________________
(૧૪)
४७
શાસ્ત્ર પાંચ કારણે માને છે કાળ, સ્વભાવ, નિયત, પૂર્વકૃત અને ઉદ્યમ. આ પાંચ કારણે, જેમકે વિદ્યા ગ્રહણ કરવાને સમય વય તે કાળ. મનુષ્ય જાતિમાં જ શિખવાનો સ્વભાવ છે. પશુમાં નથી, તે સ્વભાવ વિધા ભણાવવાવાળા ગુરૂ અને શિક્ષક તે નિયત યા નિમિત્ત. પૂર્વજન્મમાં વિદ્યા પ્રાપ્ત કરવાના સંસ્કાર યાને જ્ઞાનની આરાધના કરી હશે તે જ વિદ્યા ગ્રહણ કરી શકશે અને ગુરૂએ આપેલા શિક્ષણની પાછળ પઠન, મનન કે ચિન્તન કરવામાં આવે અર્થાત્ અધ્યયનની પાછળ પૂરતા પુરૂષાર્થ કરવામાં આવે તે ઉદ્યમ. આ જ પાંચ કારણે બીજી રીતિએ ઘટાવી શકાય છે જમવાને સમય તે કાલ, ભૂખ લાગવી તે સ્વભાવ, જમવાના વાસણ થાળી વાટક વગેરે તે નિયર્તિ યા નિમિત, પૂર્વજન્મમાં ભેગાન્તરાય કર્મનું નિવારણ જેટલા જેટલા અંશે થયેલું હોય તેટલા પ્રમાણમાં ખાદ્ય પદાર્થો વગેરે મળી રહે તે પૂર્વકૃતકર્મ કહેવાય છે. યદિ પૂર્વકૃતકર્મ ન હોય તે જમવાની સંપૂર્ણ તૈયારીમાં કંઈ ને કંઈ વિદત આવે એટલે જમી ન શકાય, અને ભજનના થાળમાં તમામ રસવતી પીરસાઈ ગઈ હોય જીવરાજભાઈ પાટલે પણ બેસી ગયા હોય પરંતુ હાથ હે વગેરેની યોગ્ય પ્રક્રિયા કરવામાં આવે તે જ ઉમે. આ રીતિએ પાંચ કારણે મળે તે કાર્ય થઈ શકે.
