________________
મહર્ષિ વિનોબા ભાવે ઊપડી જતો અને ધ્યાન દઈને સાંભળતો. બુદ્ધિપ્રતિભા તો વિલક્ષણ હતી જ, કોઈનું તે તરફ ધ્યાન નહોતું એટલું જ. એક વખતે આવી વિવાદસભામાં છેવટે ઠર્યું કે અદ્વૈતવાદીઓ જીત્યા. ત્યારે વિનાયકે ટૂંકું પણ પાયાનું મર્મવેધક સત્ય ઉચ્ચાર્યું, અદ્વૈતવાદીઓએ દૈતવાદી સાથે ચર્ચા કરી એ જ સિદ્ધ કર્યું છે કે તમે વ્યવહારમાં દૈતને સ્વીકાર્યું. હકીકતમાં તો દૈતવાદીઓને આપણામાં સમાવી લઈ વાસ્તવિક અદ્વૈત સિદ્ધ કરવું જોઈએ.” એમને અદ્વૈત ચર્ચામાં એટલો રસ નહોતો, જેટલો અદ્વૈત ચર્યામાં. અદ્વૈતની સ્થાપના એ વિનાયકને મન જીવનની સાર્થકતાનો વિષય હતો, કેવળ વિતંડાવાદનો નહીં.
ભારતીય સંસ્કૃતિને એક બાજુ સમજી રહ્યા છે ત્યાં બીજી બાજુ કોશીનગરીની ગંદકી અને ધર્મના નામે ચાલતાં ધતિંગ પણ ધ્યાનમાં આવે છે. પિતા પાસેથી મળેલા સંસ્કાર હતા કે સ્વચ્છતા તો પ્રભુતા પાસે પહોંચવાનું પ્રબળ માધ્યમ છે. શુચિતા દેહ-મન-બુદ્ધિને પેલે પાર લઈ જઈ છેવટે આત્મદર્શન કરાવી આપવાની સંભાવના ધરાવે છે. પણ કાશી એટલે તો જાણે નર્યું નરક! આ કેવી પુણ્યનગરી! આ કેવું મોક્ષધામ! વિચાર અને આચરણ વચ્ચે ફેલાયેલી પહોળી-ઊંડી ખીણનો ખ્યાલ આવતો ગયો, સાથોસાથ દેશની ગુલામી, અંગ્રેજોની જોહુકમી અને પ્રજાની નિર્માલ્યતા પણ
ધ્યાનમાં આવતી ગઈ. આ બાજુ શાંતિમય હિમાલય પોકારતો હતો તો બીજી બાજુ ક્રાન્તિકારી બંગાળ પણ હાકલ ઉપર હાકલ કરતું હતું. આતંકવાદી ક્રાન્તિકારીઓ સાથે ભળી જઈ અંગ્રેજોને ખબર પાડી દેવાનું, કમ સે કમ એક અંગ્રેજને ગોળી દઈ ઢાળી દેવાનું, મનમાં ઊગી આવતું.
