________________
૭૫
પવનારી વાણી-દિલ જોડો થયેલા સાથીઓને કહી હતી. વાત ખૂબ દર્દભરી હતી, પણ વાસ્તવિક હતી. એમણે રાષ્ટ્રીય એકતાના સંદર્ભમાં કહ્યું કે, ‘‘વિજ્ઞાન ખૂબ આગળ વધી રહ્યું છે, હજુ પણ આગળ વધશે, પરંતુ એ ગમે તેટલું આગળ વધે તોપણ એ આગળ વધેલા વિજ્ઞાનને દિશા દેખાડવા માટે અધ્યાત્મવિદ્યાની જરૂર પડશે.'' આ અધ્યાત્મવિદ્યા એટલે સૌને જોડવાની પ્રક્રિયા હૃદયંગમ થવી તે. એ સમજાવતાં આગળ કહ્યું, ‘‘ઈતિહાસ તરફ તટસ્થ દષ્ટિએ હું જોઉં છું તો વૈદિક યુગ કરતાં ઉપનિષદ યુગમાં આપણે આગળ વધ્યા, ઉપનિષદ યુગ પછી ગીતા વગેરે, અને ત્યાર બાદ બુદ્ધ, મહાવીર, શંકર, રામાનુજ, કબીર એમ એકેક યુગમાં આપણે આગળ વધતા ગયા અને આધુનિક કાળમાં તુકારામ, રામદાસ, નરસિંહ મહેતા વગેરે ૩૦૦-૪૦૦ વર્ષ પહેલાં જે સંતો થઈ ગયા એમનાથી પણ આપણે આગળ વધી ગયા, તેવું માનવાનું મને મન તો ખૂબ થાય છે, પણ તટસ્થ બુદ્ધિથી જોઉં છું તો સંતોના યુગ કરતાં આપણે આગળ વધ્યા છીએ તેવો નિશ્ચિત ભાસ મને નથી થતો. સંતોના યુગ કરતાં આપણે આગળ વધ્યા છીએ તેવું માનવાની ખૂબ ઈચ્છા છતાં પણ, એવું માની લેવા બાબા પોતાને સમર્થ નથી જોતો. સંતોએ સતત ફરીને દેશના હૃદયને જોડવાનું કામ કર્યું, જે આજે આપણે નથી કરી શકતા.'' આખા વક્તવ્યમાં ફરી ફરી આ એક વાત ઊઠતી રહી કે સંતોએ ભારતભરમાં ફરી ફરીને રાષ્ટ્રને એક અને અખંડિત રાખવાનું જે સ્નેહન કાર્ય કર્યું તે કાર્ય આપણે ટકાવી ન રાખી શક્યા. ગાંધીજીના ૧૯૪૮ના ૨૬મી જાન્યુઆરીના શબ્દો યાદ આવી જાય તેવા જ આ વેદનામય
