________________
૧૩૪ .
વરપાલનું વિદ્યામંડળ અને બીજા લેખે स्वतत्काब्यरसोनिमज्जनसुखव्यासज्जनं सजनः॥'
આ અદભુત પાંડિત્યપૂર્ણ કાવ્યગ્રન્થના કર્તા શ્રીહર્ષના જીવનકાળ વિષે વિદ્વાનમાં ઘણા સમય સુધી મતભેદ પ્રવર્તેલો હતો. પરંતુ રાજશેખરકૃત “પ્રબધકેશીના આધારે એ વસ્તુ તે હવે નિશ્ચિત થઈ ચૂકી છે કે શ્રીહર્ષ એ વિક્રમના તેરમા સૈકામાં થઈ ગયેલા કને જ અને બનારસના રાજ વિજયચંદ્રના પુત્ર જયંતચંદ્રક (જે સામાન્ય રીતે ઇતિહાસમાં જ્યચંદ્ર નામથી ઓળખાય છે તેને આશ્રિત હતો. જયંતચંદ્રને રાજત્વકાળ સં. ૧૨૨૪ થી સં. ૧૨૫ને નક્કી થયેલ છે. તેના લેખો પણ સં. ૧૨૨૫ અને સં. ૧૨૪૩ના મળેલા છે. ઈ. સ. ૧૧૯૪ (એટલે કે સં. ૧૨૫૦) માં મુસલમાનોને હાથે જયંતચંદ્રને પરાજય થયો હતો એ ઇતિહાસ પ્રસિદ્ધ છે. એટલે શ્રીહર્ષનું આ મહાકાવ્ય ત્યાર પહેલાં-વિક્રમની તેરમી શતાબ્દીના પૂર્વાર્ધમાં રચાયું હતું
એમ નિશ્ચિત થાય છે. પ્રબંધકોશ'માં વર્ણવાયેલી વિગતેને આધારે પં. શિવદત્ત એ કાવ્ય ઈ. સ. ૧૧૭૪(અર્થાત સં. ૧૨૩૦)ની કંઇક પૂર્વે રચાયું હોવાનું માને છે.
૧. આ શ્લોકને પણ, કેટલાક વિદ્વાને પ્રક્ષિપ્ત માને છે, જુઓ એમ, કૃષ્ણ1121127242&c Classical Sanskrit Literature, p. 180.
૨. આ મતભેદના ઉલ્લેખો માટે જુઓ Classical Sanskrit Literature, p. 178-79, પાદટિપ્પણ તથા નિષધ'ની નિર્ણચસાગરની આવૃત્તિમાં ૫. શિવદત્તની પ્રસ્તાવના, પૂ. ૯-૧૭
૩. જુઓ “પ્રબન્ધકેશને શ્રીહર્ષપ્રબન્ધ. શ્રીહર્ષના જીવનની કેટલીક જાણવા જેવી હકીક્ત એમાંથી મળે છે.
૪. રાજશેખરે જયંતચંદ્રને વારાણસીના રાજા ગેવિનચંદ્રનો પુત્ર બતાવેલ છે, પણ તામ્રપાને આધારે નક્કી થયું છે કે તે ગેવિંદચન્દ્રને નહીં પણ ગેવિદચંદ્રના પુત્ર વિજયચંદ્રને પુત્ર હતા. નેષધના પાંચમા સર્ગના અંતિમ શ્વેમાં श्रीह तस्य भीविजयप्रशस्तिरचनातातस्य नम्ये महाकाव्ये चारुणि नैषधीयचरिते
જમરૂશ્ચમ છે એ પ્રમાણે પોતાને “વિજયપ્રશરિતના કર્તા તરીકે ઓળખાવે છે આ કૃતિ અત્યારે મળતી નથી, પણ તેમાં જયંતીન્દ્રના પિતા વિજયચન્દ્રની પ્રશસ્તિ હશે એ લગભગ નિઃશંક છે.
