Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________
'તિલક તUs | [પ્રથમ ભાગ]
- લેખક - આચાર્ય વિજય ભુવનશેખર સૂરીશ્વરજી મહારાજ
– પ્રકાશક - શ્રી લુધ્ધિ તિલક જૈન જ્ઞાન મંદિર
'ભાભર (બનાસકાંઠા)
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________
RRRRRRRRRR
હી'' અહું શ્રી શ'ખેશ્વર પાર્શ્વનાથાય નમઃ હી. અર્જુ` શ્રી મુનિસુવ્રતસ્વામિને નમઃ શ્રી જીતહીર બુદ્ધિતિલક શાન્તિચન્દ્ર સદ્ગુરૂભ્યો નમઃ
USER
તિલક તરš
[ પ્રથમ ભાગ ]
લેખક અને સંપા
પૂ. સંયમાવતાર શાન્તમૂર્તિ સ્વ. ગુરૂદેવ, પંન્યાસપ્રવર શ્રી તિલકવિજયજી ગણિવના શિષ્ય નાચા' વિજયભુવનશેખરસૂરીશ્વરજી મહારાજ
: પ્રકાશક :
વાડીલાલ એન્ડ દેવસીભાઈની કંપની શ્રી બુદ્ધિતિલક જૈન જ્ઞાનમન્દિર
ભાભર : વાયા પાલનપુર : [ બનાસકાંઠા ]
વિ. સં. ૨૦૩૨, મહા વદી ૧૧, બુધવાર ફલ ૧૦૦૦ : આવૃત્તિ પહેલી ઃ કિમત
-----
RRRRRRRRRRRRR FEER RHET
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ. પૂ. ગુરૂદેવ સ્વ. શ્રીમાન બુદ્ધિવિજયજી મહારાજાની ૨૪મી સ્વર્ગીય તિથિની યાદગીરી નિમિત્તે પૂ. આચાર્યદેવ વિજયભુવનશેખરસૂરીશ્વરજી મહારાજના વિનયી શિષ્યરત્ન મુનિરાજશ્રી મહિમાવિજયજી મહારાજના ઉપદેશથી “તિલક તરફડ” ગ્રન્થના પ્રકાશનમાં લાભ લેનાર દ્રવ્ય-સહાયક સદ્ભાગ્યશાળી જાબવાળા માંગીલાલ મહેતા તથા માંડેલીનગરવાળા તેજરાજ નવાજી તથા કાગમાલા (કુંદનપુર)વાલા જેઠમલ ચાંપાજી તથા કાગમાલાવાલા બાબુલાલ જેઠાજી તથા પાલનપુરવાલા ચીનુભાઈ વીરચંદ તથા જાબવાલા મફતલાલ પ્રતાપજી તથા હાડેજાવાલા ચુનીલાલ દુદાજી તથા હાડેજાવાલા દલીચંદ સરદારમલજી તથા રેહિડાવાલા નવીનચન્દ્ર ખૂમચંદ વગેરે સંગ્રહસ્થા તરફથી વાંચકમહાશને સપ્રેમ ભેટ.
પ્રાપ્તિસ્થાન : શ્રી બુદ્ધિતિલક જૈન જ્ઞાનમંદિર વાયા પાલનપુર, પો. ભાભર
(બનાસકાંઠા) પ્રાપ્તિસ્થાન :
પ્રાપ્તિસ્થાન : સેવન્તીલાલ પ્રાણલાલ પારેખ | વાડીલાલ એન્ડ દેવસીભાઈના કાં. મંગલદાસ માર્કેટ
પ્રેમ દરવાજા અંદર બિલ્ડીંગ નં. ૨, ત્રીજે માળે
પારસી ચાલ મુંબઈ નં. ૨
અમદાવાદ ન. ૧ વિક્રમ સંવત ૨૦૩૨ વીર સંવત ૨૫૦૨ મહા વદી ૧૧ બુધવાર મહા વદી ૧૧ તા. ૨૫-૨–૭૬ (ગુરૂદેવ શ્રી બુદ્ધિવિજયજી
મહારાજની સ્વર્ગતિથિ) મુદ્રકે પહ, કેનિમેક પ્રિન્ટર્સ, મામુનાયક-પોળ અમદાવાદ
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________
પપપંન્યાસ પ્રવરભાભરનગર ભણશ્રીમાન ! પપૂ.શાન્તભૂતિ ભારૂનગર ભૂપેણગુરૂદેવ ગstવસવસતિલક વિજયજી ગણીવર્ય શ્વશામાનબાધિવિજયજી મહારાજ સાહેબ,
VT . વિ.સ. ૧૯૩૮ ભાભર, દીક્ષા વિસં.૧૯૬૭
ભાભર. પંન્યાસ વિસ ૧૯૮૮ રાધનપુર,
સ્વર્ગવાસ વિ.સં. ૧૯૯૮ પાટણ,
જન્મ વિસં.૧૯૪૦ ભાભર.
