM peza karU~gA, jisase jagatkI hotA, to yaha vizva-racanA itanI vyavasthita aura prAkRtikatAkA bhAna ho ske| sundara na hotI / yaha usI sarvazaktimAna paramAtmA ___ hamAre IzvaravAdI bhAI kahA karate haiM, ki hara- kI lIlA hai jisane jagatko eka sundara DhA~cemeM eka kAryakI utpatti buddhimAn sahAyakake binA DhAlA hai / bhAiyo, jarA vizva-racanAkI ora bhI nahIM hotI; parantu saMsArameM aise bahutase kArya najara gaura kIjiye, AyA yaha vyavasthita hai yA avyava Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta [phAlguna, vIranirvANa saM02466 sthita ? kahIM bhayaMkara durgama parvata hI parvata, kahIM karanevAlA aura na nAza karanevAlA hI hai| bhale hI vana hI bana, kahIM pAnI hI pAnI, kahIM pAnIkA andhavizvAsI usako vaisA mAnate raheM / jo jJAnA bilakula abhAva-marustha jaise sthAnoMmeM, nirjana varaNAdi aSTa karmoM ke bandhanama hamezAke liye chUTa sthAnoMmeM jalaprapAta aura sundara jharanoMkA bahanA, gayA hai arthAta karmoM kI gulAmIkI jaMjIroMko jijahA~ U~cI jamIna cAhiye vahA~ z2amInakA nIcA sane kATa pheMkA hai, jisane samasta kArya kara liye honA, jahA~ bhUbhAgakA nIcA zobhAspada hotA vahA~ haiM-kRtakRtya hogayA hai aura jisane pUrNatA prApta usakA U~cA honA, akAla, mahAmArI, anAvRSTi karalI hai, jJAna, sukha, vIrya-AdikA dhanI hai jo ativRSTi ulkApAta AdikA honA, DAMsa, macchara, mokSa pAne ke bAda saMsArameM kabhI na lauTatA hai aura kIr3A-makor3A sAMpa vicchU siMha vyAghrakI sRSTi na saMsArakI jhaMjhaToMmeM pha~satA hai vahI Izvara hai / honA, manuSyameM eka dhanavAn dusarA nirdhana eka usako mahezvara, brahmA, viSNu paramAtmA, khudA goDa mAlika dUsarA naukara, eka putra-strI-bAla bacce Adi (God) Adi bhI kahate haiN| jaina dazanameM isI ke abhAvase dukhI, dUsarA isa sabake hote hue bhI prakArakA Izvara-paramAtmA mAnA gayA hai aura aisA daridratAke kAraNa mahAna dukhI, eka paMDita dUsarA Izvara koI eka vizeSa vyakti hI nahIM hai| aba akalakA duzmana mUrkha, candanakA puSpa vihIna taka anaMta jIva paramAtmapada pA cuke haiM aura honA, svarNameM sugandhakA na honA aura gannAmeM bhaviSyameM bhI agaNita ; jIva tarakkI karate karate phalakA na laganA ityAdi aise aneka udAharaNa isa padako prApta kreNge| aba taka jitane jIvoMne haiM jinake kAraNa vizvaracanAko koI bhI buddhimAna paramAtmapada prApta kiyA hai aura bhaviSyameM Atmika vyasthita aura sundara nahIM kaha sakatA / isa liye unnati karate karate jitane jIva isa padakI prApti buddhimAna Izvarako jagatakA nirmAtA vA vyavasthA- kareMge, ve saba paraspara eka samAna jJAna-sukha vIrya paka kahanA bilakula hI sArahIna mAlUma hotA hai| Adi guNoMke dhAraka hoNge| unakaM guNoMmeM raMca. isIse kisI kavine aise IzvarakI buddhikA upa- mAtra bhI tAratamya na to pAyA jAtA aura na kabhI hAsa karate hue spaSTa hI likhA hai- pAyA jaaygaa| jinase pUjya-pUjaka bhAva sadAke gandhaH suvarNe phalamikSudaMDe nAkAri puSpaM kilacandaneSu liye dUra hogayA hai aura ve sabhI mumukSu jIvoM vidvAn dhanADhyo na tu dIrghajIvI dhAtuH purA ko'pina- dvArA samAnarUpase upAsya haiN| ina mukta jIvoMsa buddhido'bhUt // bhinna jagat sRSTA, jagatpAlaka aura jagata-vidhvaMpAThaka mahAnubhAva uparyukta kathanase saMkSepameM saka tri-zakti sampana sadezvara nAmakA koI bhI yaha to samajha hI gaye hoMge, ki Izvarako jagat / vyakti nahIM hai / ataH Izvara (jagat kartA Adi kartA mAnanA yuktikI kasauTI para kisI prakAra rUpase ) na mAnanevAle darzanoMko nAstika darzana bhI kasakara siddha nahIM kiyA jA sakatA aura nahIM kahA jA sakatA; isaliye upayukta dalIlase vAstavameM vaha na jagatakA banAnevAlA, vA pAlana jainadarzana Adiko nAstikadarzana kahanA mahAna Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ varSa 3, kiraNa ... darzanoMkI prAstikatA aura nAstikatAkA AdhAra 357 aparAdha hogaa| julma nahIM hue| jainadarzana vedoMke hiMsAtmaka bha0 mahAvIra aura mahAtmA gautamabuddhase vidhAnoMkA khaMDana karatA hai, parantu isase use karIba sau varSa pahale janma lenevAle prasiddha dArza- nAstikadarzana nahIM kahA jA sktaa| yadi veda nika maharSi kapilane ( kahate haiM sabase prathama nindaka nAstika mAne gaye hote to kapila va kapilane hI darzana paddhatiko janma diyA thA, unase unakA sAMkhyadarzana bhI nAstikake nAmase mazahUra pahale AtmA Adike viSayameM na tarkaNA kI jAtI honA cAhiye thA / parantu unheM kisIne nAstika thI aura na ina gUDha praznoMke sulajhAnekA prayatna hI nahIM likhA / jaina dharmane vaidika vidhAnoMkA khale kiyA jAtA thaa| ) jagatakI utpattiko svAbhAvika Ama virodha kiyA, isaliye kucha manacaloM batalAyA hai aura Izvara nAmake padArthakA khaMDana (vaidakoM ) ne jainadarzanako bhI nAstika darzana kiyA hai; parantu kisI dArzanikane kapila dvArA kahakara badanAma karanA zurU kara diyaa| cUMki calAye sAMkhyadarzanako nAstikadarza nahIM likhaa| vaidika vidhAna pUrNa taurase jagat-hita karanemeM isase samajha lenA cAhiye ki nAstikatAkI koI asamartha sAvita hue aura inase saMsArameM sukha anya hI buniyAda hai| kucha loga --jo vedako hI aura samRddhikI sRSTikI jagaha duHkha aura azAnta haraeka bAtameM pramANa mAnate haiM-Rgveda Adi tathA kSubdha vAtAvaraNa paidA hogyaa| eka ucca mAnI vedoMko pramANa na mAnanevAle aura vedoMke aprA- jAnevAlI kaumake sivAya samasta manuSyoMko kRtika, asaMgata sathA yukti-viruddha aMzoMkA khaMDana aneka tarahase patita aura adhama ghoSita kiyA karanevAle dArzanikoMko 'nAstikoveda nindakaH'- gayA unake adhikAra har3ape jAne lage, pazuoMke veda nindaka nAstika hai-kahakara vyartha badanAma bar3e bar3e giroha agni kuNDoMmeM dharmake nAma para karate haiM / vedoMmeM aisI aisI bIbhatsa aura ghRNAke verahamIke sAtha jhoMke gaye / sabhIkA jIvana dUbhara yogya bAteM likhI haiM, jinako koI bhI niSpakSa hogyaa| inhIM vaidika vidhAnoMkA jaina, bauddha buddhimAna mAnaneko taiyAra na hogaa| gobhedha, nara- Adi sudhAraka logoMne khaNDana kiyA, jisase medha Adi yajJoMkA vaidika kAlameM aura usake ina kRtyoMkI kamI dinoM dina hotI calI gii| pazcAt kaI zatAbdI taka khule Ama dharmake nAma aura inhIMke balapara jinakI AjIvikA aura para pracAra kiyA gayA aura jo julma DhAye gaye ve zAna-zaukata avalambita thI ve loga ghabarAye kama nindAke yogya nahIM haiN| unakI nindA to aura ve aise sabhI sudhArakoM aura unake mata kI hI jaavegii| maharSi kapilane bhI vedoMke aise yA darzanako badanAma karane ke liye koI anya nindAha aMzoM para Apatti kI thI,khaMDana bhI kiyA upAya na sUjhaneke kAraNa 'nAstikovedanindakaH' thaa| bhagavAna mahAvIra va ma0 gautama buddhane to isa taraha ghoSita karane lge| isa tarahase to dharmake nAmapara kiye jAne vAle atyAcAroMko jar3ase pratyeka majahaba aura darzana nAstikatAke zikAra ukhAr3a pheMkA / tabase phira Aja taka vaise kaThora honese na bceNge| jisa taraha vaidika loga veda Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 328 anekAnta [phAlguna vIra-nirmANa saM0 2466 pramANa na mAnanevAloMko nAstika kahate haiM, vaise apane adRSTa-svoparjita puNya-pApa karmase maraNa hI dUsare loga bhI vaidika logoMko unake grantha va kara kisI eka manuSyAdi gatise dUsarI devAdi zAstra pramANa na mAnaneke kAraNa nAstika kaha gatimeM janma letA hai. usIko paraloka kahate haiM / sakate haiM, aura prAyaH aisA dekhA bhI jAtA yadi jIvAstitva bhautika-jagatase bhinna aura hai / musalamAna loga kurAnakI bAtoM aura zAzvatika na mAnA jAyagA to paraloka Adi muslima-saMskRtise vahiSkRta sabhI logoMko bhI na bana sakeMge; kyoMki paraloka-gAmIke astikAfira-nAstika kahate haiN| dUsare loga bhI koI tva honepara hI paraloka astitva banatA hai| mithyAtvI aura koI anya hIna zabdake dvArA hama dekhate haiM ki jIvAstitvako AstikatA apane matake na mAnanevAle logoMko kutsita kI kasauTI mAnane para saMsArakI jana-saMkhyAkA bacanoMke dvArA sambodhita karate haiN| isase veda- bahubhAga Astika koTimeM sammilita ho jAtA nindaka athavA veda vacanoMko pramANa na svIkAra hai| vauddha dArzanikoMko nairAtmyavAdI honepara bhI karanevAle dArzanikoMko 'nAstika' kahanA bilakula ekAntataH nAstika kahanA upayukta na hogAH kyoMki yuktizUnya aura svArthase otaprota jaMcatA hai| bauddhadarzanameM bhI santAnAdi rUpase jIvakA astitva ataH veda-vAkya-pramANa na mAnanese bhinna hI svIkAra kiyA gayA hai, bhale hI unakA vaisA nAstikatAkA koI AdhAra honA caahiye| mAnanA yuktisaMgata na ho,para jIva yA AtmAkA to ___ isa taraha Izvara-vizvAsa aura vedavacana- astitva kisI na kisI rUpameM mAnA hI gayA hai| pramANa AstikatA kI saccI kasauTI nahIM hai, ina cArvAka darzana aura isIkI zAkhA prazAkhArUpa donose bhinna hI AstikatA kI yuktisaMgata mana- anya darzana jo jIva-Atmako pathivI, jala, agni, ko laganevAlI koI kasauTI honA cAhiye / mere vAyu aura AkAzase bhinna padArtha nahIM svIkAra vicArase to bhautika-jagatase bhinna caitanyayakta karate, kintu inhIMke viziSTa saMyogase jIvakI AtmA yA jIvakA mAnanA hI AstikatAkI sarva- utpatti mAnate haiM, unheM jarUra nAstika koTimeM zreSTha kasauTI, AdhAra yA buniyAda hai / isase sammilita kiyA jA sakatA hai| pratyakSase hI hameM bhinna AstikatAkI jitanI paribhASAyeM dekhanemeM dehAdise bhinna sukha-duHkhakA anubhava kartA mAlUma AtI haiM ve sabhI adhUrI, asaMgata aura sadoSa hotA hai / jo anubhava karatA hai usIko jIva mAlUma hotI haiM / jIvakA astitva svIkAra karane kahate haiM / maraneke bAda paMcabhUtamaya zarIra maujUda para hI Izvara-vizvAsa, veda-vAkya pramANa AdikI rahanepara bhI usameM cetanazaktikA abhAva dekhA carcA bana sakatI hai| binA jovake ukta samasta jAtA hai| jaba taka dehameM AtmA vidyamAna rahatA kathana nirAdhara aura niSphala pratIta hotA hai| hai tabhI taka usakI kriyAyeM dekhanemeM AtI haiN| adRSTa-puNya-pApa aura paralokakI kathanI bhI jIva cetana zaktike bAhira nikala jAnepara miTTIkI hetuka honese jIvAstitva para hI nirbhara hai| jIva taraha kevala pudgalakA piNDa hI par3A rahatA hai| Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ varSa 3, kiraNa 2] holI hai| - usa samaya cetana zrAtmAke svarUpakA usameM eka gaThita ho kSaNa bharameM nesta va nAbUda kara sakate dama abhAva najara AtA hai| isaliye jIvako haiN| jIva yA AtmA zAzvatika aura amara hai bhUtajanya yA bhUtamaya kahanA bhramase khAlI nahIM hai| isameM kisI bhI Astika dArzanikako lezamAtra jIvAstitvako AstikatAkI kasauTI mAna saMzaya nahIM hai aura honA bhI na caahiye| sabhI lenepara AstikatA aura nAstikatAke nAma para dArzanikoMne jIva siddhi prabala pramANoMse kI hai| honevAle saMsArake aneka saMgharSa saralatAse dUra ataH isa saMsArako sukhamaya svargIya banAneke kiye jA sakate haiN| Apasake vaimanasya tathA ghRNA liye hameM isI zreyaskarI mAnyatAko AstikatA Adi doSoMkA zamana isase bahuta jalda ho sakatA kI saccI kasauTI saharSa svIkAra kara lenA hai / aura bhAratavarSa pArasparika prema-sUtrameM susaMvaddha cAhiye / / ho unnatikI carama sImA taka pahu~ca sakatA hai, vIrasevAmandira, sarasAvA, tathA gulAmI jaise asahya abhizApako hama susaM. holI hai! bacce byAha, bUr3he vyAheM kanyAoMkI holI hai| beceM sutA, dharma-dhana khAveM, aisI nIyata DolI hai ! saMkhyA bar3hatI vidhavAoMkI, jinakA rAma rakholI hai !! bhAva-zUnya kiriyA kara samajhe,pApa kAlimA dho lIhai ! nIti uThI, satkarma uThe,auM' calatI bacana-basolI hai ! U~ca-nIcake bheda-bhAvase luTiyA sAmya Dubo lI hai !! dukha-dAvAnala phaila rahA hai, tumako ha~sI-ThaTholI he !! rUr3hi-bhakti au' haThadharmIse huA dharma basa DolI hai !! (2) nahIM vIratA, nahIM dhIratA, nahIM premakI bolI hai ! satya nahIM,samudAra hRdaya nahiM,pauruSa-pariNati kho lI hai ! nahIM saMgaThana, nahIM ekatA, nahIM guNIjana-TolI hai !! praNa-dRr3hatAkI bAta nahIM, samatAkI gati na TaTolI hai !! hRdayoMmeM ajJAna-dveSakI bela viSailI bolI hai ! ArtanAda kucha suna nahiM par3atA, svAratha cakkI jholI hai| bhAI-bhAI lar3eM paraspara, pata apanI saba kho lI hai !! bala-vikrama saba bhage,knI hA ! deha saboMkI polI hai !! uThatI nahIM uThAe jAtI, yadyapi bahutI so lI hai ! khabara nahIM kucha deza-dunIkI, sacamuca aisI bholI hai!! bAisa jainI pratidina ghaTate, to bhI A~kha na kholI hai ! ina hAloM to unnati apanI ai jaino / basa ho lI hai!! 