________________
ભોંભીતર પાંગરતું બ્રહ્મબીજ ૩૧ ‘સ્થિતપ્રજ્ઞ દર્શન' લખાયાં. જેલજીવનમાં જ લોકનાગરી લિપિને અંતિમ સ્વરૂપ મળ્યું.
વળી એમની શિક્ષણ-દષ્ટિ પણ કેટલી મર્મજ્ઞા એક જેલમાં ભારતનું કુમારપ્પા સાથે થઈ ગયા. એમની માતૃભાષા તામિલ, પણ બધો વ્યવહાર ચલાવે અંગ્રેજીમાં. વિનોબાને હિન્દી શીખવવા કહ્યું તો વિનોબાએ હિન્દી શીખવવાના માધ્યમ રૂપે લીધું - રામચરિત માનસ, અને પહેલા જ વર્ગમાં કહી દીધું કે “બાઈબલ અને શેકસપિયર બંનેની પ્રતિભા ભેળાં કરે તો થાય આ તુલસી રામાયણ.''
જેલજીવનની વાતોનોય પાર આવે તેમ નથી. જે કોઈએ એમને જોયા, એમને સાંભળ્યા, એમની સંગતિ જે કોઈએ માણી તે સૌ વત્તોઓછો સ્પર્શ પામીને જ ગયા. નાગપુર જેલની મુલાકાત પછી રાજાજીએ લખેલું, “. . . અને જુઓ પેલા વિનોબા! દેવદૂત જેવો એમનો પવિત્ર આત્મા, વિદ્વત્તા, તત્ત્વજ્ઞાન અને ધર્મનાં ઊંચાં શિખરો પર વિહરે છે અને છતાં એ મહાન આત્માએ ધારણ કરેલી વિનમ્રતા એટલી આબાદ છે અને દિલની સચ્ચાઈ એટલી તો સહજ બનેલી છે કે જે અમલદાર એમને જાણતો ન હોય તેને તો એમની મહાનતાની ગંધ પણ ન આવે. જેલરે એમને સોપેલા પથરા એ બરાબર ફોધે જાય છે. કોઈને ખબર પણ નથી પડતી કે એ માણસ મૂંગે મોંએ કેટકેટલી શારીરિક યંત્રણા સહન કરી રહ્યો છે, પણ જ્યારે એ અંગે અમે સાંભળ્યું ત્યારે અમને તો કમકમાટી છૂટી ગઈ. ”
મહાદેવભાઈ દેસાઈએ લખ્યું, ‘‘મૌનના દુર્ભેદ કવચ નીચે તેઓ લપાયેલા છે... પ્રચંડ સાધુતા, ધર્મ અને તત્ત્વજ્ઞાનમાં