દીક્ષા વિસં.૧૯૯૧ પાલીતાણા,
વગેવાસ વિસં.૨૦૦૮ ભાભર ,
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રસ્તાવના આચાર્ય શ્રી વિજયભુવનશેખરસૂરીશ્વરજી મહારાજનું “તિલક તરણી” ભાગ ૧ પછીનું ટૂંક સમયમાં જ “તિલક તરસ્ક” નામે બીજુ પુસ્તક પ્રકાશિત થઈ ચૂક્યું છે તે એઓશ્રીની લેખિની કેવા વેગથી ચાલી રહી છે એની પ્રતીતિ કરાવે છે. સદરહુ પુસ્તકને વાંચસમુદાય માટે એક મઝાનો “સંયગ્રન્થ” કહી શકાય. પૂજ્ય મહારાજશ્રીના વિશાળ વાંચનમાંથી જીવનપયોગી એવી જે
સાહિત્યસામગ્રી એમને સમાજ સમક્ષ મૂકવા જેવી લાગી તે સામગ્રી ભિન્ન ભિન્ન સ્થળેથી ઉદ્ધત કરીને પોતાના શબ્દોમાં અહીં ગ્રન્થસ્થ કરી છે.
મારી દષ્ટિએ આ ગ્રંથનાં લખાણોને ત્રણ વિભાગમાં વહેંચી શકાય એમ છે : [૧] સુભાષિતો-સુવિચારો [૨] માહિતીલક્ષી લખાણ અને [૩] બાધાત્મક પ્રસ ચિત્રો,
[૧] આપણે ત્યાં સંસ્કૃત સાહિત્યમાં એક-બે પંક્તિમાં માર્મિક રીતે સુંદર દૃષ્ટાંત કે અર્થાન્તરન્યાસથી રજૂ થતાં સુભાષિતાની વર્ષોજૂની એક પરંપરા ચાલી આવે છે. આવાં પુસ્તકે કદમાં નાનાં હોય છે પરંતુ તેમાં માર્મિક જીવનબોધ એટલી તીવ્રતાથી સૂચવાયેલો હોય છે કે એની અસર કયારેક સમગ્ર જીવન પલટાવી નાખનારી નીવડે. છે. એક નાના અણુમાં છુપાયેલ અસાધારણ વિસ્ફોટક અણુશક્તિ સાથે એને એક દષ્ટિએ સરખી શકાય. આવાં સંક્ષિપ્ત સુભાષિતો અહીં રજૂ કરવામાં આવ્યાં છે, જેમાંનું પ્રત્યેક લખાણ એક સ્વતંત્ર વિચારકણિકા બની રહે છે. એમાંનાં કેટલાંક તે માંડ એક-બે લીટીનાં હેવા છતાં “નાનો પણ રાઈને દાણાને અનુભવ કરાવનારાં હોય છે. દા. ત., શાસ્ત્રમાં માર્ગ કહ્યો છે, મર્મ કહ્યો નથી. આમ તો મહાન પુરુષોના અન્તરમાંથી ઉદ્દભવતો હોય છે (૩૧); આંખનાં અંજન બે પ્રકારનાં હોય છે, રહેમ અને વહેમ (૧૩); લાકડાં તોલવાના કાંટે મતી ન તોલાય (૨૪૬); તદુપરાંત વિચારશુદ્ધિને મહિમા (૧૮); આત્માનું રટણ (૩૦); યૌવનની નશ્વરતા (૩૩ ; અક્કલ અને વિવેકબુદ્ધિ વચ્ચેનું અંતર (૩૪); જીવન-ઘક્યિાળમાં જ્ઞાન અને
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________
*
ક્રિયારૂપી બંને કાંટાની આવશ્યકતા (૩૭); મનુષ્યગતિની ઉત્તમતા (૪ર); વિલાસી હવામાનની ભયંકરતા (૮૮); સાંસારિક સુખની અવળચંડાઈ (૧૮૫); ઘડતર તેવું મૂલ્યાંકન (૩૮૯); મહિલાનું માહિની–સ્વરૂપ અને શ્રેયસ્કારિણી સ્વરૂપ. (૪૨૪); વગેરે ભાતભાતના વિષયાની સ ંક્ષિપ્ત ક્ષ્ણાવટ આ વિચારશ્રેણીમાં રજૂ કરવામાં આવી છે. ઘડીભર કલ્પી લેા, સમગ્ર પુસ્તકમાં સુવર્ણ રજ વેરાયેલી હાય !
