________________ રાષ્ટ્રધર્મ, 159 આપણે સાધુઓએ સામાજીક કે રાજકીય ખટપટમાં પડવાને લાભ રાખવાને નથી. એ કામ સંસારી મનુષ્યોનું છે અને તેમને જ બજાવવા દેવું, એજ તેમના અને આપણું માટે હિતાવહ છે. આપણે આત્માના વિકાસનું મુખ્ય કર્તવ્ય કરવાની સાથે સંસારી માણસોને સુમાર્ગે રાખવા માટે ધર્મામૃતનું પાન કરાવતા રહેવું અને તેઓ અધર્મના માર્ગે ચાલ્યા જતા હોય, તે ઉપદેશ આપી તેમને તેમનાં કર્તવ્યનું ભાન કરાવવું, એટલું જ કરવાનું છે. સમાજની ઉન્નતિ માટે વસ્તુપાળ જેવા સમાજના ઘણું સેવકે અને રાજ્યની ઉન્નતિ માટે વીરધવળ જેવા ઘણા શરીરે છે. એટલે આપણે એની ચિંતા શા માટે રાખવી જોઈએ ?" પણ યુવાન મુનિ આનંદને આચાર્યનું કથન યોગ્ય લાગ્યું નહિ; કારણકે તેના મુખ ઉપરના ભાવો સહજ પણ બદલાયા નહોતા. તેણે અવાજમાં સહજ જુસ્સ લાવીને કહ્યું. " ત્યારે આપના કહેવા ઉપરથી જણાય છે કે દેશ અને સમાજની ઉન્નતિ માટે ધર્મ એક હોય કે અનેક હોય, એ મહત્ત્વની વાત નથી અને આપણે સાધુઓએ દેશ, સમાજ અને રાજ્યની પડતી થતી હોય કિવા તેમ થવાનો સંભવ હોય; તે પણ આત્મવિકાસનાં ધ્યેયને પડતું મૂકવું નહિ. ગુરૂદેવ ! આ આપની ચર્ચાને સાર છે; પરંતુ મને તે ગળે ઉતરતો નથી. હું તો દઢતા અને શ્રદ્ધાથી માનું છું કે સમાજ, રાજ્ય અને દેશ—એ બધાંની ચડતી માટે જુદા જુદા ધર્મોને બદલે માત્ર એકજ રાષ્ટ્રધર્મની અગત્ય છે; કારણ કે રાષ્ટ્રધર્મથી જૂદી જૂદી કેમને ધર્મનાં બહાને એક સાંકળે બાંધી શકાય છે. તેમજ દ્રવ્ય, ક્ષેત્ર, કાળ તથા ભાવને વિચાર કરી આપણે સાધુઓએ ધર્મ, સમાજ અને દેશની ઉન્નતિ કસ્વાનાં કાર્યમાં આગળ પડવું જોઈએ; કારણકે સાધુ સંસારી માણસો સાથે તેમનાં કર્તવ્યમાં ભાગ લેતા ' થશે, તો સંસારી માણસોમાં જુદા પ્રકારનું ચેતન આવશે અને સાધુના પ્રયાસ તથા લેકેના ચેતનથી કાર્યની જલ્દી સિદ્ધિ થઈ શકશે. " “તો આનંદ! તારી માન્યતા તને મુબારક છે. પરંતુ તારા હિતની ખાતર અને આપણું ગુરૂ તથા શિષ્યના સંબંધની ખાતર મારે તને કહેવું જોઈએ કે તારી માન્યતા તારી ઉતાવળી બુદ્ધિનું પરિણામ છે. તું શાંતિથી વિચાર કરી જઈશ તો તને સ્પષ્ટ જણાશે કે આપણું શાસ્ત્રકારોએ રાજકથા અને દેશકથાને વિકથા કહી છે અને આત્મકલ્યાશુના પિપાસુ જનોને એ ખટપટથી દૂર રહેવાની ભલામણ પણ કરેલી છે. જે સમાજ અને દેશનું એકજ ધર્મથી કલ્યાણું થાય તેમ હોત, તે છે આગળ થઈ ગયેલા કોઈ પણ ધર્મના મહાન આચાર્યોએ તેવો પ્રયાસ છે.