'yugabIra' Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jAtiyA~ kisa prakAra jIvita rahatI haiM ? [ le0 - zrI0 lA0 haradayAla, ema0 e0 ] jA kRtikA jIvana kisa vastu meM hai ? kisa cIz2a meM jAtikI ramA chipI huI hai ? kyA tAvIz2a hai, jise jAti apanI rakSA ke liye pahane rahatI hai / kyA kastUrI hai, jise eka adhamarI jAtiko su~ghAnA cAhie ki vaha kucha to hoza meM zrAve? vaha kyA rahasya hai jisameM zeSa saba bheda chipe hue haiM ? vaha kyA kuMjI hai, jisase jAtIya praznoMke saba tAle khulate haiM ? thalIbAbAko eka maMtra yAda thA, jisase taraha tarahake bahumUlya motI- javAhara usake hAtha Aye the| usakA bhAI yaha zabda bhUla gayA; aura vaha apane bhAgyako pITatA rahA; daulatakA dvAra na khulA, para na khulaa| isI taraha hama pUchate haiM ki jAti ke lie vaha kyA maMtra hai, jisase manamAnI manokAmanA milatI hai-dhana, mAna, bala svarAjya, cakravartI rAjya saba prApta hote haiM ? yaha spaSTa prakaTa hai ki jAtike jIvanakA saMsAra vyApI siddhAnta avazya hai, anyathA jAtike karNadhAra kisa prakAra apane deza vAsiyoMkI bhalAIkA prayatna kara sakate haiM / kisa niyama se vaha kAma karane meM sahAyatA leM, kisa netA ke anuyAyI bane, kisa guruse zikSA grahaNa kareM ? yadi koI siddhAnta nahIM hai to bar3I nirAzAkI bAta hai / saba mAmalA zraTakala - paccU aura anizcit rhaa| kisI zrAndolanakI burAI - bhalAIko pahacAnanA asambhava ho gayA / prakRtikI a~dherI rAtri meM manuSya jaise kamaz2ora yAtrI ke liye koI kutuba (dhruva) mArga dikhAnevAlA nahIM rahA / siddhAnta avazya hogA / prakRti niyamakI premiNI hai; niyamabaddha zrAndolanakI matavAlI hai / prakRtiko pUrvI rajavAr3oM kI sI badaintaz2AmI pasanda nahIM / prakRti phUhar3a nahIM hai / pArthiva saMsAra meM hara vastu Tala niyama ke anusAra apanA asara dikhAtI hai / phira naitika aura dezoMkI duniyA meM bhI avazya kisI na kisI tarakIbake anusAra kAma hotA hogA / yA kAryavAhI na hotI hogI / yadi tamAma jAtiyoMkI unnati aura unakI avanatise hama koI siddhAnta nahIM nikAla sakate, jisase hama apane mArga se kA~Te haTA sakeM, to itihAsako dhikkAra hai| usake lar3AI ke maidAna kevala kasAIkhAne aura usakI krAntiyAM kevala holIkA svAMga rahI haiM / afasosa hai ki lAkhoM niraparAdha jAneM gaIM, z2amAne meM uthala-pathala huI eka kSaNa bhI manuSyako caina na milA / agara isa para bhI itihAsa se koI siddhAnta jAtIya jIvanako banAe rakhane ke lie nahIM mila sakatA, to use vyartha samajhanA ucita hai / kyA yaha saMsArakI jAtiyoMko yoM hI yaha nAca nacA rahA hai ? zravazya hI jAtIya jIvanakA koI vizvavyApI siddhAnta hai jo hamako mAlUma ho sakatA hai / jisa prakAra kaTopaniSad meM likhA hai ki necikenAne bhaya se pUchA -- mujhe manuSyakI mRtyukA rahasya batAo ? mujhe hAthI ghor3e sonA cA~dIkI zrAvazyakatA nahIM | usI taraha hamAre mana meM nirantara prazna uThatA rahatA hai ki kyA jAtIya jIvanakA koI siddhAnta hai ? yadi hai, to hama jAnaneke liye udyata haiM / jaMgaloM meM ghUmane se hama Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ varSa 3, kiraNa 5 ] jAtiyA~ kisa prakAra jIvita rahatI haiM ? nahIM Darate, pahAr3oMkI guphAoMse parahez2a nahIM karate / jo tapa zrAvazyaka hogA kreNge| agara perisa pahu~canA ho, to eka pala bhara meM jA dhmkeNge| agara samudrakI hameM prayoga karanA ho, to pAnIke kIr3e banakara raheMge, kyoMki hama usa amRtakI talAza meM haiM / zrAja bhAratavarSa jAtIya jIvanakA gura DhU~DhatA hai / jAna nikala rahI hai / dharma aura jAti para pratyeka zrorase AkramaNa ho rahe haiM / AsapAsaka jAtiyA~ kahatI haiM ki isameM aba kyA rahA hai / rAma-nAma lo aura taiyArI karo / itihAsakAroM kI sammati haiki aba Age isase kucha nahIM banegA - aisI dazAmeM hama usa zrAtma-jobana bUTIke leneko himmatakI kamara bA~dhakara cale haiM, jisase hamArI jAti punaH jIvita ho / hanumAnajI ne eka lakSmaNajI ke lie pahAr3a ulaTa DAle | hama kyA apane hindU baccoM ke lie, jinameM se eka-eka rAma-lakSmaNakI tasvIra hai, sArI z2amInako ulaTa palaTa na kara deMge ki unakI barvAdIke jo samAna dikhAI dete haiM unako dUra kiyA jAya / saMsArake itihAsake adhyayanase kyA siddhAnta mAlUma hue haiM, jinheM pUrva aura pazcimake vidvAnoMne apanI kitAboM meM bayAna kiyA hai / jAtIya unnatike niyama bhUtakAlake varNanoM meM chipe hue haiN| marane nAle mara gaye / parantu hamako jIvita rahanekI tarakIva batA gaye haiM / jo kucha manuSya jAtine kiyA hai, usa dAstAna kA akSara akSara hamAre lie pavitra hai, kyoMki hama usase jAtIya aura dezake Andolanako saphalatAke sAtha calAne kI tadavIra sIkhate haiM / 1 saMsArakA itihAsa kyA hI samudra hai, jisameM gaNita javAhara maujUda haiM; jinheM buddhimAna gotAkhora nikAlate haiM aura apanI priyatamA jAtike sammukha upasthita karate haiM / ina vicAroM aura siddhAntoMko * 361 jAti bar3e yatnase rakhatI hai| inakI isa prakAra rakSA karatI hai jaise sA~pa khajAne para baiThatA hai| vaijJAnika vidvAn soca-vicArake pazcAt jo jJAna itihAsase prApta karate haiM unase jAtikI mukti hotI hai / jJAnakI kadra na karane vAle naSTa hote haiM / usako sarakhoM para rakhane vAle isa loka meM bhI aura paraloka meM bhI apane manorathoMko pAte haiM / hindustAna ke lie saMsArakA itihAsa kyA sandeza lAtA hai ? jo jAtiyA~ cala basI haiM unhoMne bhISma pitAmahakI taraha mRtyu zaiyyAse hamAre lie kyA saMdeza chor3A hai ? jina jAtiyoMkI zrAja saba taraha se calatI hai unakI misAlase hamako kyA zikSA milatI hai ? jAtIya unnatike eka moTe siddhAMta para vicAra karanA ucita mAlUma detA hai| sAre aMgoM para vicAra karanA asambhava hai / gAgara meM sAgarako kyoMkara baMda kiyA jA sakatA hai / "jAtIya jIvanakA eka bar3A siddhAnta jAtIya itihAsako jIvita rakhanA hai / " kucha dakiyAnUsI paNDita yoM kaheMge ki kyA bAta batAI hai| japa nahIM batAyA, tapa nahIM sikhAyA; zrAddha, karma, pATha Adi kucha acchI tarakIba bhI nahIM samajhAI jisase jAtikA lAbha hotA / yaha kyA vAhiyAta vyarthakA siddhAMta nikAlA hai / yaha bhI koI siddhAMta hai ! isameM kyA khUbI hai ! yaha kauna sI bArIka bAta hai / darzana nahIM, vedAnta-sUtra nahIM, yogAbhyAsa nahIM, sarva-darzana saMgraha nhiiN| yaha hetu hetumadbhUtakI gaNanA kisa rogakI davA hai ? yaha maraghaTakI saira kisa bImArI ke lie lAbhakArI hai ? itihAsa kyA hai, yahI ki amuka marA, amuka paidA huyA / astu, aba murdoMkA kyA ronA / syApe Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 362 anekAnta [phAlguna, vIranirvANa saM02466 kI miyAda nizcita hai / yaha jAtIya syApeko lorIke badale itihAsakI eka kahAnI sunAI ki sadA kAyama rakhanekI salAha kyA artha rakhatI hai| baccA acchI taraha so jaaye| zraliphralailA na par3I hiMduvAha, yaha kyA bhATakA kAma hai jisameM IzvarIya jJAna stAnakA itihAsa par3ha liyaa| kintu jAtike mArga nahIM, AtmAkA nAma nahIM, sata-asatakA vicAra pradarzakoMko, buddhimAnoMko, paNDita jJAniyoMko apanI nahIM / yaha thA, vaha thA; hama the, tuma the-isa vyarthake liyAkata isa vyarthakI vidyAmeM naSTa nahIM karanI varNanase jAtIya unnati kyA ho sakatI hai ! isa cAhie / mImAMsA par3heM, SaT zAstra par3heM, vyAkaraNa ghoTeM anumatise to mRtaka zarIrakI sI gaMdha AtI hai| to eka bAta hai| kintu itihAsase na aAtmAkI zuddhi ucca mastiSka vAle aura nyAyapriya manuSya isako kadApi hotI hai, na paramAtmA milatA hai yaha kisI arthakA sahana na kareMge ki murdokI qabe ulaTA kareM / yaha to nahIM hai| jAtIya matyukA kAraNa ho sakatA hai / jAtIya jIvanakI hamAre paNDitagaNa Aja taka itihAsakI ora se zakala to dikhAI nahIM detii| AdamI paMchI hai / Aja g2Afila haiN| koI kavi hai. koI vyAkaraNa jAnatA hai, zrAyA, kala calA gyaa| dasa dina jyoM-tyoMkara bitA koI tarka zAstra par3hakara bAlakI khAla nikAlatA hai, gayA / aMtameM eka muTThI rAkha banakara gaMgAjIkI zaraNameM koI jyotiSase grahaNakA samaya batA sakatA hai| kintu zrAgayA / itihAsa aise-aise hI naucaMdIke mele ke itihAsake jJAtA kahA~ haiM ? paNDitoMko to yaha bhI darzakoMke kArobArakA varNana hai| itihAsa kevala eka mAlUma nahIM hotA hai ki musalamAnoMko isa deza meM bar3A bhArI pulisakA roz2anAmacA tathA vyApArika Aye hue kitanA samaya huA, athavA sikandara mahAna bahIkhAte aura myunisipeliTIke mauta aura paidAizakA kaba satalajase apanA sA mu~ha lekara lauTa gayA thaa| rajisTara athavA tIrthake para DoMkI pothIkA saMgraha hai| jAtIya itihAsake silasile me ve anabhijJa hote haiM / isase adhika usakI aura kyA pratiSThA hai ? itihAsase unheM isase kyA prayojana ki kauna sI ghaTanA kaba huI, kucha satva prApta nahIM hotA koI matalaba nahIM pUrA hotA, yA huI bhI ki nahIM huii| unako anya jAtiyoMkA koI sindhAta pramANita nahIM hotaa| phira vyarthakI itihAsa to alaga rahA, unake astitvakA bhI jJAna mAthApaccI kyoM kI jAve ? haz2AroM rAjA hue haiM aura nahIM hotaa| isI kAraNase prAcIna kAla meM kina-kina sAkhoM aura hoNge| pratyekake rAjya kAlakA hAla par3hate- jAtiyoMse hamArA sambandha thA, isa praznapara ve kucha par3hate akala cakkarameM bhAjAve aura kucha hAtha na lge| sammati nahIM de sakate / duHkhakA viSaya hai ki eka koI bhI mImAMsAkA siddhAnta mAlUma na ho / brahma-jIva prAcIna jAtike vidvAnoMkA usake itihAsa paricaya na kI mahattA, prAtmAkA udgama aura usake bhaviSyakA ho| kAzIjI meM, nadiyAmeM saba prakArakI vidyAkA hAla, manuSyakI mAnasika zaktiyoMkA varNana