________________
૧૧૪
ગુજરાતનાં શાહી સુચલ ફરમાને લગતાં છે અને ચાર પરચુરણ છે. આ સંગ્રહમાં અપાયેલાં ફરમાને પૈકી કેટલાંક અત્યાર પહેલાં જ મુનિશ્રી વિદ્યાવિજયજીકૃત “સૂરીશ્વર અને સમ્રામાં તથા શત્રુ જયના ઝઘડા વખતે શેઠ આણંદજી કલ્યાણજીની પેઢીએ હિન્દી વજીર સમક્ષ રજૂ કરેલા નિવેદનમાં છપાઈ ગયેલાં છે, તથા કેટલાંક “મિરાતે અહમદી'ના કર્તાએ તે કાળનાં દફતરોમાંથી ઉદ્ધત કરેલાં છે; તેમજ આ સંગ્રહમાં નથી તેવાં ગુજરાતનાં વીસ મુગલ ફરમાને અન્ય સ્થળોએ છપાયેલાં છે; પરન્તુ શાહી ફરમાન જેવાં અગત્યનાં અને વિશ્વાસપાત્ર એતિહાસિક સાધનોનો આવો એકત્રિત સંગ્રહ તો અહીં પહેલી જ વાર પ્રસિદ્ધ થયેલ છે.
શિલાલેખે, તામ્રપત્રો, સિકકાઓ, દસ્તાવેજો, ફરમાને, દફતરે એ બધી ઈતિહાસની સામગ્રી છે, ઈતિહાસ નથી. એ સામગ્રી ઉપરથી ઇતિહાસકારે ઈતિહાસ લખે છે, તેમજ પ્રત્યેક સંશોધક પોતપોતાના દૃષ્ટિબિન્દુ અનુસાર મધુકરવૃત્તિવડે તેમાંથી જોઈતી વસ્તુ મેળવે છે. એટલે એ સંબંધી કંઈ, સર્વગ્રાહી કે સમગ્રદશી લખવાને દાવો ન કરતાં ઉપર્યુક્ત ફરમાનના તરજુમા તથા તે ઉપરની ટીકા વાંચીને ઉપજેલા કેટલાક વિચારો માત્ર અહીં નોંધ્યા છે.
ઉપાધ્યાય વિવેકહર્ષ અને પાદશાહ જહાંગીર ફરમાન નં. ૧. આ ફરમાન ઈ. સ. ૧૬૧૬ નું છે. પાદશાહ જહાંગીરે જૈન સાધુઓને સંપૂર્ણ ધાર્મિક સ્વાતંત્ર્ય આપવાની તે દ્વારા આજ્ઞા કરી હતી. તપાગચ્છના પંડિત હર્ષાણુંદના શિષ્ય ઉપાધ્યાય વિવેકહર્ષે પિતાના ઉપદેશથી પાદશાહને પ્રસન્ન કરી તે ફરમાન મેળવ્યું હતું, આ સ્થળે એ યાદ કરવાની જરૂર છે કે જહાંગીરના પિતા અકબરે તો જૈન ઉપરાંત પુષ્ટિમાર્ગીય વૈષ્ણવ, પારસીઓ અને જેસ્યુઈટ પાદરીએને પણ સંપૂર્ણ ધાર્મિક સ્વાતંત્ર્ય બક્ષતાં ફરમાન બહાર પાડ્યાં હતાં, જે પૈકી વૈષ્ણને લગતાં ફરમાને દી. બા. કૃષ્ણલાલ ઝવેરીએ, પારસીઓનાં ડૉ. જીવણજી મોદીએ તથા જેસ્યુઈટનાં ફાધર ફેલિકસે પ્રસિદ્ધ કરેલ છે.
