________________
વસ્તુપાલનું વિદ્યામંડળ અને બીજા લેખે
હાલના કાશી શહેરથી ચારેક માઈલ દૂર ઉત્તરે આ સ્થાન આવેલું છે. પાલિ સાહિત્યમાં આ સ્થાન “ ઈસિપતન' (સં. ઋષિપત્તન) નામે ઓળખાય છે. એમાં “મૃગદાવ' મૃગવન નામે ઉદ્યાન આવેલું હતું. ચોથી શતાબ્દીમાં હિન્દમાં આવેલા ચીની મુસાફર ફાહિયાને પણ આ વનનો ઉલ્લેખ કરે છે. આ વિશે એવી એક જાતક કથા મળે છે કે બુદ્ધ એક પૂર્વજન્મમાં હરણના રાજા હતા. વારાણસીને રાજા આ વનમાંથી ઘણું હરણનો શિકાર કરી જતો હતો તે અટકાવવાને તેમણે રાજાને દરરોજ એક હરણ આપવાનું કબૂલ કર્યું. પછી એક વાર એક સગર્ભા હરણીનો વારો આવ્યો ત્યારે હરણની સાથે તેના નિર્દોષ ગર્ભનો પણ નાશ ન થાય તે માટે બોધિસત્વ પોતે રાજા પાસે જવા તૈયાર થયા. આ જોઈને રાજાએ પણ હરણની હિંસા બંધ કરી. ઋષિપત્તન એ તેનું નામ જ વ્યક્ત કરે છે તે પ્રમાણે, વારાણસી નગરીથી થોડે દૂર આવેલો એ તપસ્વીઓને આશ્રમ હતો, અને મૃગદાવ એ આશ્રમહરિણોનું નિવાસસ્થાન હશે. પ્રાચીન ભારતમાં લગભગ પ્રત્યેક મોટા નગરની બહાર થેડેક દૂર આવાં ઉદ્યાન હતાં. તેમાં તપરવીઓ રહેતા, પરિવાજો ત્યાં આવી મુકામ કરતા અને લેકે ધર્મશ્રવણ માટે ત્યાં જતા. તપસ્વીજીવનને શહેરી જીવન સાથે થત સંકર આથી અટકત. શ્રાવસ્તીનું જેતવન અને કાષ્ઠક ચિત્ય, વારાણસીનું કેષ્ઠક ચિત્ય અને કામ મહાવન, રાજગૃહનું ગુણશીલ ઉદ્યાન, મથુરાનું ભંડીર ઉદ્યાન, ચંપાનું પૂર્ણભદ્ર ચત્ય, કૌશાંબીનું ચન્દ્રાવતરણ ચિત્ય વગેરે આનાં ઉદાહરણ છે.
સારંગ-હરિણનું નિવાસસ્થાન હોવાથી આ સ્થાનનું નામ સારંગનાથસારનાથ પડયું હશે એવું કેટલાક વિદ્વાનોનું મંતવ્ય છે. આજે પણ ત્યાંથી થોડેક દૂર સારંગનાથ નામનું શિવમન્દિર આવેલું છે.
બુદ્ધગયામાં બધિપ્રાપ્ત થયા પછી ગૌતમ બુદ્ધ મૃગદાવમાં આવ્યા હતા; અગાઉ જે પાંચ અનુયાયીઓ તેમનાથી છૂટા પડી ગયા હતા તેઓ અહીં તેમને મળ્યા હતા, અને તેમના શિષ્ય બન્યા હતા. આ