aadi| pracAra hai, zAstra, veda,vyAkaraNa, sabakI pratiSThA hai, kintu inameM se kaunase praznakA itihAsa hala kara sakatA hai| eka becAre itihAsakI zaklase paNDita bez2Ara haiN| isa itihAsa to bhAToM AdikojIvikA kA sAdhana hai / viSayapara na koI pramANita grantha hai, na sUtra race gaye haiM, baccoMke dila bahalAnekA khilaunA hai / rAtako na vAda-vivAda hotA hai, na TIkA likhI jAtI hai / Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ varSa 3, kiraNa 5 ] jAtiyA~ kisa prakAra jIvita rahatI haiM ? - jaba hama itihAsake adhyayanako jAtIya jIvanakA siddhAnta mAnate haiM, to paNDitoMkI isa dazAko dekha - kara hamako yaha kahAnI yAda AtI hai ki eka caubejI bhojana karane yajamAnake ghara gye| lar3akA bhI sAtha thaa| unhoMne usase pUchA ki nyotA jImanekA kyA niyama hai ? lar3ake ne kahA ki AdhA peTa khAnA cAhie, cauthAI peTa pAnI ke lie aura bAqI jagaha havAke lie rakhanA z2arUrI hai / taba caubejIne kahA- tuma abhI bacce ho, ke kacce ho / dekho, bhojanakA siddhAnta yaha hai ki pUrA peTa khAnese bhara lo / pAnIkA guNa hai ki idharaudharale bhojanake bIca meM apanA rAstA nikAla hI letA hai| aura havAkA kyA hai, AI gaI, na zrAI na sahI / isI prakAra paNDitagaNa tarka aura vyAkaraNapara laTTU hote | parantu jAtIya itihAsakA cintA nahIM karate, jisake bagaira na tarka calegA na kavitta likhe jAyeMge / "kaur3I ko to khUba sa~bhAlA, lAla ratana kyoM chor3a diyA" - jAtIya itihAsako jIvita rakhanA jAtIya jIvanakA uttama siddhAnta hai / pratyeka jAtikA bhAgya usake guNoMpara nirbhara hai / pratyeka jAti zrapanI qismata kI qhuda mAlika hotI hai / yadi kisI jAtike bure dina A jAya~; yadi usakA dhana daulata, pratiSThA, mAna-maryAdA, rAja-pATa dharma karma saba miTTI meM mila jAya, to usa samaya usa jAtikA kyA kartavya hai ? kyA vijayIko gAliyA~ dene se usakA kAma bana jAegA ? kyA vijayI logoMkI badI, vAdAqhilAfI, lAlaca yA makkArIko pramANita kara denese usa jAtikA bhalA ho jAyagA ? kyA vijayIkI nindA karane se usake avaguNoMkA pUrA ilAja ho jAyegA ! kyA zabdADambara, vAkya kauzala aura DIMga DappAla kAma degA ? kyA vAkya cAturI aura mRdubhASitA usakA ber3A 363 pAra lagAvegI ? kyA vijayI logoMkI polisI (kArya praNAlI) para pustakeM likhane aura unako duniyA~ bharakA dagAbAz2a aura cAlabAz2a pramANita kara denese hI usa girI huI jAtikI mokSa ho jAyegI ? nahIM, kadApi nahIM / jaba koI jAti apane dezameM duHkha pAtI hai, jaba usakI kanyAe~ vijayI logoMkI lauMDiyA~ aura usake naujavAna unake gulAma banAye jAte haiM, jaba usakA anna usake baccoM ke peTameM nahIM par3atA aura ve bhUkhase trAhi trAhi karate haiM, jaba usake dharmakA nAza hotA hai| aura usake rAjA aura purohita vijayI logoMkI ardalI meM naukara rakhe jAte haiM, jaba usakI auratoMkI iz2z2ata vijayI logoM kI kudRSTise nahIM baca sakatI aura ve aise deza meM rahane se mautakoM behatara samajhakara z2aharakA ghUMTa pIkara cala basatI haiM, jaba kisI jAtikI aisI apratiSThA aura badanAmI hotI hai, to usake lie zrAvazyaka hai ki apane hRdayako TaTole, apane guNoMkI parIkSA kare, apane AcaraNa kI jA~ca par3atAla kare aura mAlUma kare ki ve kaunase avaguNa haiM, jinake kAraNa usakI aisI gati huI hai| kyoMki jaba taka koI jAti, jo saMkhyA dRSTile paryApta pratiSThA rakhatI ho, lAlaca, kAhilI, khudagarjI indriya lolupatA aura buz2adilI meM giraftAra na ho, usapara tamAma duniyA~kI jAtiyA~ milakara car3ha zrAyeM, to bhI vijaya nahIM prAptakara sktiiN| aisI jAtiko cAhie ki una bhItarI zatruoM kA mukkAbilA kare jo usake jIvanako ghunakI taraha khA rahe haiM / taba vaha bAharI duzmanoM ke sAmane khar3I raha skegii| jisane mana jItA usane jaga jiitaa| aura aisI jAti ke uddhArake lie vyAkhyAnadAtAoM aura lekhakoM, vakIloM, bairisTaroM aura DelIgeToMkI itanI z2arUrata nahIM hai jitanI sAdhu santoMkI, jinhoMne apanI indriyoMpara Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 364 vijaya prApta karalI ho / kyoMki jAti lekhanakalAkI anabhijJatA yA qAnUnakI avahelanA karane se nahIM girI, balki una sadguNoM ke na honese jo svataMtra jAtiyoM meM pAye jAte haiM / ataH koI vijita jAti pUche ki mere apamAnakA kAraNa kauna jAti hai, to javAba do ki tuma khuda ho, tuma qhuda ho / vijayI jAti kisI vijita jAtikI hArakA kAraNa kabhI bhule-bhaTake hI hotI hai / kyA giddha jo lAzase boTiyA~ noca-nocakara apanI jyAfata karatA hai, usa zakhsa kI mautakA kAraNa hotA hai ? maratA to AdamI bImArI yA durghaTanAse hai / giddha to kevala isa bAtako saba para prakaTa karatA hai ki yahA~ lAza par3I hai / vaha cinha hai, sababa nahIM / pariNAma hai, kAraNa nahIM / jAtIya itihAsa una sadguNoMko jIvita rakhatA hai jinapara jAtIya astitva dAramadAra hai / cirAg2a hI se cirAg2a jalatA hai| mahApuruSoMkI misAla hI hamako unakA anukaraNa karanepara taiyAra karatI hai| isa vAste jisa jAtikA koI itihAsa na ho, usakI unnatike lie z2arUrI hai ki vaha kisI aura jAtike sAtha aisA sambandha paidA kare ki usake bujurgoMko apanA samajhane lage, yA aisA dharma grahaNa kare jisase kisI jAtikA itihAsa usake lie joza dilAne vAlA bana nAve | udAharaNArthaM apharIkA ke habzI svayam unnati karaneke ayogya haiM, kyoMki unake pAsa koI Adarza nahIM hai, koI nAma nahIM hai, jo unako paropakAra, bahAdurI, saccAI sikhaaye| una habziyoMkI unnati Ajakala musalamAnI dharma ke dvArA ho rahI hai| jaba ve musalamAna logoM ke nabiyoM aura zrauliyAoMke jIvana caritra par3hate haiM aura unake kAmoM kI tArIfa karate haiM, to ve sabhyatA ke siddhAntoMkA jJAna prApta karate haiN| agara isa taraha [phAlguna vIra- nirvANa saM0 2466 " kisI sabhya jAti ke itihAsa se apanA sambaMdha sthApita na kareM, aura usakI jyotise apanI jyoti prajvalita na kareM, to ve pralayataka ajJAna aura durbalatA ke zikAra bane raheM / zrataH itihAsa hI saba guNoMkA dAtA itihAsa saba dharmoMkA saMgraha hai / itihAsa ke dvArA hama mahAtmA buddha, zrIzaGkarAcArya, guru nAnaka Adi samasta dhArmika aura naitika mArga pradarzakoM ke jIvana caritrase zikSA grahaNa kara sakate haiM / itihAsakI muTThI meM saba dharmokA anukaraNa hai / itihAsase bacakara koI kahA~ jAyegA ? yaha to hAthI hai, jisake pA~va meM sabakA pA~ka hai / anekAnta itihAsa hamako smaraNa karAtA hai ki hamArA kartavya kyA hai| duniyA~ ke jhagar3oM meM pha~sakara jaba hama ucca vicAroMko bhUlane lagate haiM, to bujurgoMkI zrAvAz2a sunAI detI hai ki qhabaradAra hamArI yAna rakhanA, hamArA kAma jArI rakhanA, sapUta rahanA, jisa taraha hamane jAti aura dharma ke lie koziza kI, usI taraha karate rahanA, aisA na ho ki hamArA prayatna yoMhI naSTa ho jAya ! yaha zaGkha jAtiko hara samaya jagAtA rahatA hai / itihAsa jAtIya manjilakI a~dherI rAta meM caukIdArakI taraha kahatA hai ki sonA mata; apane mAlakI rakSA kro| yaha siddhAnta kabhI nahIM bhUlanA cAhie ki naitika unnatikA prArambhika sotA manuSya hotA hai| jItAjAgatA pA~ca phuTakA koI zrAdamI hI jAtiko sudhAratA hai / kitAbeM, masale, rasmeM, bAharI TIma TAma, kahAvateM, mImAMsAkI zuSka bAteM - ye saba usa AdamI ke naukara haiM, usake mAlika nhiiN| kitAbeM kevala raddIkA Dhera haiM, yadi eka AdamI unake anusAra jIvana basara karake nahIM dikhalAtA / bhajana, prArthanA, saMskArake tarIke, zikSAkA prabandha, niyama aura upa-niyama, sabhA, samAja, Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ varSa 3, viraNa 5] jAtiyA~ kisa prakAra jIvita rahatI haiM? maTha aura Tola, akhabAra-ye saba z2ariye vyartha haiM, agara kA sahArA hai, jinhoMne dharma aura satyakA pAlana kiyA koI AdamI hamAre sAmane udAharaNake rUpa meM na ho| hai| itihAsa ina mahAtmAoMke jIvanacaritrakA nAma ye saba masAlA to tela-battIkI taraha hai| eka AdamI hai| isalie itihAsapara jAtIya astitva avalambita kA jIvana hI Aga hai, jisase rozanI phailatI hai / yaha hai| do bar3e siddhAnta jinase yaha saccAI pramANakI hada sArA sAmAna bArAtakI TIma-TAma hai / dUlhA to vaha taka pahu~catI hai, hameM yAda rakhane Avazyaka hai| mahApuruSa hai jisake pratyeka kAmase haz2Ara zikSAe~ pahalA haimilatI haiN| jisakI pratyeka bAta jAdUkA asara rakhatI "jAtIya AcaraNa kI mahattA" hai; jisakA nAma samaya yadi ghisa-ghisakara bhI miTAve to itihAsakI paTTIse nahIM miTegA; jisakI tasvIra hara choTI jAtiyAM jinake pAsa dhana na ho, na hathiyAra, dila meM rahegI cAhe loga aura saba kucha bhUla jaayN| kevala AcaraNa meM ucca hone ke kAraNa bii| jAtiyoMkI naitika unnatipara mulkI, duniyAvI aura hara tarahakI daulata aura zakti chIna sakatI haiN| AcaraNa hI manuSyoM unnatikA dAramadAra hai / agara jAtike AdamI lAlacI, ke jIvanako saphala karatA hai aura hamArI mAnuSika Darapoka aura svArthI haiM, to vaha jAti avazya naSTa zaktiyoMko unnati karanekA avasara detA hai| jisa jAti hogI, cAhe pratyeka gA~vameM pArliyAmeMTa ( rAjasabhA) ke pAsa aAja sadguNa maujUda nahIM haiM, kintu durga haiM, bana jAya aura duniyA~ bharake adhikAra unheM dAna kara mandira haiM, khaz2Ane haiM, topa haiM, to samajha lo ki vaha / yadi jAtikA AcaraNa. ThIka hai to pratyeka jAti usa makAnakI taraha hai, jo khokhalI nIMva para dazAmeM vaha prasanna rahegI, cAhe koI bhI sabhA yA khar3A hai| usake mandira girAe jAya~ge aura unakI iMToM samAja yA jala se na hote hoM / ataH itihAsase hama meM usake bacce cane jAya~ge, usake qhaz2Ane laTe jAyeMge una mahAtmAoMke vacana sunate haiM, jinake jIvanakI aura usake zatruoMko mAlAmAla kareMge, usakI to yAdake binA, moTI moTI kitAbeM cAhe ve kitanI hI usIkA nAza karaneke lie kAmameM lAI jAya~gI aura prAcIna kyoM na ho; gambhIra prazna jo nAradajIkI sama- usake gharoM kI ora unake mu~ha kiye jaayeNge| isake vipajhameM bhI na pAveM; mIThe bhajana jinako sunate sunate rIta yadi jAti meM acche guNa haiM, to baha na kevala loga Ananda magna ho jAyeM; bar3I kaoNnpharenseM (sabhAe~) apanI rakSA kara sakegI, balki dUsaroMko sahAyatA bhI jinameM bhAratavarSakA pratyeka parivAra taka pratinidhi bheja degii| usakI ora koI A~kha uThAkara bhI na dekha de; kaoNleja jinakI chata pAsamAnase bAteM karatI hoM; skegaa| usake sarakA bAla taka bA~kA na hogaa| vyAkhyAna jinako sunane sarasvatI bhI utara Ave; sama usakI maryAdA bddh'egaa| usake kheta hare-bhare raheMge aura cAra patra jinakA pracAra hara gA~vameM ho, bilkula bekAra usase IrSyA karanevAloMkA muMha kAlA hogaa| dUsarA haiN| ye saba cIz2a kisI jAtiko nahIM uThA sktiiN| siddhAnta haiitihAsa manuSyoMse hamArA paricaya karAtA hai aura isa kAraNa hamArA sabase bar3A zikSaka hai, itihAsa santoMkI ___"naitika unnatike lie jIvanakI upamA kI AvazyakatA samAdhi hai| kevala samAdhi cupa hotI hai / itihAsa unakI hara bAtakA rAga gAtA hai| samAdhi zakla AcaraNa to karanekI vidyA hai, kahanekI to bAta dikhAtI hai, kintu itihAsa