________________
વસ્તુપાલનું વિદ્યામંડળ અને બીજા લેખે -ટીકાઓ ગૂજરાતના વિદ્વાનોએ લખી છે તે ઉપરથી લાગે છે.૧૩ ગુજરાતમાં લખાયેલી “નૈષધની નીચે પ્રમાણે છ ટીકાઓ અત્યાર સુધીમાં જાણવામાં આવેલી છે.૧૪ વિદ્યાધર૫–વિલાધરકૃત સાહિત્યવિલાધરી ટીકા એ શ્રીહર્ષના
૧૩, નિષધના બે પહેલા ટીકાકારે વિદ્યાધર અને ચંદુ પંડિત બ્રાહ્મણ હતા. બાકીની ટીકાઓ જનેને હાથે લખાયેલી છે. ગુજરાતના જનમાં નૈષધનું પરિશીલન સારા પ્રમાણમાં થતું હતું. પંદરમા સૈકામાં થઇ ગયેલ “શાન્તિનાથચરિત’ના તાં મુનિભદ્રસૂરિ પિતાના એ મહાકાવ્યમાં “શ્રીહર્ષના અમૃતસૂક્તિવાળા નૈષધ મહાકાવ્યનો ઉલ્લેખ કરે છે. સત્તરમાં સિકામાં થઈ ગયેલા, જેને વિશ્વવિદ્યા [Cosmology)ને સુપ્રસિદ્ધ ગન્યા લક્ઝકાશ તથા “કલ્પસૂત્ર' ઉપર “ સુબાધિકા ' નામની ટીકા લખનાર પ્રતિભાશાળી વિદ્વાન ઉપાધ્યાય વિનયવિજયજીએ નૈષધાદિ મહાકાવ્યોને અભ્યાસ કર્યો હતો અને તેમના પિતાના હાથે સં. ૧૬૮૪ ના ચૈત્ર વદિ ૧૦ શુક્રને દિને લખાયેલી નૈષધની બારમા સર્ગ સુધીની રામચન્દ્ર શેષની ટીકા સા. શેની પ્રત મળે છે. અરાઢમા શતકમાં થયેલા મેઘવિજય ઉપાધ્યાયે નષધીયસમસ્યા” નામથી શાતિનાથનું ચરિત્ર લખ્યું છે, તે પાદપૂતિને એક જબરે પ્રયત્ન છે. નૈષધના પ્રતીકનો એક પાદ લઈ પોતાના નવા ત્રણ પાદ ઉમેરી છે સર્ગમાં એ કાવ્ય તેમણે લખ્યું છે. મુનિભદ્રસૂરિએ પિતાના ઉપર્યુક્ત શાતિનાથચરિત્રમાં જણાવ્યું છે તેમ “નેતરેએ રચેલાં પંરામહાકાવ્યો જેનાચાર્યો પ્રથમાભ્યાસીઓને વ્યુત્પત્તિની પ્રાપ્તિ અર્થે. સતત ભણાવતા હતા.
૧૪. નૈષધની ૩૪ ટીકાઓ Classical Sanskrit Literature (પૃ. ૧૮૨-૮૩)માં કૃષ્ણમાચારીઅરે નોંધી છે, જેમાંની ર૩નાં નામ Catalogue Catalogorum માં છે. એ ૩૪ માં નહીં નેંધાયેલી રત્નચક અને મુનિચંદ્રની બે ટીકાઓ ઉમેરતાં નૈષધની ટીકાઓની કુલ સંખ્યા ૩૬ થાય, જેમાંની ૬ ગજરાતમાં લખાયેલી છે.
૧૫, વિદ્યાધર અને ચંડુ પંડિતની ટીકાઓ વિષેની માહિતી નિષધના અંગ્રેજી અનુવાદની પ્રસ્તાવનામાં છે. કૃષ્ણકાંત હિંદીકીએ આપેલી વિગતોને આધારે સંકલિત કરવામાં આવી છે, એ વસ્તુની સાભાર નોંધ લઉં છું.
