________________
મહર્ષિ વિનોબા ભાવે ઉદ્ગાર હતા. ગાંધીજીએ કહેલું““મેં જે સ્વરાજનું સપનું સેવ્યું હતું તે આ સ્વરાજ છે? આજે શેનો ઉત્સવ? આપણી આશાઓ ખોટી ઠરી તેનો ઉત્સવ ઊજવવા બેઠા છીએ! તમારો ભરમ ન ભાંગ્યો હોય તો કાંઈ નહીં, મારો તો ભ્રમ ભાંગી ચૂક્યો છે!''
સંતયુગ પછીના કાળમાં રામ-કૃષ્ણ, વિવેકાનંદ, રાજા રામમોહનરાય, લોકમાન્ય ટિળક, શ્રી અરવિન્દ, ગાંધીજી જેવી વ્યક્તિઓએ આપેલાં મહામૂલાં પ્રદાનોનું યોગ્ય મૂલ્ય સમજનારો વીસમી સદીનો એક સંત પોતાની વેદના વ્યક્ત કરે છે કે ઘણી ઈચ્છા હોવા છતાં કબૂલવું પડે છે કે આપણે સંતયુગ કરતાં આગળ ન વધી શક્યા.
વિરાટ ભારતની રાષ્ટ્રીય અખંડિતતા એ સંતોનું સહજ કાર્ય રહ્યું છે. રાષ્ટ્રની નસેનસમાં એકતાનું રક્ત વહેતું રહે એ માટે તેમણે કન્યાકુમારીથી કાશમીરની ભારતયાત્રાઓ પગપાળા કરી, ભારતીય સંસ્કૃતિના દીવાને ઝળહળતો રાખ્યો. આપણા સૌ સમક્ષ વિનોબાએ પોતાની અંતઃવેદનાને વાચા આપી તે આ જ કે આ દેશને એક, અવિભાજિત, અખંડિત કોણ રાખશે? તેઓ હંમેશાં કહેતા કે બે કામ ઓછાં થશે તો વાંધો નહીં, પણ હૃદય નંદાવો ન જોઈએ. પવનારના સંતનું છેવટ સુધી આ જ સૂત્ર રહ્યું.
આ જ ગાળા દરમિયાન આખા ભારતમાં ગોવધબંધી થાય તે માટે તેમણે ઉપવાસની જાહેરાત કરી, પરંતુ ઉપવાસ જાહેર થાય તે પહેલાં જ કેન્દ્ર સરકાર તરફથી કેરળ તથા પ. બંગાળ સિવાયના ભારતના તમામ પ્રાંતોમાં ગોવધબંધી જાહેર થઈ.
સવાલ થાય કે કર્મમુક્તિ પછીનું આ કર્મ કેમ? આ અભિક્રમ કેમ લેવો પડ્યો? સ્થળ ચક્ષુથી દેખાય અને સ્થૂળ કાનોથી