pratyeka vacana aura kArya, hI nahIM hai| jarmanIke prasiddha kavi geTene kahA hai ki pratyekakI Adata aura prakRtipara prakAza DAlatA hai| tumhArA prati divasakA jIvana atyanta zikSA janaka ataH jAtIya AcaraNapara jAtIya astitva ava- pustakase adhika upadeza de sakatA hai| pratyeka manuSyakA lambita hai| jAtIya AcaraNa una AdamiyoMke jIvana bartAva aisA honA cAhie ki vaha svayaM mUrtimAna zAstra Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 366 anekAnta [phAlguna vIra-nirvANa saM0 2466 ho / paropakArapara vyAkhyAna denekI use AvazyakatA alaga haiM / ve usake bhata-kAlIna anubhavake pariNAma na rahe, kyoMki usakI zakla hI haz2Ara vyAkhyAnoMkA haiM / ye vizeSatAe~ usake deza aura usakI Avazyakaasara rakhatI ho| lAlacake viruddha use upadeza denA na tAoM ke anusAra hotI haiM aura usakI qaumI haisiyata siddha hai ki eka kavikA eka ziSya nitya use ko prakaTa karatA haiM / isa taraha hara kroma, hindu musaladika karatA ki Apane yaha zuddhi kisa kitAbake zrAdhAra mAna, aMgrez2a phrAMsIsI alaga pahacAnI jAtI hai| usa para kI hai, vaha zuddhi kisa niyamake anusAra hai| eka ke jIvanakA pratyeka aMga yaha prakaTa karatA hai ki usake dina gurujI jhallA gaye aura kahA, are hama kavitA vizeSa guNa hai aura vizeSa kartavya aura vizeSa zaktiyA~ kahate-kahate svayaM pustaka bana gaye haiM, tU yaha kyA pachatA haiM / ataH jAtIya vizeSatAoMkA banAye rakhanA AvazrahatA hai| isI taraha ve hI manuSya jAtiko punaH yaka hai| udAharaNArtha pozAka hA ko lIjie / yoM to unnati ke mArgapara le jA sakate haiM, jinase agara pUchA kapar3e pahananekA bar3A abhiprAya garamI-saradIse bacanA jAya ki yaha bAta zrApa kisa AdarzakI dRSTise karate haiM, aura lAja-zarama ko banAye rakhanA hai| kintu jaba koI paropakAra kisa siddhAnta pe karanA Avazyaka hai, to ve jAti eka vizeSa pozAka grahaNa kara letI hai, to eka kaha sakeM ki bhAI hama svayaM zrAdarza aura siddhAnta haiN| abhiprAya bhI ho jAtA hai / vaha pozAka usa jAtikI hamArA jIvana hI hamAre anukaraNakA pramANa hai| adhika ekatAkA cinha ho jAtI hai, aura use dUsaroMse alaga kyA kheN| kevala pustaka avasarapara kAma na aavegii| karatI hai| hara jAtike liye usakI prathAe~ aura usake maMtra samayapara dhokhA degaa| prArthanA kyA khabara hai sanI samAjakA DhA~cA sIpIkI taraha hai, jisameM usake sadajAya yA na sunI jApa, tAvIz2a kaThinAImeM TUTakara gira guNoM aura vicAroMkA motI chipA rahatA hai| jaba par3egA / zloka aura RcAe~ hRdayako DhAr3hasa na deNgii| motA sIpIkI zaraNase nikalA to gairAka hAtha bika ye saba usI samaya kAma yAvegI jaba kisI mahApuruSa gayA / yA yoM kaho ki jAtike rivAjoMkA caukhaTA kA citra A~khoM meM phiratA ho, jisane una parIkSAoMkA usake hRdaya aura dimAg2ake darpaNako raunaka detA hai tAmukAbilA kiyA ho jinakA hameM sAmanA karanA hai| ki vaha saMsArake itihAsakI pradarzanI meM dIvAra para unakI sahAyatA hI hamArI muktikA kAraNa hogii| acchI jagaha rakhe jAne ke yogya ho / jAti yadi sipAhI ___ataeva sammilita mahApuruSa-pajAko hI a~garez2I hai, to usakI saMsthAe~ ( arthAt sthAyI jAtIya vizeSa lekhaka kArlAila sArI unnatikA mUla mAnatA hai| tAe~, jaise bhASA tyohAra zrAdi) aura usake saMskAra usakI sammatimeM saMsArakA itihAsa kevala mahAna lohe ke kavaca haiM, jo use duzmanoM ke tIroMse bacAte haiM / puruSoMkI karAmAtakA pratyakSa rUpa hai| yadi jAti hIrA hai to saMsthAeM a~guThI haiM, jisameM vaha __jAtIya itihAsase apane rivAjoM, prathAoM aura apanI camaka-damaka duniyA~ke bAz2Arake jauhariyoM ko jAtIya saMskAroMkI pratiSThA hotI hai| dikhalAtA hai| pratyeka jAtikA astitva pAcaraNake atirikta una jAtIya itihAsase hamako patA lagatA hai ki rivAjoMpara nirbhara hai jinheM vaha mAnatI hai| ye rivAja hamAre rivAjoM aura saMsthAoMkI kyA vAstavikatA hai, bhI pAcaraNako banAye rakhaneke abhiprAyase calAye jAte kisa abhiprAyase unheM sthApita kiyA gayA thA, unameM haiM aura bahudhA prAcIna puruSoMkI smRtiko banAye rakhane kyA khUbiyA~ haiM, unameM jAtikI ekatA aura AcaraNa kA kAraNa hote haiM / pratyeka jAtikI alaga cAla-DhAla ko kisa prakAra sahAyatA milatI hai| jina rivAjoMke hotI hai| prAdamI pAdamI meM antara hai| koI hIrA hai lAbhoMse hama anabhijJa haiM unake lie hamAre dila meM koI patthara hai| hara jAtikI bhASA, rahanekA tarz2a, ijjata nahIM ho sakatI / unako avazya hI hama behUdA tyohAra, mele tamAze, zAdI aura g2amIke dastUra alaga- aura vyartha samajhane lageMge / unase ghRNA karane lgeNge| Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ varSa 3, kiraNa jAtiyA~ kisa prakAra jIvita rahatI haiM ? isa prakAra hamArA dainika jIvana kaNTakAkIrNa ho jAtiko anTa prathAe~ aura vizeSatAe~ totAcarama haiM / jAyagA / kyoMki hamako apane jAtIya cAla-DhAla pe jo zrAja unnatikA kAraNa haiM, kala vahI hAnikAraka prema na rahegA / phira hamako apane dastUra aura niyama pramANita huI haiN| eka samaya jAtiko vijaya dilAtI pIjar3ekI tIliyA~ dikhAI dene lageMgI, jinase hama haiM, dUsare avasara para usako nIcA dikhalAtI haiN| paDa mArate-mArate ghAyala ho jaaeNge| kintu jAtIya itihAsa vaha vastu hai, jo hamezA mUlya jAtIya itihAsa aikyakA dvArahai rakhatI hai / yaha kabhI jAtiko kisI prakArakI hAni Aja kala ekatA kI bagI dhama hai / kauvoM kI sI nahIM pahuMcA sktaa| hamezA sadAcaraNa aura ekatA kAya-kAya~ saba ora ho rahA hai| zAyada yaha AzA hai sikhAtA rahatA hai| ataH hama dekhate haiM ki jAtikI ki kauvoM kA sA ekA unakI taraha zora macAne se ho samasta bAteM badalatI rahatI haiM, balki samaya majabUra jAyegA / koI kucha prastAva peza karatA hai, koI kucha karatA hai ki jAti unako badalatI rahe / kintu jAtIya upAya batalAtA hai| vAstava meM jAtIya itihAsa hI itihAsa una saba rivAjoMke motiyoMko jo kisI ekatA kI bar3A kuMjI hai| kyoMki jAti ke kAranAmoM samaya jAtike priya pAtra rahe hoM, eka lar3ImeM gaMthakara eka aura saMsthAoM meM sabakA bhAga hai| sabako ve jAna se aisI mAlA banAtA hai, jisakA pahinanA caccekA apyAre haiM / Aja kucha bhI jhagar3A TaNTA ho, thokabandiyA~ dhikAra aura kartavya hai aura jisase jAtikI mAnasika hoM, parantu tyohArake dina saba bheda bhAva bhala jAte haiN| aura naitika unnatikA patA calatA hai| bujurgokA nAma lekara saba gale milate haiM aura jAtIya ataH jAtIya itihAsa hI jAtike vyaktiyoMko utthAnakI mana-mohaka kahAniyA~ sunakara, sunAkara khuzI milA sakatA hai| kyoMki bujurgoMse kisako duzmanI hai ? se phUle nahIM samAte haiN| jAtIya mahApuruSoMkA nAma aApasameM kitanA hI lar3eM, zrAddhake dina to saba sambasadaiva jAtike samasta daloMko priya hotA hai aura vAsta. ndhI jamA ho hI jAte haiM / jAtIya itihAsa yaha smavameM dekho to jAtIya itihAsa hI jAtIya pratiSThAkA raNa karatA rahatA hai ki tuma vAstava meM vahI ho, jo pahale cinha hai| jAtimeM pratyeka vastu parivartita hotI rahatI aisA aisA karate rahe / tumhAre vikAsakA mUla vahI hai| hai / samaya sArI prathAoMko kuchakA kucha kara dikhAtA tuma para yaha bItI hai / tumane amuka-amuka kAma kiye hai| vastra, bhojana, bhASA, saba bAtoM meM thor3A thor3A hera- haiN| ye saba bAteM jAti ke pratyeka manuSya para sahI utaratI phera hotA rahatA hai| dharma meM krAnti upasthita ho jAtI haiN| vaha apane vaMza, apane dharma, apane rivAjoM aura hai| iMgalistAna jo aAja romake nAmaye cir3hatA hai, prathAoMse inkAra nahIM kara sktaa| ataH jisa jAti kaI-sau varSa pahale roma ke dharmakA anukaraNa karane vAlA kA itihAsa jIvita hai, vaha kabhI bhItarI jhagar3oMse thA / aba aMgreja vyApAra, zilpa aura kalA-kauzalase naSTa nahIM ho sktii| jIvikA kamAte haiM / sArA deza eka bhaTThI banA huA hai isalie sabhI jAtiyA~ apane itihAsako jIvita bhUtakAla meM khetIye peTa bharate the| sArA deza khetIse laha- rakhanA apanA dharma samajhatI haiM / bujurgoMkI yAdagAra lahAtA thA / sArA~za yaha ki yadi aMgrejoMke pitra aba kAyama karane ko mukhya kartavya qhayAla karatI haiM / nimna likhita upAyoM se itihAsakA jJAna phailAyA jAtA hai:sakate / ataH vaha kyA vastu hai, jisase yaha vicAra (1) tyohArake dina jAtike itihAsameM mubAbanA rahatA hai ki hama eka jAti haiM aura sadAse rahe haiM ? raka haiM-unake zrAne para khuzI manAnA jAtIya itihAsa lAtIya zaktikI vRddhi karanA hamArA kartavya hai ? kevala sikhAnekA sugama mArga hai / jaise amerikA aura phAMsameM jAtIya itihAsase yaha bhAvanA banI rahatI hai| jAti svAdhInatAke aAndolanakI saphalatAko yAdagArameM julAkI kSaNika saMsthAnoM meM itihAsa aTala saMsthA hai| ImeM tyohAra manAyA jAtA hai| iMgalistAnameM aba eka Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 368 zranekAnta nayA tyohAra empAyara De ( sAmrAjya divasa ) sthApita karanekI sammati hai, jo vikToriyAke janmake dina manAyA jAtA hai / isakA abhiprAya hai ki baccoMko sAmrAjya kI ora apane kartavyakA smaraNa rahe / (2) zaharoM, bAjAroM aura anya sthAnoMkAnAma bujurgoM ke nAma para rakhanA / yaha rivAja sAre saMsAra meM pAI jAtI hai / perisa meM sAre zahara meM nepoliyanakA nAma gU~jatA hai / usakI bijaya jayantiyoMkI tArIkha hara galI-kUceM kI dIvAroM para likhI huI hai / yahA~ taka ki jina tArIkhoM para koI prasiddha jAtIya ghaTanA huI hai, unako bhI kisI jagaha kA nAma banA diyA hai, masalana eka galI aura sTezanakA nAma "4 sitambara" hai / pahale pahala maiM cakita raha gayA ki yaha kyA mAmalA yaha 4 sitambara kyA vastu hai ? kintu mAlUma huA ki isI prakAra 14 julAI Adi nAma bhI haiM / landana meM TrAphalagara cauka, vATaralU sTezana iMgalistAnakI jala aura thala zaktikI yAdagAreM haiN| phA~sake koI koI jahAz2a phA~sake vidvAnoM ke nAma para haiM / 1 (3) khAsa taura para mUrti yA makAna banAnAmUrti sadAse bujurgoMkI yAdagAra sthApita karane kA acchA tarIkA calA AyA hai / ataH landana aura pairisa meM mUtiyoMse bar3e mandira bana rahe haiN| perisameM lUthara ajAyaba gharI para saiMkar3oM mUrtiyA~ barAbara-barAbara lagAI gaI haiM / mAnoM ve pattharakI zakleM apane baccoMke kArobAra prema bharI dRSTise dekha rahI haiM / landana meM pratyeka paga para kisI na kisI mahApuruSakI mUrti dikhalAI par3atI haiM / mAnoM hara galI meM jAtIya ijjatakA caukIdAra khar3A hai / elbarTa kI smRti meM eka bar3A hI zAnadAra makAna banAyA gayA hai aura nepoliyanakA makabarA perisa meM eka dekhane yogya vastu hai / (4) baccoM ke nAma rakhanA - jAti apane makAnoM aura bAz2AroMko mahApuruSoMke nAmase pavitra karatI hai, to kyA apane pyAre baccoM ko, jo usakI sabase bar3I sampatti hai, isa AzIrvAda se vaJcita rakha sakatI hai ? pratyeka jAti apane baccoMko ve nAma detI hai, jinakA [phAlguna, vIranirvANa saM02466 jIvita rakhanA usakA kartavya hai / mAnoM hamAre bacce utpanna hote hI jAtIya itihAsa meM bhAga lene vAle bana jAte haiN| aura yadyapi abhI tutalAnA bhI nahIM sIkhA, to