[૨] પહેલા પ્રકારમાં જેમ અનેક વિષયા ઉપરની વિચારધારાએ વિદિત કરવામાં આવી છે તદનુસાર ખીન્ન પ્રકારમાં વિવિધ વિષયા અંગેની માહિતી જોવા મળે છે, જેમ કે પાતજલ યેાગસૂત્રમાં પાંચ કલેશેા (૨); તી કર ભગવાનને દીક્ષા પછી કયાં ચાર આલંબનેાથી કેવળજ્ઞાન પ્રાપ્ત થયું તે (૮); પ્રાણીજગતના ત્રણ વિભાગા (૧૩); ચાર પ્રકારના વૈરાગ્ય (૩૯); શાસ્ત્રમાન્ય પાંચ કારણેા, (૪૭); ધ રત્ન પ્રકરણમાં વાસ્તવિક શ્રાવકના ૨૧ ગુણા (૧૧૮); દુઃખના ત્રણ પ્રકારે (૧૩); ધ્યાન માટેની ચેાગ્ય ભૂમિકા. (૧૮૫); પારિાવણિયા વ્રત (૨પર); આચારાંગ સૂત્રમાં નિર્દિષ્ટ ૨૧ પ્રકારનાં પાણીનુ વિધાન (૨૯૭); નવનિયાણાં (૩૦૮'; વસ્તુપાળ-તેજપાળે કરેલાં ધર્માંકાર્યા (૪૨-૩ ; અભયદાનના બે પ્રકારા (૩૪૪); નવકારમંત્રના પ્રત્યેક અક્ષરના આચાય શ્રી સિદ્ધસેન દિવાકર સૂરીશ્વરજીએ કરેલા સંગત અર્થ (૩૭૪); ભદ્રબાહુ સ્વામીએ ભાખેલુ ભવિષ્ય (૩૭૫); અંગ ઉપાંગનાં વિશિષ્ટ ચિહ્નોને આધારે માનવનાં લક્ષણા (૩૭૬); ૧૮૦૦૦ શીલાંગરથના ભેદા (૪૦૫); ચારિત્રની સ્વીકૃતિ કરનારે જાળવવાની પાંચ પ્રકારની શુદ્ધિ (૫૪૫) વગેરે. આ રીતે અનેક ગ્રન્થા ઉપર આધારિત ભાતભાતની માહિતી અહીં ઉપલબ્ધ બની છે.
