________________
પવનારી વાણી-દિલ જોડો પોતપોતાને સ્વધર્મ નક્કી કરવાનો હતો. વિનોબાનો સ્વધર્મ તો સ્પષ્ટ હતો જ. અત્યાર સુધી સર્વ સેવા સંઘનો સ્વધર્મ પણ નક્કી હતો - “ત્રીજી શક્તિની સ્થાપના'. હવે વિનોબાને તો સક્રિયપણે તેમાં કશું કરવાપણું નહોતું. આ ત્રીજી શક્તિના નિર્માણ માટે સૂક્ષ્મ કર્મયોગ દ્વારા જ યથાશક્ય મદદ પહોંચાડવાની હતી. એટલે તો છેલ્લાં વર્ષોમાં એમનું આ એક ધ્રુવપદ હતું, ‘‘કોઈ પણ એક જિલ્લો લઈ તેમાં ગાંધીજીએ ચીંધેલાં રચનાત્મક કાર્ય પૂરાં કરો.' એમની કાર્યપદ્ધતિ પણ આ આંદોલનથી જુદા પ્રકારની હતી. પરસ્પર વિરોધી દેખાતા વર્ગોના નિરાકરણ માટે પણ ભૂદાનમાં એમણે સંઘર્ષ પદ્ધતિ ન અપનાવતાં પરસ્પર સહયોગની પદ્ધતિ અપનાવી હતી. સ્વરાજ્યની લડાઈમાં વિદેશી સરકાર સામે અહિંસક પ્રતિકાર નું સાધન અજમાવ્યું, પણ સ્વરાજ્ય મેળવ્યા પછી દેશની આંતરિક લડાઈમાં સંઘર્ષ કરવાનો આવે તો સૌ પહેલાં પોતાની જાત સામે જ કરવાનો હોય. આમ એમનું ચિંતન, વલણ, પ્રતિકાર નહીં પણ ઉપહાર(No Resistance but assistance)ની દિશાનું હતું. આવા સંજોગોમાં સાથીઓએ સંઘર્ષ માટે, તે પણ રાજકીય સંઘર્ષ માટે, સંમતિ વાંછી જે તે ન આપી શક્યા. આમ છતાંય કામ કરનારા બે સક્રિય જૂથના પરસ્પર સંબંધો તૂટી ન પડે તે માટે તેમણે જીવ પર આવી જઈને પ્રયત્નો કર્યા.
આમ વિનોબાની ભૂમિકા સૂરજના પ્રકાશ જેવી સાફ હતી. સંઘર્ષની પ્રક્રિયા પૂર્વકના રાજનૈતિક ક્ષેત્રમાં પ્રવેશ માટેની પોતાની સ્પષ્ટ અસંમતિ, છતાંય દરેક પોતપોતાનો સ્વધર્મ સમજી પોતપોતાનો પંથ નક્કી કરે, પણ પરસ્પર દય એક અને