bhI cupacApa jAtIya, pratiSThAko prakaTa karate haiN| kyoM na ho; itihAsa unhIM kI to bapautI haiN| jo kucha bujurgoM kamAyA thA aura jo kucha hamane prApta kiyA hai, saba unhIM ke lie hai, aura kisake lie hai ? ( 5 ) pAThazAlAoM meM zikSA - pahale sabhya jAti baccoMko pAThazAlAoM meM apanA itihAsa sikhAtI hai aura usako rocaka banAtI hai mahApuruSoMke citra usameM lagAtI hai / dezabhaktipUrNa kavitAe~ par3hAI jAtI haiN| (6) kaviyoM kI vANI - jaba koI kavi qalama lekara baiThatA hai, to vaha bahudhA mahApuruSoMkI gAthA sunAtA hai / jAtIya itihAsake agaNita AkarSaka dRzya, jAtIya sUramAoM ke kAranAme, jAtIya astitva aura unhIM ke lie prayatnoMko kathAe~, ye saba usakI A~khoM meM phiratI haiM aura usakI jivhAko pAcana zakti pradAna karatI hai : baiThe tanare tavAko jaba garma karake mIra, kucha zIramAla sAmane kucha nAna kucha panIra | jAtIya itihAsakI saikar3oM kathAoM meM se koI phar3akatI huI kahAnI kaha DAlatA hai aura jAtiko sadA ke lie apanA premI banA jAtA hai / (7) itihAsa vidyA vidvAnoMkI sahAyatA -- pratyeka yUnIvarsiTI ( vizvavidyAlaya ) meM kaI prophesara zikSaka ) hote haiM, jo itihAsake adhyayanameM lage rahate haiM; aura jAtiko apanI jAnakArIse lAbha pahu~cAte haiM / ve dina-rAta parizrama karate haiM aura jAtIya itihAsake sambandhameM chAna bIna aura anveSaNa karane meM saMlagna rahate haiM / (cA~da uddhata ) * anuvAdaka - zrI nArAyaNaprasAda aror3A, bI0 0 bhUtapUrva ema0 ela0 sI0 Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ taal sttraai ki bhlaani ujjbluj da [le0-zrImAn bI0 sUrajabhAnajI vakIla ] meM tumhArI jIvAtmAke zAnti svarUpa aura jJAna guNameM nAra bhagavAna kA janma videha dezakI prasiddha rAja- faraka ArahA hai, viSaya kaSAyoMke ubAla uThate haiM aura dhAnI vaizAlIke nikaTa kuNDagrAmameM huA thA, yaha jIva indriyoMkA gulAma hokara saMsArameM cakkara jisako kuMDalagrAma yA kuMDalapura bhI kahate haiM / Apake lagAtA phira rahA hai| agara vaha himmata kare to isa pitA rAjA siddhArtha kuNDagrAmake rAjA the aura ApakI gulAmIse nikala kara Az2Ada ho sakatA hai aura apanA mAtA vaizAlIke mahArAjA ceTakakI beTI priyakAriNI jJAnAnanda svabhAva prApta kara sakatA hai| parantu viSaya thI, jo trizalAke nAmase bhI prasiddha thii| rAjA ceTaka kaSAyoMkI yaha gulAmI unakI tAbedArI karane aura una kI dUsarI lar3akI celanA magadha deza ke prasiddha mahArAjA ke anusAra calanese dUra nahIM ho sakatI, kintu adhika zreNikase byAhI gaI thii| vIra bhagavAna 30 barasakI adhika hI bar3hatI hai / viSaya-kaSAyoMse karmabaMdhana aura Ayu taka apane pitAke ghara brahmacarya avasthAmeM rahe, karmodayase viSaya-kapAtha utpanna hote rahate haiM / vaha hI phira saMsArake sAre mohajAlase nAtA tor3a, sanyAsa le, cakkara cala rahA hai aura jIva isase chUTane nahIM pAtA, nama avasthA dhAraNa kara parama vairAgI hogaye aura aAtma viSaya kapAyoMke nazeme utpanna huaA bhaTakatA phira rahA dhyAnameM lIna hokara apanI AtmAkI zuddhi meM laga gye| hai / jisa taraha rAmacandra jI sItAke guma hone para vakSoM bAraha varSa taka ve pUrI taraha isI sAdhanAmeM lage rahakara se bhI sItAkA patA pUchane laga gaye the athavA jisa ghAtiyA karmokA nAzakara kevala jJAnI ho gye| taba taraha thAlIke khoye jAnepara usakI talAzameM kabhI kabhI unhoMne dUsaroMko bhI isa saMsArarUpI duHkhasAgarase nikA- koI ghar3emeM bhI hAtha DAla dete haiM, usI hI taraha viSayalane ke liye nagara nagara aura grAma grAma ghUmanA zuru kaSAyoMkI pUrti ke liye yaha jIva saMsAra bharakI khuzAkiyA / nIca-U~ca, amIra g2arIba sabahI ko apanI sabhA mada karane lagatA hai / aAga, pAnI, havA, dharatI, pahAr3a, meM jagaha dekara kalyANakA mArga batAyA / prAyaH 30 sUraja, cAMda, jhAr3a, jhaMr3a aura nadI-nAle Adi padArthoM varSa isa hI kAma meM bitAye aura phira 72 varSakI zrAyu ko bhI pUjane laga jAtA hai / nahIM mAlUma kauna hamArA meM Ayukarma pUrA hone para isa zarIrakA bhI sadAke liye kAraja siddha kara de, aisA besudha honeke kAraNa yadi saMga choDa, pUrNa zuddha buddha aura sat-cit-aAnanda sva- koI kisI ITa pattharako bhI devatA batA detA hai to rUpa hokara tIna loka ke zikhara para jA virAje, jahA~ usase hI apanI icchAoMkI pUrtikI prArthanA karane laga vaha anantakAla taka isahI avasthAmeM rheNge| kabhI bhI jAtA hai| apane jJAna guNase kucha bhI kAma nahIM letA saMsArake cakkara meM nahIM par3eMge / hai, mahA nIca-kamInA bana rahA hai aura kaNa-kaNase Dara vIra bhagavAnane svayaM svatantra hokara dasaroMko sva- kara usako pajatA phiratA hai| tantra honekA rAstA batAyA aura isake liye apane parantu isa jIvameM kevala eka bhaya kaSAya hI nahIM pairoM para khar3A honA sikhAyA / karmoMkI jaMjIroM meM jakar3e hai jo hara vakta khuzAmada hI karatA phiratA rahe / isako hue viSaya-kaSAyoMke gulAma bane hue, bebasa saMsArI to krodha, mAna, mAyA, lobha, rati, arati, bhaya, glAni, jIvoMko samajhAyA ki-jisa prakAra zrAgakI garmI hAsya, zoka aura kAmadeva yaha saba hI kaSAya satAtI haiM pAkara ThaMDA zAMta aura svaccha pAnI garma hokara khala- aura saba hI taraha ke ubAla uThate haiN| kabhI ghamaNDameM balAne lagatA hai, taraha taraha ke joza Akara degacImeM Akara apanese kamajoroMko pairoM tale ThukarAtA hai, cakkara lagAne laga jAtA hai isI prakAra karmake sambandha U~ce darjeke kAma karane aura unnatike mArga: Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 370 anekAnta [phAlguna, vIranirvANa saM02466 para car3hanekI unako ijAjata nahIM detA hai aura aura na kisIkI khuzAmada karane yA bhakti stuti karaneme yahAM taka bar3ha jAtA hai ki dharmake kAmoM ke karane hI yaha kAma bana sakatA hai / bImArI to zarIrameM se mala se bhI unako roka detA hai. dharmakA jAnane kA bhI maukA dara honese hI zAMta hotI hai. isa hI prakAra yaha jIvAtmA nahIM detA hai| mAyAcArake cakkara meM Akara cAlAka bhI viSaya-kaSAyoMke phandese taba hI chaTa sakatA hai jaba 'logoMne taraha taraha ke devatA aura taraha taraha kI mithyA ki karmoMkA maila usase alaga ho jAya aura vaha zuddha dharma kriyAoMmeM par3akara bhaTakate huye bhole logoMko ThaganA aura pavitra hokara jJAnAnanda caitanyasvarUpa hI raha jAya / zuru kara diyA hai| parantu yaha kAma to jIvAtmAke hI karanekA hai, kisI ___ yaha saba kucha isa hI kAraNa hotA hai ki loga dUsareke karanese to kucha bhI nahIM ho sakatA hai| saMsArake mohameM andhe hokara binA jAMce tole A~kha saMsArameM haz2AroM devI-devatA batAye jA rahe haiM mocakara hI eka eka bAtako mAna lete haiM aura jhaThe jinakI tarafase cAroM khaMTa yaha vijJApana diyA jAtA hai bahakAvemeM A jAte haiN| vIra bhagavAnane logoMko isa ki vaha sarva zaktimAn haiM, jo cAhe kara sakate haiM, unako bhArI jaMjAlase nikAlane ke vAste sApha zabdoMmeM sama- rAz2I karo aura apanA kAma nikAlo / haz2AroM loga mAyA ki vaha aA~kha mIcakara kisI bAtako mAna lenekI ina devI devatAoM ke ThekedAra banate haiM, aura dAvA mUrkhatA (mUr3hatA) ko tyAga kara, vastu svabhAvakI khoja bA~dhate haiM ki hamako rAz2I kara lo to saba kucha siddha karake naya-pramANa ke dvArA hara eka bAtako mAnakara ho jAya, parantu isake viruddha vIra bhagavAnne yaha nAda khvAmakhvAha hI na Darane laga jAve; isa taraha logoM ke bajAyA ki jIva to apanI hI karanIse Apa ba~dhatA hai mithyA andhakArako dUra karake aura unake jhaThe bhrama aura apanI hI kozizase isa ba~dhanase nikala sakatA hai, ko tor3akarake unako bekhaupha banAyA aura apane Apa kisI dUsareke karanese to kucha bhI nahIM ho sakatA hai| ko karmoM ke phandese chaDAkara Az2Ada hone ke liye kamara aura isI kAraNa indrAdika devatAtroMse pajita zrI vIra kasanA sikhAyA / vastu svabhAva hI dharma hai, jabayaha bhagavAnane apanI bAbata bhI yahI sunAyA ki maiM bhI nAda vIra bhagavAna ne bajAkara logoMko gaphalatakI nIMda kisIkA kucha bigAr3a sagara nahIM kara sakatA huuN| isa se jagAyA, padArtha ke guNa batAkara logoMkA bhaya haTAyA kAraNa kisI dUsarekA bharosA chor3a kara jIvako to zrApa aura saba hI jIvoMmeM apane samAna jIva banAkara aApama apane hI pairoM para khar3A honA cAhiye / kamoMkA bandhana meM maitrI tathA dayAbhAva rakhanekA pATha par3hAyA, aura isa tor3ane ke vAste Apa hI viSaya-kapAyAMse mu~ha mor3anA prakAra jagata bhara meM sukha zAMti rahanekA DaMkA bacAyA, cAhiye / viSaya kaSAyoMse hI karmabandhana hotA hai aura taba hI logoMko hoza AyA / karmo ke udayase hI viSaya-kapAya paidA hote haiM, yaha hI vastusvabhAva hI dharma hai, isa guru-maMtrake dvArA vIra cakkara cala rahA hai, jo apanI hI himmatase banda kiyA bhagavAn ne logoMko samajhAyA ki viSaya kaSAyoMkI jA sakatA hai / kintu jisa prakAra purAnA bImAra eka gulAmIse Az2Ada honA aura apanA jJAnAnanda asalI dama tandurusta aura zaktizAlI nahIM ho sakatA hai, dIrgha svarUpa prApta karanA hI jIvakA paramadharma hai, jisake liye kAla taka ilAja karate karate AhistA AhistA hI kisIkI khuzAmada karate phirane yA prArthanAyeM karanese kAma unnati karatA hai, usa hI prakAra karmokA yaha purAnA nahIM cala sakatA hai, kintu svayam apane pairoM para khaDe bandhana bhI sAdhanA karate karate AhistA AhistA hI hone aura himmata bA~dhanese hI kAma nikalatA hai| jisa dUra ho pAtA hai| ' prakAra bImArako apanI bImArI dUra karaneke liye svayaM isa hI sAdhanAke liye vIra bhagavAnane gahasthI aura hI davA khAnI par3atI hai, svayaM hI kupathyase parahez2a rakhanA muni yaha do darje batAye haiM / jo ekadama rAgadveSa aura hotA hai, kisI dUsareke karanese kucha nahIM ho sakatA hai viSaya kaSAyoMko nahIM tyAga sakate haiM unake liye gRhastha Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ varSa 3, kiraNa 5] . bhagavAna mahAvIra aura unakA upadeza - mArgakA upadeza diyA, jisameM vaha kucha kucha rAgadveSako kharAba hotI hai-unnati karaneke badale aura jyAdA kama karate hue apane viSaya kaSAyoMko bhI karate nIceko giratI hai| isa kAraNa jitanA bhI dharmasAdhana raheM aura unheM rokate bhI rheN| isa taraha kucha kucha ho vaha apanI indriyoMko kAbameM karane ke vAste hI ho / pAbandI lagAte lagAte apane viSaya kaSAyoMko kama adhika dharma-sAdhana nahI ho sakatA hai to thor3A karo, karate jArve aura rAgadveSako ghaTAte jAveM / jina logoMne rAgadveSa bilkula nahIM dabAye jA sakate haiM to zubha bhAva himmata bA~dhakara apaneko viSaya kaSAyoMke phaMdese char3A hI rakho, sabako apane samAna samajha kara saba hI .kA liyA hai, rAgadveSako naSTa karake karmokI jaMjIroMko bhalA cAho / dayA bhAva hRdaya meM lAkara saba hI ke kAma tor3a DAlA hai aura apanA asalI jJAnAnanda svarUpa meM praayo| kisIse bhI dveSa aura glAni na karake saba hAsila kara liyA hai ! unakI kathA kahAniyA~ sunakara, hI ko dharma mArga para lgaayo| sAMsArika jAyadAdakI unakI pratiSThA apane hRdaya meM biThAkara khuda