[૩] ત્રીજા પ્રકારનાં લખાણેા પૈકી બર્નાર્ડ શો (૧૨૫); ગાંધીજીએ સ્વયં મીઠું ઘેાડવાના પ્રસ ંગ (૨૦૪); કરજદાર માણસનું શિરદર્દ (૨૧૫) રમણ મહર્ષિ નું અયાચકત્રત (૨૨૬); માધ કવિનું દાન(૨૨૮); કું ભકણ નું વરદાન (૨૨૦); કાચના મહેલમાં પ્રવેશી ચૂકેલા કૂતરા (૨૩૪); કૂવાકાંઠે જઈ ચડેલા સિંહ (૨૩૫); સેક્રેટિસે સ્ત્રી-સમાગમ વિષે શિષ્યને
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________
આપેલ મંગે પણ સટ જવાબ (૬૯); ધૃતરાષ્ટ્રનું અંધત્વ (૩૭૦); મૂર્તિની આવશ્યકતા માટેનું આદર્શ દષ્ટાન્ત (૩૯૬); કબીરજી અને કટુક તુંબડીની વાત (૪૭૬); શ્રીમાન ભતૃહરિનું ભિક્ષાદાન (૪૭૭); શ્રીમતી ચંદનાને વેશ્યાગૃહેથી થતો વિનાશ વીખરા (૪૮૪): રાજાને આવેલા અનિષ્ટ સ્વપ્નફલ અંગે કરવામાં આવતી જુદી જુદી બે રજૂઆત (૪૮૭); સિકંદર અને કલાકારની વાત (પ૩૪); અંબડ પરિવ્રાજક (૫૩૭) વગેરે. “તિલક તરપ્ટ' પુસ્તક જાતજાતની સામગ્રીથી એટલું તો સભર બન્યું છે કે સામાન્ય વાંચકને માટે એ અચૂકપણે જિજ્ઞાસાવૃત્તિને સંતોષનારું બનશે તેમાં બે મત નહિ.
આ પુસ્તકમાં ધર્મ કે સાંપ્રદાયિકતાની કશી જ મથામણ કરવામાં આવી નથી. પૂજ્ય મહારાજશ્રીએ જૈનોના મહાન જ્યોતિર્ધરોથી માંડીને સંત તુકારામ, મીરાંબાઈ, બર્નાર્ડ શ કે ગાંધીજી જેવા વ્યક્તિ* વિશેષોના જીવનપ્રસંગે સુધી આપણને પહોંચતા કર્યા છે. તદુપરાંત વિધિવિધાનેમાં જડતા પ્રત્યેની સૂગ પણ સ્પષ્ટ વરતાઈ આવે છે (જુઓ ક્રમાંક ૫ ૯, ૧૦, ૫પર, પ૬૨, ૫૫, વગેરે ) ક્રમાંક પ૧૦માં તેઓશ્રી લખે છે “તમે પચાસ વર્ષ થયાં સામાયિક વ્રત કરી રહ્યા છો, પણ પ્રથમનું સામાયિક અને પચાસમાં વર્ષના સામાયિકમાં કંઈ ફરક ખરે કે નહિ ? આગળ વધ્યા કે પાછળ હઠવ્યા ? સમભાવને સંખા તરીકે અપનાવ્યો કે નહિ ? તેને હિસાબ કદાપિ કર્યો છે ખરો ?” શાન્તિ, સમતા, સદાચાર, સંયમશુદ્ધિ, શિસ્ત, સભ્યતા અને નીતિનિષ્ઠાથી જ માનવજીવનનું વાસ્તવિક ઘડતર કરવા માટે “તિલક તરપ્ટ” પુસ્તક અતિઉપયોગી નીવડશે.
અતિમમાં તરડ એટલે વહાણ, આપણે ઈચ્છીએ કે આ “તિલક તરડ” વાંચકવર્ગને યોગ્ય માર્ગદર્શન આપી અનેક દુરિતથી ભરેલા ભવસાગરને પાર કરાવવામાં સહાયભૂત બને ! અમદાવાદ
કાન્તિલાલ બી. શાહ તા. ૧૫-૨-'૭૬
ગુજરાતીના પ્રાધ્યાપક બાલાભાઈ દામોદરદાસ આર્ટસ કોલેજ
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________
સંપાદકીય સૂચન પૃથ્વીપીઠ પર જન્મ ધારણ કરનારા માનવીઓમાં એક વર્ગ એ છે જે સામાન્ય માસિક, સામયિકે અને દૈનિકપત્રો વાંચીને પિતાના જીવનને કૃતાર્થ માની બેઠેલે હોય છે; બીજે વર્ગ એવો છે જે લૌકિક કથા વાર્તા વાંચીને જીવનને ધન્ય ધન્ય સમજી લેતા હોય છે,
જ્યારે ત્રીજો વર્ગ એવો છે જેઓ ઉપરોક્ત તમામ વિષયથી વિરક્ત રહી માત્ર સારભૂત રહસ્યભરી, તત્વજ્ઞાનતેજીલી વાતો વાંચીને રસલ્હાણ લૂંટી લેવા માગતા હોય છે. તેવાઓની તલસ તૃપ્ત કરવા માટે “તિલક તરફડ” નામનું પુસ્તક પર્યાપ્ત થશે એમ મારું મન્તવ્ય છે. થોડા સમય પહેલાં “તિલક તરણ” (ભાગ પહેલે) પુસ્તકનું પ્રકાશન થઈ ચૂક્યું છે. ત્યાર પછી ટૂંક સમયમાંજ “તિલક તરડ” નામના આ પુસ્તકનું પ્રકાશન કરવામાં આવે છે.
