________________ સામ્રાજ્યવાદ. 165 નાશ અને નિર્બળ ઉપર સબળને બળાત્કાર એ શા માટે, એ સંબંધમાં તમે કાંઈ કલ્પના કરી છે ખરી ?" એ કલ્પના તદન સ્પષ્ટ છે.” વસ્તુપાળે રેત્રસિંના વિચારે. જાણવા માટે કહ્યું " નાના મોટા રાજ્યોને નાશ અને નિર્બળ ઉપર સબળને બળાત્કાર એ સામ્રાજ્યની સ્થાપનાને માટે છે; પરંતુ એવી રીતે સામ્રાજ્ય સ્થાપવાથી કેટલાં રાજ્યને જમીનદોસ્ત કરવાં પડે છે, કેટલા તાલુકાઓનો નાશ કરવો પડે છે અને કેટલાં નિર્બળ માણસો ઉપર બળાત્કાર ગુજારવો પડે છે, તેનો ખ્યાલ અને એની કલ્પના તને છે કે નહિ, એ હું જાણવાને ઇચ્છું છું.” “અને તે હું તમને કહેવાને પણ ઈચ્છું છું.” જૈત્રસિંહે પોતાના વિચારે પ્રગટ કરવાનો નિશ્ચય કર્યો હોવાથી તરતજ કહ્યું. આ અવસર ફરીને મળવાનું નથી; માટે મારા અંતરની જે વાત આજ ઘણે સમય થયાં તમને કહેવાની હું ઉમેદ રાખતા હતા, તેને કહીને મારી ઉમેદ અત્યારે પૂર્ણ કરીશ. આનંદ મુનિ જેમ રાષ્ટ્રધર્મથી સમાજ અને દેશનું કલ્યાણું થવાનું માને છે, તેમ હું સામ્રાજ્યથી. સમાજ અને દેશનું કલ્યાણ થવાનું માનું છું. બન્નેની માન્યતા એકજ પ્રકારની છે. પણ મને ભય છે કે જેમ આનંદ મુનિની વાતને નરચંદ્રસૂરિએ ઉતાવળી બુદ્ધિનું પરિણામ ગયું છે, તેમ મારી વાતને તમે પણ ઉતાવળી બુદ્ધિનું પરિણામ કદાચ ગણું કાઢશે અને એ પ્રમાણે ગણું કાઢે તો ભલે ગણાય? પરંતુ તમને મારા અંતરની વાત કહેવા માટે મળેલા અવસરનો લાભ આજ જતો કરવાનું મને પાલવે તેમ નથી.”. એટલું કહીને નેત્રસિંહ ડીવાર અટક. તે પછી તેણે એકવાર આનંદ મુનિ તરફ જોઈને કહ્યું. “પિતાજી ! સામ્રાજ્યની સ્થાપના કરવાથી રાજ્યોનો નાશ થાય છે અને નિર્બળ ઉપર બળાત્કાર કરવો પડે છે, એ તમારી વાત સાચી છે; પરંતુ સામ્રાજ્યની સ્થાપનાથી સમાજ અને દેશની ઉન્નતિ થાય છે, એ તમારે ભૂલવું જોઇતું નથી. દેશમાં નાનાં મોટા રાજ્યોનાં અસ્તિત્ત્વથી નજીવાં કારણને માટે પરસ્પર વારંવાર લઈ ઉત્પન્ન થાય છે અને આવી અંદરોઅંદરની લડાઇથી દેશ અને સમાજની પ્રગતિને કેટલું નુકશાન પહોંચે છે, એને ખ્યાલ કરવાની - જરૂર છે. વળી ઉત્તરમાં મુસલમાને પિતાની સત્તા વધારતા જતા હોવાથી તેમના તરફનો ભય રાખવાની પણ અગત્ય છે. જે દેશમાં એક મોટું સામ્રાજ્ય હેય અને તેની સત્તા નીચે બધાં રાજ્ય આવી ગયાં છે, તે પરસ્પર નિરર્થક લડાઈઓ ઉત્પન્ન થાય નહિ અને એકત્ર સૈન્યબળથી .