bhI hausalA taraha dharma bApa-dAdA kI mIrAsameM nahIM milatA hai aura pakar3e aura viSaya kaSAyoM para fataha pAkara Age hI na mAla-asabAbakI taraha kisIkI milakiyata hI ho Age bar3hate jAveM / yaha hI pUjA bhakti hai jo dharmAtmAoM sakatA hai / taba kauna kisIko dharmake jAnane yA usakA ko karanI vAjiba hai| aura jo parI tarahase viSaya sAdhana karane se roka sakatA hai ? jo rokatA hai vaha apane kaSAyoM ko tyAga sakate haiM, rAga-dveSako dabA sakate haiM ko hI pApoMmeM phaMsAtA hai| ghamaNDakA sira nIce hotA unheM gRhasthadazA tyAga kara muni ho jAnA caahiye| hai / jo apaneko hI dharmakA haqadAra samajhatA hai aura duniyA kA saba dhandhA chor3akara apanI sArI zakti apanI dUsaroMko dura-dura-para-para karatA hai vaha zrApa hI dharmase . aAtmAko rAga-dveSake mailase pavitra aura zuddha banAne anajAna hai aura isa ghamaNDa ke dvArA mahApApa kamA aura apanA jJAnAnandasvarUpa hAmila karane meM hI lagA rahA hai / dharmakA premI to kisIse bhI ghRNA nahIM karatA denI caahiye| hai| ghRNA karanA to apane dharma zraddhAnameM vicikitsA ___vastu-svabhAvake jAnane vAle sacce dharmAtmA apanA nAmakA dUSaNa lagAnA hai / saccA dharmAtmA to saba hI . kAma dUsaroMse nahIM liyA cAhate / vaha dIna hInoMkI jIvoM ke dharmAtmA ho jAne kI bhAvanA bhAtA hai| nIcase taraha gir3agir3A kara kisIse kucha nahIM mA~gate haiM / hA~, nIca aura pApIse pApIko bhI dharmakA svarUpa jinhoMne dharma-sAdhana karake apane asalI svarUpako dharma meM lagAnA cAhatA hai| dharma to vaha vastu hai jisakA hAsila kara liyA hai, unakI zraddhA aura zakti apane zraddhAna karane se mahA hatyArA cANDAla bhI devoMse pajita hRdaya meM biThA kara khuda bhI vaisA hI sAdhana karanekI cAha ho jAtA hai aura adharmI svargokA devabhI gaMdagIkA apane mana meM z2arUra jamAte haiM / dharmakA sAdhana to rAga- kIr3A bana kara duHkha saThAtA hai| isa hI kAraNa vIra dveSa ko dUra karane aura viSaya-kaSAyoMse chuTakArA pAne ke bhagavAnane to mahAnIca gaMde aura mahA hatyAre mAMsa bhakSI vAste hI hotA hai, na ki ulTA unhIMko poSaneke pazuoMko bhI apanI sabhAmeM jagaha dekara dharma upadeza 'sahI kAraNa vIra bhagavAnakA yaha upadeza thA sunaayaa| dharmakA yaha hI to eka kAma hai ki vaha pApI thI ho yA muni dharmAtmAko to haragiz2a bhI ko dharmAtmA banAve, jo use grahaNa kare vaha hI unnati kisI bhI dhama-sAdhana ke badale kisI sAMsArika kAryakI karane laga jAve, nIcese U~ce car3ha jAve aura pajya siddhi kI icchA nahIM karanI caahiye| agara koI aisA bana jAve / dharma to pApiyoMko hI batAnA cAhiye, nIcoM karatA hai to saba hI kare karAyeko meTakara ulTA pApoMmeM se unakI nIcatA chur3Akara unako Upara ubhAranA pha~satA hai| dharmasevana to apanI. aAtmika zuddhi ke vAste caahiye| jo koI mahAnIca-pApiyoMko dharmakA svarUpa hI hotA hai na ki sAMsArika icchAoMkI pUrti ke vAste, batA kara unase pApa chur3Ane kI koziza karane ko acchA / jisase aAtmA zuddha honeke sthAna meM aura bhI jyAdA nahIM samajhatA hai, pApase ghRNA nahIM karatA hai, kaThora Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 372 zranekAnta citta hokara unako pApameM hI par3A rahane denA cAhatA vaha to Apa hI dharmase anajAna aura dIrgha saMsArI hai / dharmakA dvAra to saba hI ke liye khulA rahanA cAhiye aura jitanA koI jyAdA pApI hai utanA hI jyAdA usako dharmakA svarUpa samajhAne kI koziza karanA cAhiye / yahI vIra bhagavAnakI kalyANakArI zikSA thI, jo sarva priya ho jAtI thI / [phAlguna vIra nirvANasaM0 2466 vaha isake bAda mithyAdRSTi ho jAtA hai aura phira dobArA saMbhalane se hI samyaka zraddhAnI hotA hai / dharmakA svarUpa samajhAte huve vIra bhagavAnne yaha bhI batAyA thA ki, dharma koI naukarI nahIM hai jo kisI kI AjJAko pAlana karanese hI nibha sakatI ho yA phauz2akI kavAyada nahIM hai jo zarIra ke vizeSarUpa sAdhana seA sakatI ho| yA koI kuzatA nahIM hai jo zarIrako Aga meM tapAne, taraha tarahakA kaSTa pahu~cAne, dubalA patalA aura kamaz2ora banAne yA dhUpa meM sukhAne aura bhUkhA mArane se bana jAtA ho / dharma to vastuke asalI svabhAvakA nAma hai / jIvakA asalI svarUpa jJAnAnanda hai, jisameM bigAr3a kara aura rAga dveSa aura viSayakaSAyake ufAna uThate haiN| isa kAraNa jisa jisa tase viSaya kaSAyoMkA joza ThaNDA hokara jIvakA rAga-dveSa dUra ho sake vaha hI dharma-sAdhana hai / vaha hI sAdhana apanI apanI avasthA ke anusAra jaisA jisake lie ThIka baiThatA ho vaisA hI usako karane laga jAnA cAhiye / vIra bhagavAn ne bhI bhinna bhinna sAdhana batAye haiM / gRhasthiyoM ke 11 darje karake unake alaga alaga sAdhana sunAye haiM aura 14 guNasthAnoMkA kathana karake muniyoM ke vAste bhI dhyAna yAdike kaI darje batAye haiM / phira bhI yaha kathana dRSTAMtarUpa batAkara hara ekakA sAdhana usakI hI avasthA para chor3A hai / isa prakAra sAdhana to sabakA bhinna bhinna ho gayA parantu sA~cA sabakA eka yaha hIM honA cAhiye ki rAga-dveSa dUra hokara hamArA jIvAtmA apane asalI svabhAva meM zrajAya / dharmI ho jAve, usako samajhAz2arUrI sahAyatA yaha sthitikaraNa jo sacce zraddhAnI meM to apane dharmase gira / / vIra bhagavAnne yaha bhI batAyA thA ki jisa taraha purAnA bImAra ilAja karAtA huA kabhI 2 bada parahez2I bhI kara jAtA hai aura davAM nahIM khAtA hai, jisase usa kI bImArI phira ubhara AtI haiM aura kabhI 2 to pahale se bhI bar3ha jAtI hai to bhI gharavAle usakA ilAja nahIM chor3a dete haiM kintu phirase ilAja zurU karake barAbara usa bImArI ko dUra karane kI hI koziza meM lage rahate haiM / usa hI prakAra agara koI dharmAtmA U~ce car3hakara nIce gira jAve to phira bujhAkara tasallI-tazaphphI dekara aura pahu~cAkara dharma meM lagA denA cAhiye bhI dharma zraddhAnakA eka graGga hai, honA z2arUrI hai / gRhasthiyoM ko jAne ke bahuta hI avasara Ate hai isa vAste unako to sthitikaraNa ke dvArA phira dharma meM lagA denA z2arUrI hai / kintu muni bhI yadi dharmase bhraSTa ho jAve to usako bhI phira Upara uThAkara dharma meM lagA denA cAhiye / usakA chedopasthApana ho jAnA caahiye| agara jyAdA hI bhraSTa ho gayA ho to dobArA dIkSA mila jAnI cAhiye | jisa taraha baccA gira gira kara aura uTha uTha kara hI khar3A honA sIkhatA hai usa hI prakAra saMsArI jIva bhI dharma grahaNa karake bAra-bAra girakara aura phira saMbhalakara hI pakkA dharmAtmA banatA hai| sAtaveM guNa sthAna se chaTe meM aura chaTese sAtaveM meM to muni bAra-bAra hI giratA aura car3hatA hai aura gyArahaveM guNasthAna para car3hakara to avazya hI nIce gira jAtA hai| taba gire huye ko phira Upara na uThane diyA jAya to kAma kisa taraha cale ? sabase pahale jIvako upazama samyaktva hI hotA hai, jo do ghar3Ise jyAdA nahIM Thahara sakatA / pratyeka mata calAne vAloMne aura samaya- samaya ke lIDaroMne apane samaya ke sAMsArika rIti rivAjoM meM bhI apane samaya ke anusAra kucha kucha sudhAra karanA z2arUrI samajhA hai aura unako pakkA banAneke liye dharma pustakoM meM bhI unako likha denA jarUrI samajhA hai ! jo hote hote dharma ke hI niyama bana jAte haiM, aura lakIra ke fakIra duniyA ke loga bhI apane pracalita rIti rivAjoMko dharmake aTala niyama mAnane laga jAte haiM / isa prakAra sAMsArika rIti-rivAja dharmakA rUpa dhAraNa karake dharma meM mila jAte haiM aura yaha bheda karanA muzkila Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ varSa 3, kiraNa 5] bhagavAna mahAvIra aura unakA upadeza 373 ho jAtA hai ki inameM kauna niyama sAMsArika hai aura parantu isa bAtakA dhyAna z2arUra rakkheM ki unase unake kauna dhArmika ? isase dharmakI asaliyata gupta hokara dhArmika zraddhAna aura dhAmika AcaraNameM kisI bhI bhArI gar3a-bar3I par3a jAtI hai, aura sAMsArika pragati bhI prakArakI kharAbI na pAne pAve / ruka jAtI hai, dravya; kSetra kAla; bhAva aura avasthAdi saba kucha badala jAne para bhI una sAMsArika niyamoMko vIra bhagavAna ke samayameM mahAtmA buddha bhI apane bauddha dharmake aTala niyama mAnakara jyoMkA tyoM unakA pAlana dharmakA pracAra kara rahe the, aura magadha dezameM hI adhikahotA rahatA hai / haz2Ara duHkha uThAne para bhI unameM hera- tara donoM kA vihAra huA hai / isa hI kAraNa vaha deza phera nahIM kiyA jAtA hai| unake viruddha karanA mahA aba bihAra hI kahalAne laga gayA hai,parantu vIra bhagavAna adharma aura azubha samajhA jAtA hai| aura mahAtmA buddha ke upadezoMmeM prAyaH dharatI-zrAkAzakA antara rahA hai| vIra bhagavAnane to vastu-svabhAvako hI makAna kaisA banAyA jAve, usakA daravAjA kidhara dharma batAkara pratyeka bAtako usakI asaliyata acchI rakkhA jAve. daravAje kitane hoM aura kitane U~ce ho. taraha DhaMda pahacAna kara hI mAnane kA upadeza diyA hai. khU TI kahA~ 'lagAI jAya aura zaraNa kahA~ milAI jIvAtmAko apanA saccA svarUpa samajha kara hI usakI jAya, dAr3hI mUMcha aura sirake bAla kisa taraha muMDAye prAptike sAdhana meM lagAyA hai / parantu mahAtmA buddha apane jAveM, unakA kyA DhaMga rakkhA jAve, vastrAbhUSaNa kaise dharmako vastu svabhAvakI buniyAda para khar3A karanese yahAM hoM, sira kisa taraha DhakA jAya, kapar3A kisa raMgakA taka ghabarAye haiM ki jIvAtmAkA svarUpa batAnese hI sAfa pahanA jAya, aura kisa DhaMgakA pahanA jAya, isI taraha inakAra kara diyA hai / jagata anAdi hai vA kisIkA jAti aura birAdarI, ApasakA bartAva, chUtachAta, kisa banAyA huaA hai, usakA anta ho jAyagA vA nahIM, jIva ke hAthakA pAnI pInA, kisake hAthakI kaccI aura AtmA zarIrase alaga koI vastu hai vA zarIrake hI kisI aura kisake hAthakI pakkI rasoI khAnA, rasoIkI saphAI svabhAva kA nAma hai, marane ke bAda jIva kAyama rahatA hai ke niyama, kisa khAneko kahAM baiThakara khAnA, kisa yA nahIM ina bAtoMkI bAbata to mahAtmA buddhane sAfa bartanameM khAnA, kauna kauna kapar3e pahana kara khAnA, zabdoMmeM hI kaha diyA hai ki maiM kucha nahIM batA sakatA hUM kisase byAha-zAdI karanA, marane para kisako vArisa isalie yaha patA nahIM lagatA hai ki unakA dharma kisa banAnA, marane jIne aura byAha zAdImeM kyA kyA rIti AdhAra para TikA huA hai / vezaka vaha ahiMsAkA sabhI honA, yaha saba sAMsArika rItiye dharmake taura para mAnI upadeza detA thA, aura dayA dharmako mukhya ThaharAtA thA, jAtI haiM / aura anya matoMkI dharma pustakoMmeM bhI likhI parantu usa samayameM hiMsAkA pracAra adhika honeke kAraNa pAtI haiN| jinake kAraNa dharmakI asalI bAteM lopa hokara usako yaha pAbandI lagAnekA bhI sAhasa nahIM huA ki yaha hI dharmakI bAteM bana jAtI haiN| ina hI kAraNoMse usake dharmako aGgIkAra karane vAleko mAMsa kA vIra bhagavAnne apane upadezameM kevala dharmake svarUpa z2arUrI hai / isake atirikta usane mare hue jIvoMkA mAMsa aura usake sAdhanoMkA hI kathana kiyA hai / aura sAMsA- khAnekI to ijAz2ata de dI thii| kintu vIra bhagavAnane jainI ke lie mA~sa, madirA aura zahada tyAga zrAvazyaka sAfa kaha diyA