આપણું પ. પૂ. પંન્યાસપ્રવર સ્વ. ગુરૂદેવ શ્રી તિલકવિજયજી ગણિવર્યને વડીલ ગુરૂભ્રાતા સ્વ. શાન્તભૂતિ ગુરૂદેવ શ્રીમાન બુદ્ધિવિજયજી મહારાજાની મહા વદી ૧૧ ને બુધવારે ૨૪મી સ્વર્ગીય તિથિની પુણ્યસ્મૃતિરૂપે તિલક તરફડ” નામનું પુસ્તક યાદગારરૂપ થઈ પડશે.
તિલક તરડ”માં એવી એવી અવનવી રહસ્યપૂર્ણ તાત્વિક વાતને વિનિગ કરવામાં આવ્યું છે તે વાંચક–મહાશય એકમના થઈને શનૈઃ શનૈઃ વાંચનવિસ્તારમાં આગળ દષ્ટિ દેડાવશે તે સ્વયં સમજી શકશે કે “તિલક તરહ વાંચકને મઘમઘતી વિવિધ વાનગીઓ પીરસી રહ્યો છે.
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________
XIXIXIXIXIX
XIXIXIXIXIXIXXIX
XIXIXIXIXIXIXIXIX
XIXIXIXIXIX
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________
આનાથી પણ વધુ સ્વાદિષ્ટ અને સર્વોત્તમ વાનગીઓ હવે પછી પ્રકાશિત થનારા “તિલક તરડ” ભાગ બીજામાં જોવા મળશે. વાચકવૃન્દમાં ઘણેખરે એ ભાગ જોવા મળે છે કે એક પુસ્તકને વાંચવાના શ્રીગણેશ કર્યા પછીથી અવનવું જાણવાની ઈચ્છાએ પુસ્તકનાં માત્ર પાનાં જ ફેરવતો હોય છે, તેવાઓની ઈચ્છાને સંતોષવા માટે “તિલક તરડ” સારે એ ફાળે નોંધાવશે.
આચાર્ય વિજયભવનશેખર સૂરિ
કૃષ્ણનગર (સૈજપુર બેઘા) નરોડા રોડ, અમદાવાદ.
– પ્રકાશકીય નિવેદન– શ્રી બુદ્ધિતિલક જૈન જ્ઞાનમંદિર તરફથી સપભોગ્ય, સુંદર સાહિત્યનું પ્રકાશન પૂર્વાપર થઈ રહ્યું છે તે અમારા માટે ગૌરવ લેવા લાયક છે. પૂ. આચાર્ય વિજયભુવનશેખરસૂરીશ્વરજી મહારાજને અમે વિનંતિ કરીએ છીએ કે આવા ઉપયોગી સાહિત્ય-પ્રકાશનના શુભ સંદેશાઓ અમને મળતા રહે.
