________________
૪૯
ભૂદાનનો પ્રજાસૂય યજ્ઞ આખા દેશમાં એ ઘૂમી વળ્યા હતા. લોકો વચ્ચે પણ ગયા, રચનાત્મક સંસ્થાઓના અંતરંગ પણ પિછાણ્યા અને લગભગ પોણા બે વરસ પછી પાછા પવનાર પહોંચ્યા. રાષ્ટ્રને રાજનૈતિક ગુલામીમાંથી મુક્ત કર્યા પછી આર્થિક સ્વાતંત્ર્ય મેળવવું તે મહત્ત્વનું પગથિયું હતું. ભારતની વિશાળ જનસંખ્યાને આર્થિક સ્વાતંત્ર્ય મળે તે માટે દરેકને ભાગે આવતી ટચૂકડી પોણા એકર જમીનમાં ખેતીનો સઘન પ્રયોગ કરી દેખાડાય તે જરૂરી હતું. કોઈ પણ ચીજ જાતે અજમાવ્યા વગર, અમલમાં મૂક્યા સિવાય બીજાને કહેનારો આ આચાર્ય તો હતો નહીં. એટલે આર્થિક ક્ષેત્રના શોષણમુક્તિ તેમ જ સ્વાતંત્ર્ય-પ્રાપ્તિના પ્રયોગરૂપે ૧૯૫૦માં એમણે એક નવો પ્રયોગ શરૂ કર્યો અને એને નામ આપ્યું- કાંચનમુક્તિનો પ્રયોગ. પૈસા અને બજારથી મુક્ત થઈ યથાશક્ય શ્રાધારિત સ્વાવલંબી જીવન જીવવાનો આ પ્રયોગ હતો. કેવળ કોદાળી-પાવડાથી આ ઋષિખેતી શરૂ થઈ. આશ્રમની જમીન કાંકરા-પથ્થરવાળી, એટલે ૩ ફૂટ જેટલું ઊંડું ખોદીને ઈંટ-પથ્થર વગેરે કાઢવાનું શરૂ થયું. આ ખોદકામ દરમ્યાન આશ્રમભૂમિમાંથી અનેક પ્રાચીન મૂર્તિઓ હાથ આવી. સોનખાતર નાખી, જમીનને ફળદ્રુપ કરી, વળી કૂવો પણ ખોદ્યો. આ જ કૂવો ખોદતી વખતે “ગીતા પ્રવચનોવાળી સુવિખ્યાત, ભરત-રામ-મિલનની સુંદર શિલ્પ કલાકૃતિ મળી, જે મૂર્તિને પ્રભુપ્રસાદી સમજી વિનોબાએ મંદિરમાં સ્થાપી. કૂવા ઉપર રેટ ગોઠવ્યો, જે બળદો દ્વારા નહીં આશ્રમવાસીઓ દ્વારા ચાલતો. સવાર-સાંજની પ્રાર્થનાભૂમિ હતી આ રેટા ઈશાવાસ્યના મંત્રો બોલાતા જાય અને પાણીયે નીકળતું જાય.