hai ki inakA dharmase koI sambandha nahIM ThaharAyA aura mare hue pazukA mAMsa khAnA bhI mahApApa hai| yaha hI kAraNa hai ki jaina granthoMmeM sAMsArika kAryoM batAyA, kyoMki usameM turanta hI trasa jIva paidA hone ke niyama bilkula bhI nahIM milate haiN| hAM, yaha sUcanA lagate haiM aura mAMsa khAnese ghaNA na rahakara jIvoMko bhI z2arUra milatI hai ki gahasthI loga apane laukika kArya mAra kara khAjAneko mana calane lagatA hai / isa hI kAraNa - samaya aura avasthAke anukUla jisa taraha cAheM kareM bauddhoMmeM jIte jAnavaroMko bhI mArakara khAjAnekA bahuta Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 374 anekAnta [phAlguna vIra nirvANasaM0 2466 pracAra ho gayA hai aura ahiMsA kA eka nAma hI bAkI huI hiMsAko banda karAkara sukha aura zAnti kA mArga raha gayA hai| calAyA vIra bhagavAna ke usa kalyANa kArI tatva upadeza antameM hama saba hI pAThakoMse prArthanA karate haiM ki ko aura sukha aura zAntike denevAle usa dayA dharmako vaha vIra bhagavAnake upadezako paDheM aura vastu svabhAvako zrApa bhI saba cAveM / aAjakala meM jo hiMsA ho smjhe| jainiyoMse bhI hamArI yaha prArthanA hai ki Apa hI rahI hai usakA banda na honA kyA Apa hIkI g2afalatakA vIra bhagavAnake upadezoMke amAnatadAra haiM isa hI kAraNa natIjA nahIM hai ? parI taraha prayatna karalene para bhI kArya isa bAta ke z2immedAra haiM ki vIra bhagavAnane jIva mAtrake kA siddhi na hone meM manuSya apanI z2immedArIse baca jAtA kI siddhi na hone meM mana kalyANa ke artha 30 varSa taka grAma 2 phira kara jisa hai, parantu kucha bhI prayatna na karane kI avasthA meM to sArA dharma tatvako saba logoM ko sunAyA, usa samaya meM hotI doSa apane Upara hI aAtA hai / E sAhitya praricaya aura samAlocana (1) jItakalpasUtra ( svopajJa bhASya bhUSita )- artha 'pUrva' hotA hai, yaha nirNaya kiyA hai ki yaha bhASya lekhaka, zrIjinabhadragaNikSamAzramaNa / saMzodhaka (saMpAdaka) unhIM jinabhadragaNi kSamAzramaNakA banAyA huaA hai jo muni zrI puNyavi jaya / prakAzaka, bhAI zrI babalacandra aAvazyaka-bhASya ke kartA haiM, aura isIse unhoMne isa kezavalAla modI, hAjApaTelAkI pola, ahmdaabaad| gAthAmeM yaha sUcita kiyA ki 'tisamayahAra' arthAt pRSTha saMkhyA, 224 / mUlya, likhA nhiiN| "jAvaiyA tisamayA" (zrAva0 niyukti0 gAthA 30) isa granthakA viSaya nirgrantha jaina sAdhu-sAdhviyoMke ityAdi pATha gAthAnoM kA svarUpa jisa prakAra pahale aparAdhasthAna viSayaka prAyazcittoMkA varNana hai| isameM (parva ) Avazyaka ( bhASya ) meM vistArase kahA gayA mUla sUtra gAthAe~ 203 aura bhASya kI gAthAe~ 2606 hai usI prakAra yahA~ bhI vaha varNanIya hai / kyoMki zrAvahaiM / mUla kI taraha bhASyakI gAthAe~ bhI prAkRta zyaka niyukti ke antargata "jAvaiyA tisamayA" Adi bhASAmeM haiN| bhASyameM mulake zabdoM aura viSayakA prAyaH gAthAzroMkA bhASyagrantha dvArA, vistRta vyAkhyAna karane acchA spaSTIkaraNa kiyA gayA hai, aura isase vaha bar3A vAle zrI jinabhadragaNi kSamAzramaNa ke sivAya dUsare aura hI sundara tathA upayogI jAna par3atA hai| isa bhASyakI koI bhI nahIM haiM / isase yaha bhASya mUla graMthakArakA hI bAbata abhI taka kisIko nizcitarUpase yaha mAlama nahIM. nirmANa kiyA honese svopaja hai| itanepara bhI yaha bhASya thA ki yaha kisakI racanA hai, kyoMki na to isa bhASyameM graMtha prAyaH kalpabhASya, byavahArabhASya, paMcakalpabhASya, bhASyakArane svayaM apane nAmakA ullekha kiyA, na cUrNi- piNDa niyuktizrAdi graMthoMkI gAthAoMkA saMgraharUpa graMtha hai; kArane apane graMthameM isa bhASya viSayaka koI sUcanA kI kyoMki isa graMthameM aisI bahUta gAthAe~ haiM jo ukta graMthoM aura na anyatrase hI aisA koI spaSTa ullekha milatA kI gAthAaoMke sAtha akSarazaH milatI julatI haiM, aisA thA jisake aAdhArapara bhASyakArake nAmakA ThIka nirNaya prastAvanAmeM sUcita kiyA gayA hai| sAtha hI, yaha bhI kiyA jAtA / grantha sampAdaka muni zrI puNyavijayajIne sUcita kiyA gayA hai ki zrI jinabhadragaNi kSamAzramaNakI apanI prastAvanAmeM, isa bhASyakI gAthA naM0 60% aura mahAbhASyakArake rUpameM khyAti hote hue bhI prastuta bhASya usameM khAsa taurase prayukta hue 'heTA' zabda parase jisakA meM zrI saMghadAsagaNi kRta bhASyAdi granthoMkI gAthAtroMke * tisamaya hArAdINaM gAhANa'Dharaha vI sruuvNt| hone meM koI bAdhA nahIM hai; kyoMki ve unase pahale ho vittharayo varaNejjA jaha heTThA''vassae bhiyeNa cuke haiM / astu, graMthakA sampAdana bahuta acchA huA hai, Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ varSa 3, kiraNa 5 ] mUla aura bhASyakI gAthAoM ko bhinna bhinna TAipoMmeM diyA gayA hai, viSaya sUcI alaga dene ke atirikta graMtha meM jahA~para jo viSaya prArambha hotA hai vahA~para usa viSayakI sUcanA sundara bArIka TAipa meM hAziyekI tarapha de dI hai, isase grantha bahuta upayogI hogayA hai / chapAI - saphAI sundara hai aura kAgaja bhI acchA lagA hai| graMtha Atmazuddhi meM dattacitta sAdhu-sAdhviyoM ke atirikta purAnI bAtoMkA anusaMdhAna karanevAle vidvAnoM ke saMgraha yogya hai / sAhitya- paricaya aura samAlocana (2) nijAtmazuddhibhAvanA aura mokSamArgapradIpa ( hindI anuvAda sahita ) - mUla lekhaka, muni kuMthu - sAgara jI - anuvAdaka, pannAnUlAla zAstrI, jayapura - prakAzikA, zrI saMghavI nAnIvhena sitavADA nivAsI / pRSTha saMkhyA, saba milAkara 144 / mUlya, svAdhyAya / milane kA patA, paM vardhamAna pArzvanAtha zAstrI, 'kalyANa' presa, zolApura / ye donoM grantha eka sAtha nibaddha haiM- pahale meM 64 aura dUsare 164 saMskRta padya haiM tathA pichale granthake sAtha 38 padyoMkI eka prazasti bhI lagI huI hai, jisameM lekhaka ne apane guru AcArya zAntisAgara ke vaMzAdikakA kIrtana kiyA hai. apanI dUsarI racanAoMkA ullekha kiyA hai aura isa graMthakA racanA samaya jyeSTha kRSNa 13 vIra nirmANa saMvat 2462 diyA hai / sAtha hI, anuvAdaka aura anuvAdake samayakA bhI ullekha kara diyA hai| pahale graMthakA racanA samaya usake antima padyoMmeM phAlguna zuklA 3 vIra ni0 saM0 2462 diyA hai| donoM graMtha apane nAmAnukUla viSayakA pratipAdana karanevAle, racanA - saundaryako liye hue, par3hane tathA saMgraha karane ke yogya hai | anuvAda bhI prAyaH acchA hI huA hai aura usake viSaya meM adhika likhanekI kucha z2arUrata bhI mAlUma nahIM hotI, jabaki mUlakArane svayaM use svIkAra kiyA hai aura apanI prazasti taka meM sthAna diyA hai | anuvAdaka mahAzayane isa granthakI eka haz2Ara pratiyA~ apanI ora se binA mUlya vitaraNa bhI kI haiM, jisase unakA graMthake prati vizeSa anurAga hone ke sAtha 375 sAtha sevAbhAva prakaTa hai, aura isake liye ve vizeSa dhanyavAda ke pAtra haiM / graMthakI dUsarI eka haz2Ara pratiyA~ prakAzikA nAnI vhena kI ora se binA mUlya vitarita huI hai / jinakA citra sahita paricaya bhI sAthameM diyA huA hai / lekhakane yaha graMtha apane guru zrAcArya zAntisAgarako samarpita kiyA hai| donoM ke alaga alaga phoTo citra bhI graMtha meM lage hue haiM aura paM0 vardhamAna pArzva - nAtha zAstrIne apane 'vaktavya' meM donoMkA kucha paricaya bhI diyA hai / parantu graMthake sAthameM koI viSayasUcI nahIM hai, jisakA honA z2arUrI thA / (3) dharmavIra sudarzana - lekhaka, muni zrI amaracanda | prakAzaka, vIra pustakAlaya, lohA maMDI, AgarA pRSThasaMkhyA, saba milA kara 112 / mUlya, pAMca zrAnA / seTha sudarzanakI kathA jaina samAjameM khUba prasiddha hai / yaha usIkA naI tarz2a ke naye hindI padyoMmeM prasphuTita aura vizada rUpa hai / isameM dharmavIra seTha sudarzana ke kathAnakakA grojasvI bhASAmeM bar3A hI sundara jItAjAgatA citra khIMcA gayA hai| pustaka itanI rocaka hai ki use par3hanA prArambha karake chor3aneko mana nahIM hotA vaha pazu bala para naitika balako vijayakA acchA pATha par3hAtI hai / pada-pada para naitika zikSAoM, anItikI avahelanA aura kartavya bodhakI bAtoMse usakA sArA kalevara bharA huA hai| sAtha hI, kavitA sarala, subodha aura varNana-zailI cittAkarSaka hai / lekhaka mahodaya isa jIvanI likhane meM acche saphala hue jAna par3ate haiM / prAcIna paddhati ke kathAnakoMko navIna paddhati meM likhane kA unakA yaha prathama prayAsa abhinandanIya hai / unheM isake likhanekI preraNA apane mitra zrI madanamuni jIse prApta huI thI / preraNAkA prasaMga bhI eka sthAna para holIke bhArI hullaDa meM sadAcArakA hatyAkANDa aura bhAratIya sabhyatAkA khUna dekhakara upasthita huA thA, jisakA 'Atma nivedana' meM ullekha hai, aura usase yaha bhI mAlUma hotA hai ki isa caritra graMthakA nirmANa rAdhezyAma rAmAyaNa ke DhaMga para bhAratIya gAMvoM meM sadAcArakA mahatva samajhAne-bujhAne ke uddezya se huA hai / Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta [phAlguna, vIranirvANa saM02466 zrImAn dAnavIra jaina samAja bhUSaNa svargIya seTha pRthvI suramya jisane gaja motiyoMsa / jvAlAprasAdajI, kalakattAkI dharmapatnI seThAnI sAhibA aisA magendra taka coTa kare na uspai, ke Arthika sahayogase yaha grantha prakAzita huaA hai| tere padAdri jisakA zubha AsarA hai / Apane isakA parA vyaya 'zrI vIra pustaka mAlA' lohA maMDI AgarAko, jisakA yaha grantha dvitIya puSpa hai, ___ ina donoM anuvAdoMkI mUla ke sAtha tulanA karane se yaha spaSTa jAnA jAtA hai ki giridhara zarmA nIkA anuvAda pradAna kiyA hai| aura isa taraha eka graMthamAlAko apanA kArya calAnemeM madada kI hai, jisake liye zrApa dhanyavAda mUla ke bahuta anukUla tathA bhAvapUrNa hai / dUsare padyoMke, anuvAdakI tulanA parase bhI aisA hI natIjA nikalatA ke pAtra haiN| Apake do choTe choTe putroMkA citra pustaka meM hai aura khUbI yaha hai ki yaha anuvAda bhI usI chaMdameM dekhakara samAjake hitArtha lAkhoM rupaye kharca karanevAle kiyA gayA hai jisameM ki mUlastotra nibaddha hai aura seTha sAhabake asamaya viyogakI smati tAz2A hokara duHkha hotA hai aura ina baccoMke cirAya hone Adike zrA jase bahuta varSa pahale vIranirvANa saMvat 2451 meM merI bhAvanAke sAtha chapakara bambaIse prakAzita bhI ho liye anAyAsa hI hRdayase AzIrvAda nikala par3atA hai| cukA hai / aisI hAlatameM prastuta pustakakI 'do zabda' pustaka chapAI, saphAI tathA geTa-apakI dRSTise bhI nAmakI prastAvanAmeM sAhitya ratna paM. bhaMvaralAla bhaTTane acchI hai aura sarva sAdhAraNa ke par3hane tathA saMgraha karaneke yogya hai| apane pitAmahakI isa kRtikA kIrtana karate hue aura ise prakANDa vidvattA tathA kuzala kAvya jJAnakA phala (4) zrI AdinAtha stotra ( samazlokI padyA batalAte hue jo yaha kalpanA kI hai ki samazlokI nuvAdase yukta)--anuvAdaka, sva. paM. lakSmaNajI anavAdakI kaThinAI ke kAraNa aise anavAdako asaMbhava amarajI bhaTTa garoTha / prakAzaka, seTha haz2ArIlAla jI samajhakara hI aba taka isa kAvya ke samazlokI anuvAda harasukhajI jaina, susArI ( indaur)| pRSTha saMkhyA, 34 / na kiye gaye hoMge, vaha niHsAra jAna par3atI hai / astu, mUlya, nitya paatth| yaha pustaka jaina mahilAdarzake 