વિશેષમાં તિલક તરડ ભાગ પહેલાના પ્રકાશનમાં આર્થિક સહકાર આપવામાં પોતાને ઉદાર હાથ લંબાવનાર સાહિત્યરસિક સદ્ભાગ્યશાળીઓને આ તકે અમો આભાર પ્રદર્શિત કરીએ છીએ. શ્રી બુદ્ધિતિલક જૈન જ્ઞાનમન્નિના સંચાલક
ભાભર—નાસકાંઠા)
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________
:
સસ્નેહ સમર્પણ - પરમ પૂજ્ય શાન્ત દાન્ત ત્યાગી વૈરાગી ઉત્કટ તપસ્વી સંયમરત સ્વ. ગુરૂદેવ પંન્યાસપ્રવર શ્રી તિલકવિજયજી ગણિવર્યના વડીલ ગુરૂત્રાતા, શાન્તમૂર્તિ, શિક્ષણદાતા, સંયમાવતાર સ્વ. ગુરૂદેવ શ્રીમાન્ બુદ્ધિવિજયજી મહારાજની વદી ૧૧ ને બુધવારે ૨૪મી સ્વર્ગીય પુણ્યતિથિના. સંભારણરૂપે તિલક તરડ નામના પુસ્તકનું પ્રકાશન કરી સ્વસમુદાયના સુકાની તરીકે ગણાતા પ. પૂ. આચાર્યદેવ સ્વ. શ્રી શાન્તિચન્દ્ર સૂરીશ્વરજી મહારાજના પટ્ટપ્રભાવક શિષ્ય આચાર્યદેવ વિજયકનકપ્રભ સૂરીશ્વરજી મહારાજના કર – કમલમાં અર્પણ કરી અત્યાનંદ અનુભવું
આ. વિજયભુવનશેખર સૂરિ
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________
તિલક-તરફડ
ત્રણ ગમે ત્રણ કારણોયે ગુણતાં નવ થાય. તેને ચાર સંજ્ઞાથે ગુણતાં છત્રીશ, તેને પાંચ ઈન્દ્રિએ ગુણતાં એકસો એંશી થાય છે. તેને પૃથ્વી પાણું અગ્નિ વાયુ વનસ્પતિ બેઈદ્રિય તેઈન્દ્રિય ચઉરિદ્રિય પંચેન્દ્રિય અને અજીવ એ દશે ગુણતાં અઢારસેં થાય, તેને દશ શ્રમણધર્મથી ગુણતાં અઢાર હજાર શીલાંગરથને હીસાબ મળે છે.
પ્રાતંજલ યોગ-સૂત્રમાં પાંચ કલેશે માનવામાં આવ્યા છે. “વિ મિતાક્રૂurfમનિવેરા વંર ઢેરા:* અજ્ઞાન અમિતા (અહં) રાગ દ્વેષ અને અભિનિવેશઆ પાંચ કલેશો કહેવાય છે.
પાંચમા આરામાં દુષમકાલ હુંડાવસર્પિણી દક્ષિણા ભરત ભસ્મગ્રહને યેગ અને કૃષ્ણ પક્ષી આ જીવ. આ પાંચ પદાર્થો વિષ સમાન છે.
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________
પાંચ ઇન્દ્રિયોને સંયમ તે ઈન્દ્રિય સંયમ અને કષાયાદિને નિગ્રહ તે નેઈન્દ્રિય, સંયમ કહેવાય છે.
# ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર નવમા અધ્યયનમાં ચાર પ્રત્યેક બુદ્ધ રાજાએ પુપિત્તર વિમાનમાંથી સમકાળે ઍવીને રાજા થયા છે. કરકંડુરાજા કલિંગદેશમાં, દ્વિમુખરાજા પાંચાલદેશમાં, નમિરાજા વિદેહ દેશમાં અને નગ્નતિરાજા ગાંધારે દેશમાં જન્મ્યા હતા. અનુક્રમે વૃષભની વૃદ્ધાવસ્થા દેખીને, બીજા હરિચા૫ (ઈન્દ્રધનુષ્ય) દેખીને, ત્રીજા વલયના ખડખડાટથી અને ચોથા આમ્રવૃક્ષને દેખીને પ્રત્યેક બુદ્ધ થયા. ચારે રાજાઓને સમકાલે દીક્ષા અને મોક્ષ થયો હતે.
ઉથાવલિકામાં કર્મ પ્રક્ષેપરૂપ વ્યાપાર તે આવજે કરણ તે દરેક કેવલીઓ કરે.
- અતીત અનાગત અને વર્તમાનકાલના જેટલા સમય થાય તેના કરતાં અનતગુણ છે એક નિગોદમાં હોય છે.
Kખંતી મુક્તિ અજજવ મદ્વ" આ ચાર પ્રકારનાં આલંબનથી શ્રી તીર્થકર ભગવતે દીક્ષા ગ્રહણ કર્યા બાદ કેવલજ્ઞાન પામે છે.
