________________
ભાડઃ લોકકહપનાનું એક પક્ષી આરવાદ કરીને અતિશય હર્ષ પામીને આલિંગન, ચુંબન આદિ સંભાવના તથા અનેક પ્રકારના હાવભાવ કરવા લાગી. તે દિવસથી જ બીજું મુખ ઉદ્વેગ અને વિષાદવાળું રહેવા લાગ્યું. હવે, એક દિવસ બીજા મુખને વિષફળ પ્રાપ્ત થયું. તે જોઈને તેણે પહેલાને કહ્યું, “અરે નિર્દય ! પુરુષાધમ ! નિરપેક્ષ ! મને વિષફળ મળ્યું છે, તે કરેલા અપમાનને કારણે તે હું ખાઉં છું.” પેલા મુખે કહ્યું, “મૂર્ખ ! એમ ન કર. એમ કરવાથી બન્નેનો વિનાશ થશે.” એમ કહેતાંમાં તો તેણે અપમાનને કારણે ફળ ખાધું. વધારે શું ? બને નાશ પામ્યાં. આથી હું કહું છું કે–
एकोदरा: पृथगग्रीवा अन्योन्यफलभक्षिणः। .
असंहता विनश्यन्ति मारण्डा इव पक्षिणः ।। અર્થાત અન્ય ફળ ખાનારાં, એક ઉદર અને ભિન્ન ગ્રીવાવાળાં ભારંડ પક્ષીઓની જેમ એકતા વગરના મનુષ્યો નાશ પામે છે.”
આપણે આગળ જોયું તેમ, “વસુદેવહિડી વાળી વાર્તામાં ભાસંડ પક્ષીને બે ચાંચ હોવાનો સ્પષ્ટ નિર્દેશ નથી, પણ “ઉત્તરાધ્યયન' અને “કલ્પસૂત્ર' માં “ભારૂંડ પક્ષીની જેમ અપ્રમાદી રહેવાનું કહ્યું છે તે ઉપરથી તથા ટીકાકારોએ કરેલા તેના વિવરણ ઉપરથી એ પક્ષીના. એક શરીરને બે ચાંચ અને બે આત્મા હોવાની લોકકલ્પના ઘણી પ્રાચીન હોવી જોઈએ. ભાચુંડ પક્ષીને ત્રણ પગ છે તથા તે મર્યાં ભાષા બોલે છે, એ કલ્પના પાછળથી વિકસી હેાય એ અસંભવિત નથી. જો કે એ સંબંધમાં ટીકાકારેએ ઉદ્દત કરેલા શ્લોકો પ્રમાણમાં જૂના જ હોવા જોઈએ. પણ તમામ નિર્દેશ જોતાં “પંચતંત્રમાંની ઉપર ટાંકેલી વાર્તા તો એક કાળે ભારતની સૌથી પ્રસિદ્ધ અને બેધક પ્રાણિસ્થાઓમાંની એક હતી એમાં શક નથી.
ભારતીય ધર્મપ્રવર્તકોએ ભાખંડની જીવનચર્યાને અપ્રમાદના પ્રતીકરૂ૫ ગણી છે. આવા અપ્રમાદી જીવનમાં થતું એકાદ અલન પણ કે કરણ અજામ લાવે છે એ “પંચતંત્ર' કારે તેની સરળ માર્મિકતાથી બતાવ્યું છે.