18veM varSa ke grAhakoMko yaha prasiddha bhaktAmara stotrakA usI chaMdameM racita zrI0 sau0 nAthIbAI jI dharmapatnI seTha harasukhajI roDamala hindI padyAnavAda hai| mUlakI taraha anuvAdakA bhI eka jI sasArIkI aorase bheTasvarUpa vitarita huI hai| eka hI padya hai--mUlakA saMskRta padya Upara aura usake / (5) gommaTasAra karmakAMDa-(marAThI saMskaraNa) nIce anuvAdakA padya diyA hai / anuvAda sAdhAraNa hai mUla lekhaka, prAcArya nemicandra siddhAntacakravartI / aura kahIM kahIM bahuta kucha aspaSTa jAna par3atA hai anuvAdaka aura prakAzaka zrI nemacanda bAlacanda gAMdhI mUla ke aAzayakA parNa rUpase vyaMjaka evaM prabhAvaka nahIM vakIla, dhArAziva / bar3A sAija pRSTha saMkhyA 524 mUlya hai| namUne ke taura para 'bhinnebhakumbha' nAmaka 36padya sajilda kA 5) ru0| kA anuvAda isa prakAra hai-- yaha grantha hindI anuvAdAdike sAtha aneka bAra zArdUla jo dvirada mastakase girAke, prakAzita ho cukA hai aura jaina samAjakA karma sAhitya bhUbhAga bhUSita kare gaja mauktikoNko| viSayaka eka pradhAna graMtha hai| abhI taka marAThI bhASAmeM so bhI prahAra karade yadi AzritoM pai, isakA koI anavAda nahIM huA thaa| isakA yaha marAThI hotA samartha na kadApi trilokameM bhii|| saMskaraNa apanI khAsa vizeSatA rakhatA hai| isameM mUla ukta padyakA jo anuvAda kavivara paM0 giradhara zarmA granthakI gAthAaoMke sAthameM kramazaH anavAda denekI jI ne kiyA hai vaha nimna prakAra hai-- paddhatiko nahIM apanAyA gayA hai, balki gAthA athavA nAnA karIndradalakumbha vidArake kI, gAthAoMke nambara dekara unake viSayakA yathAvazyakatA Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAhitya- paricaya aura samAlocana varSa 3, kiraNa 5 ] anuvAda, vyAkhyAna tathA koSThakoM Adi kI racanA - dvArA spaSTIkaraNa kiyA gayA hai| eka viSayako eka hI sthAna para jAne ke liye aneka gAthAoM kA sAra eka dama diyA gayA hai / aura isI prakAra aneka gAthA ke viSayako milA kara eka hI koSTaka bhI karanA par3A hai / gAthAoM ko kramazaH anuvAda pUrvaka sAtha sAtha dene para aisA karane meM dikkata hotI thI, isa kaThinAIko dUra karane ke liye saba gAthAoM ko krama pUrvaka adhikAra- vibhAga sahita eka sAtha ( pR0 466 se 512 taka) alaga de diyA hai| koSThakoMke nirmANase viSaya ko samajhane grahaNa karane meM pAThakoM tathA vidyA *rthiyoMko AsAnI ho gaI hai| isa saMskaraNa meM saMdRSTi Adiko liye hue 245 koSTaka diye gaye haiM, koSThakoMkA nirmANa bar3e acche DhaMgase kiyA gayA hai aura unameM viSaya darpaNakI taraha prAyaH sAfa jhalakatA hai| jahAM koSTakI kisI viSayako vizeSa spaSTa karane kI jarUrata par3I hai vahA~ usakA vaha saSTIkaraNa bhI nIce de diyA gayA hai / isa taraha isa graMthako parizrama ke sAtha bahuta upayogI banAyA gayA hai / jo loga marAThI nahIM jAnate ve bhI isa graMtha koSThakoM parase bahuta kucha lAbha uThA sakate haiM / isa graMthako likhakara taiyAra karane meM 7 || varSakA samaya lagA hai, jisameM paM0 ToDaramala jI kI bhASA TIkA aura zrI kezavavarNI tathA abhayacandra siddhAnta cakravartI kI saMskRta dIkAkA bra0 zItalaprasAdajI se adhyayana kAla bhI zAmila hai / adhyayana kAlake sAtha sAtha hI bhASAntara (anuvAda) kA kArya bhI hotA rahA hai / tA0 20 julAI san 1626 se kArya prArambha hokara 22 pharavarI san 1937 ko samApta huA hai / isa saMskaraNake taiyAra karanemeM vakIla zrI nemicaMda bAlacaMdra 377 jI gA~dhI jI ko jo bhArI parizrama karanA par3A hai usake liye Apa vizeSa dhanyavAda ke pAtra haiM / zrApane isake liye bra0 zItala prasAdajIkA bahuta zrAbhAra mAnA hai aura yahA~ taka likhA hai ki isameM jo kucha bhI acchI. bAta hai usa sabakA zreya ukta brahmacArIjIko haiM / taH brahmacArI zItalaprasAda jI bhI aise satkArya meM sahayoga deneke kAraNa khAsataura se dhanyavAdake pAtra haiM / grantha meM eka choTAsA ( 5 pRSThakA ) zabdakoza bhI lagA huA hai, jisasa do bhAga haiM- pahale meM kucha zabdoM kA artha marAThI bhASA meM diyA hai aura dUsare meM kucha zabdoM ke artha ke liye una gAthAoM ke nambara sAmane likhe haiN| jinameM unakA artha diyA hai| sAtha hI '21 pejakI ' vistRta viSaya sUcI bhI lagI huI hai jisameM graMthake 407 viSayoM kA ullekha hai, donoM hI upayogI haiN| inake zra tirikta 6 pejakA zuddhipatra aura 3 pejakA "mI kAya keleM" nAmakA anuvAdakIya vaktavya bhI hai / isa vaktavya meM mUla graMthakA nirmANakAla IsAkI AThavIM zatAbdI batalA diyA gayA hai, jo kisI mUlakA pariNAma jAna par3atA hai, kyoMki jina cAmuNDarAyake samaya meM isa graMthakI racanA huI hai unakA samaya IsAkI dasavIM zatAbdIM hai-- unhoMne zaka samvat 600 ( I0 678 ) meM 'cAmuNNarAya purANa kI racanA samApta kI hai / graMtha meM gAthA ko jo eka sAtha milAkara Runn ing matter ke taurapara - chApA gayA hai vaha kucha ThIka mAlUma nahIM huA / pratyeka gAthAko do paMktiyAMma chApanA acchA rahatA - thor3e hI kAgajakA pharka par3atA / gAthAoM kI eka anukramaNikA bhI yadi graMtha meM lagAdI jAtI to aura acchA hotA / astu / granthakI chapAI saphAI aura kAg2az2a saba ThIka hai aura vaha saba prakArase saMgraha karane ke yogya hai | Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Register No L. 4328 Ak9OKOK anukaraNIya gata varSa kaI dharma-premI dAtAoM kI orase 121 jainetara saMsthAoM ko anekAnta eka varSa taka bheMTa svarUpa bhijavAyA gayA thaa| hameM harSa hai ki isa varSa bhI bheMTa svarUpa bhijavAte rahane kA zubha prayAsa hogayA hai / nimna sajjanoMkI ora se jainetara saMsthAoM ko bheMTa svarUpa anekAnta bhijavAyA gayA hai / anekAnta para Ae hue lokamatase jJAta ho sakegA ki anekAnta ke pracArakI kitanI AvazyakatA hai / jitanA adhika anekAntakA pracAra hogA utanA hI adhika satya zAnti aura loka hitaiSI bhAvanAkA pracAra hogA / anekAntako hama bahuta adhika sundara aura unnatizIla dekhanA cAhate haiM / kintu hamArI zakti buddhi himmata saba kucha parimita haiM ! hameM samAja hitaiSI dharma bandhuyoMke sahayoga kI atyanta AvazyakatA hai| hama cAhate haiM samAja ke udAra hRdaya bandhu jainetara saMsthAoM aura vidvAnoMko pracAraka - dRSTise anekAnta apanI ora se bheMTa svarUpa bhijavAe~ aura jaina bandhuoM ko anekAntakA grAhaka banane ke lie utsAhita kareM / tAki anekAnta kitanI hI upayogI pAThya sAmagrI aura pRSTha saMkhyA bar3hAne meM samartha ho sake / lar3AIkI tejI ke kAraNa jabaki patroMkA jIvana saMkaTamaya ho gayA hai, patroMkA mUlya bar3hAyA jA rahA hai / taba isa maMhagI ke jamAne meM bhI pracArako dRSTise kevala 3) ru0 vArSika mUlya liyA jA rahA hai / isa para bhI jainetara vidvAnoM zikSaNa saMsthAoM aura pustakAlayoM meM bheMTa svarUpa bhijavAne vAle dAnI mahAnubhAvoMse DhAI rupayA vArSika hI mUlya liyA jAyagA / kintu yaha riyAyata kevala jainetara saMsthAoMke liye mUlya bhijavAne para hI dI jAyegI / samAjameM aise 100 dAnI mahAnubhAva bhI apanI orase sau-sau pacAsa-pacAsa athavA yathAzakti bheMTa svarUpa bhijavAneko prastuta ho jAe~ to 'anekAnta' zrAzAtIta saphalatA prApta kara | jainetaroMmeM anekAnta jaise sAhityakA pracAra karanA jainadharma ke pracArakA mahatvapUrNa aura sulabha sakatA sAdhana hai / bA0 mohanalAlajI jaina dehalI kI ora se: 1. lAyabreriyana, mahAvIra jaina pustakAlaya, cAMdanI cauka dehalI / lA ciraJjIlAlajI bar3ajAtyA, vardhA kI orase : 1. saikreTarI, mAravAr3I lAyabrerI cA~danI cauka dehalI | sAhU ajitaprasAda indrasaina jaina najIbAbAda kI ora se : 1. maMtrI, gavarnamenTa saMskRta kAleja pustakAlaya banArasa | 2. maMtrI, mahArANA kAleja pustakAlaya udayapura | vIra presa oNpha iNDiyA, kanaoNTa sarkasa, nyU dehalI / baba771079107207070/ Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta caitra, vIra ni0 saM0 2466 apraila 1940 - OROOFCFOOLFCOTO 01700101FCO FOO1700101170016F60107130160 HO vIra-stavana [ 1 ] parAga reNu, bAnase jayati jineza-pada-padama parasi parama-pApI pAvana palAye haiM / pracaNDa - caNDa-caNDakoza nAgapati, pala mA~hi ghora krUra bhAva visarAye haiM | vijaya- vinata-nara amara camara-indUmAthake mukuTa cUma jAhi zobhA pAye haiM / bhava ke gahana jala-nidhi meM zaraNa - hIna potasama tinheM bhavajalase tirAye haiM / [ 2 ] rajani bhayAvanI meM gAje ghanaghora ghana, ghana andhakAra saba tArAgaNa mandajI | kar3akar3a kar3aka saudAmini-damaka ghora, jaga-jIva kA~pa, yaha kaiso duHkha - kandajI || dukha daliyeko ta prakaTe haiM vIra mAno vIra ghana-cIvarako punamake canda jI / jayati jinanda jagajIva ke zrAnandakanda, TAre bhava - phanda dvanda, trizalA ke nandajI || varSa 3, kiraNa 6 vArSika mUlya 30 [ 3 ] kauna pota- sama bhava- jalase utAre pAra 1 kauna megha-sama jaga-jvAlana bujhAta hai ? kauna mahA-moha vyAdhi zamana karana-hitacatura bhiSaga-sama bheSaja bahAta hai ? saMsAra gahana nirajana bana-bIca bhUlejanako de zAnti kauna mAraga sujhAta hai ? 'basanta' - sama kauna upavana-hita vIra- pAdapadma aura na lakhAta hai | [ 4 ] kahata [ le0 - zrI0 casantIlAla nyAyatIrtha ] jugalakizora mukhtAra adhiSThAtA vIra sevAmandira sarasAvA (sahAranapura) kauna kauna cintAmaNi- sama pUre jana-mana-kAja 1 kauna dinamaNi-sama mohako nasAta hai ? himakaraNa-sama tapta - jana-mudakArI ? kauna indu sama bhavi cakora suhAta hai ? kauna siMha-sama karma kariko vidAre kumbha ? kauna aravinda saMta bhramara lubhAta hai ? cAtakako megha-jima kahata 'vasanta' tAhi taji vIra-pAda-padma aura na lakhAta hai // SOVOINO 100101011091 10 10 10921017001010110017OFOTO0101016 LOLOO sampAdaka saMcAlaka tanasukharAya jaina kanaoNTa sarkasa po0 bo0 naM0 48 nyU dehalI / FOOTOFO@00101OOFOOTOFOO1YOF0100101100 101 10010101010016 mudraka aura prakAzaka - ayodhyAprasAda goyUlIya / FOOTNOTO FOTOFO Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSaya-sUcI pRSTha 378 564 389 390 392 393 1. umAsvAti-smaraNa .. 2. zvetAmbara karma-sAhitya aura digambara paMcasaMgraha [paM0 paramAnandajI ... 3. dharmAcaraNameM sudhAra [bA0 sUrajabhAna vakIla 4. mahAvIra-gIta ( kavitA)-[zAntisvarUpa jaina "kusuma" 5. ahiMsA [ zrI0 basantakumAra ema. esa. sI. . 6. saMsArameM sukha kI vRddhi kaise ho ? [zrI daulatarAma mitra 7. prabhAcandakA tattvArtha sUtra [sampAdakIya 8. mokSa-sukha[zrImad rAyacanda 9. vIra-zraddhAJjali [zrI raghuvIrazaraNa ema. e. 'ghanazyAma'.. 10. prAkRta paMcasaMgrahakA racanA-kAla [pro0 hIrAlAla jaina ema.e. 11. prazna ( kavitA )-[zrI ratneza vizArada 12. sAhitya sammelanakI parIkSAoMmeM jaina darzana [paM0 ratanalAla saMghavI ... 13. vIrakA jIvana mArga [ bA0 jayabhagavAna bI. e ela. ela. bI. vakIla ... 14. vIra stavana ( kavittA)- [zrI basantIlAla nyAyatIrtha... 15. sAhitya aricaya aura samAlocana .. ... 407 408 ... . . 409 410 411 414 TAiTila pRSTa 1 sUcanAvilamba hone ke kAraNa isa kiraNameM 16 pRSTha kama jA rahe haiM, unakI pUrti AgAmI kiraNoM meM karadI jaayegii| ---vyavasthApaka