________________
૧૫
વસ્તુપાલનું વિદ્યામંડળ અને બીજા લેખો
આદર્શ (મૂળ પ્રતિ) મને બતાવો ' પંડિતે કહ્યું- અન્યત્ર આ ગ્રન્થ નથી, માટે ચાર પ્રહરને માટે જ હું તમને પુસ્તિકા આપીશ.” એમ કહી તેણે પુસ્તિકા આપી. વસ્તુપાલે રાત્રે લેખકેને રેકીને નવી પુસ્તિકા લખાવી લીધી. જીણું દેરીવડે બાંધી અને વાસના ન્યાસ વડે સર કરીને મૂકી રાખી. સવારમાં પંડિતને પુસ્તિકા પાછી આપી–
આ તમારું નિષધ.' પંડિત પુસ્તિકા લીધી. મન્ત્રીએ કહ્યું-“અમારા ભંડારમાં પણ આ શાસ્ત્ર છે એવું અમને સ્મરણ થાય છે, માટે ભંડાર જુઓ.” વિલંબપૂર્વક પેલી નવીન પ્રતિ ખોળી કાઢવામાં આવી અને જુએ છે તો નવી ચાય હિતિરક્ષિાઃ કથાઃ ઇત્યાદિથી શરૂ થતું નૈષધ નીકળ્યું. આ જોઈને પંડિત હરિહરે કહ્યું-“મન્ની, તમારી આ માયા છે, કેમકે આવાં કાર્યોમાં અન્યની મતિ ચાલી શકે નહીં. તમે પ્રતિપક્ષીઓને ગ્ય રીતે દંડ્યા છે. જૈન, વૈષ્ણવ અને શિવ શાસન સ્થાપ્યાં છે; સ્વામીના વંશને ઉદ્ધાર કર્યો છે, જેની પ્રજ્ઞા આવી પ્રકાશે છે (તેને માટે શું બાકી રહે ?”
આ ઉપરથી જણાય છે કે–વસ્તુપાલના સમયમાં હરિહર પંડિત નૈષધની પહેલી હાથપ્રત ગુજરાતમાં લાવ્યો હતો અને તે ઉપરથી વસ્તુપાલે નકલ કરાવી લીધી હતી. એ કાવ્યને ત્યાર પછી જ બહાળો પ્રચાર થયે હશે. વરતુપાલ–તેજપાલે રાણા વરધવલના મસ્ત્રીપદને સં, ૧૨૭૬ આસપાસમાં સ્વીકાર કર્યો હતો અને સં. ૧૨૯૫ અથવા ૧૨૯૬માં વસ્તુપાલનું અવસાન થયું હતું, એટલે સં. ૧૨૭૬ અને ૧૨૯૫ વચ્ચેનાં વર્ષોમાં કયારેક હરિહર પંડિત ગૂજરાતમાં આવ્યો હશે. એ પહેલાં નિષધ' હિન્દના બીજા ભાગમાં પણ ઝાઝી પ્રસિદ્ધિ નહીં પામ્યું હેય એ ચેકસ છે. વિરધવલના દરબારમાં અને વસ્તુપાલના આશ્રિત તરીકે હિન્દના જુદા જુદા પ્રદેશોના પંડિત આવતા હતા, વરતુપાલ પિતે તથા પુરોહિત સોમેશ્વર સંસ્કૃત ભાષાના સારા કવિઓ હતા, એ કાળનું ગૂજરાત સંસ્કૃત કાવ્યસાહિત્યના અધ્યયન-અધ્યાપન વડે શબ્દાયમાન હતું અને નવાં કાવ્યો પણ મોટા પ્રમાણમાં રચાતાં