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________
ચેડા મહારાજા અને કણિકના યુદ્ધમાં પ્રથમ દિવસે ૯૬,૦૦,૦૦૦ મનુષ્યોનો સંહાર થયે, બીજે દિવસે ૮૪,૦૦,૦૦૦ મનુષ્યોને સંહાર થયે. તેમાં ફક્ત એક મનુષ્ય સૌધર્મ દેવલોકે ગયે, એક મહાવિદેહમાં દશ હજાર મસ્થ જાતિમાં અને શેષ નરક ગતિમાં ગયા.
શેલડીના વાઢમાં થતું (કલમ કરવામાં આવે છે તે) બરૂનું રાડું શેલડી સાથે ચિરકાલ સુધી રહેતું હેવા છતાં પણ મધુર થતું નથી. સર્પ અને મણિને સમાન સંબંધ હોવા છતાં પણ મણિ સર્પના દોષને સ્પર્શત નથી અને સર્વે મણિના ગુણેને ગ્રહણ કરતા નથી.
-
૧૧
લીમડા અને આંબાનાં મૂળ જમીનમાં ભેગાં થાય છે, તેમાં બે લીંમડાપણું પામે છે. કિન્તુ લીમડો આંબાપણું પામતો નથી.
હંમેશાં નબળે સંસર્ગ જ બલવાન અને જોરદાર હોય છે.
૧૨
ઠાણુગ સૂત્રના ચેથા ઠાણે ચાર પ્રકારના અપૂર્ણ બતાવ્યા છે. સમુદ્ર અપૂર્ણ છે ગંગા જુના જેવી વિરાટ
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૪)
નદીએ પ્રતિક્ષણ લાખા ટન પાણી સમુદ્રમાં પહેાંચતું કરે છે. તથાપિ તે સંતુષ્ટ નથી, શ્મશાનને કદાપિ સàાષ નથી. ભિખારીથી માંડીને માલદાર સુધીના લાખા માણસાને ખાળીને ખાખ કરવામાં આવ્યા તેપણુ શ્મશાનાગારની, ભઠ્ઠી સળગતી જ રહેતી હાય છે. પેટની પણ આવી જ દુર્દશા છે. સવારે નાકારશીનેા ટાઈમ પણ પરિપૂર્ણ ન થયેલાય ત્યાં ચાપાણી પુડીપકેાડી, સેવ-ગાંઠીયા ભજીયા ભેળસેળ વગેરેનું તર્પણ, મારે બાર વાગવાની આસપાસ રેટલી દાળ ભાત શાક ફ્રુટ ફરસાણે દ્વારા હાઉસફૂલ કરવામાં આવે છે અને સાંજે પણ ચા ઢેબરાં ફાફડા વગેરે સ્પેશિયલ ફરસાણા ટેસ્ટથી જમવામાં આવે છે. આ રીતિચે ત્રણ ત્રણ વખત પેટલાદપુરીમાં માલ પહેાંચતા કરવામાં આવે છે. તેા પણ બીજા દિવસની વહેલી સવારે પેટ ખાલી ને ખાલી. ગમે તેટલું ભરવામાં આવે પણ બધું જ સ્વાહા. ચેાથી શ! હમેશાં અધૂરી જ રહે છે તે કદાપિ મધુરી થતી જ નથી. આશા આકાશ જેટલી અમાપ છે.
૧૩
નવકારવાળીમાં ૧૦૮ મણકા હેાય છે. આંગળીઓના વેઢા પણ ખાર હાય છે. ખારને નવે ગુણાકાર કરીએ એટલે ૧૦૮ થાય. કર એટલે હાથ અને હાથના વેઢાથી નવ વખત ગુણવામાં આવે એટલે ૧૦૮ ગુણ થાય એટલે નવકાર કહેવાય છે.
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪
પુની પિતે ઉપવાસ કરીને પણ અતિથિને જમાડતો હતા અને સમયે સામાયિક કરવા બેસતો હતો. સમભાવમાં "સુસ્થિત તેનો સુપ્રસન્ન આત્મા એવી નિરૂપાધિક દશામાં ડૂબેલો રહેતો કે સ્વયં ભગવાન મહાવીર અપના શ્રીમુખે તેના સામાયિકની પ્રશંસા કરતા હતા. પુનીયો શ્રાવક બે ઘડીના સમય દરમ્યાન પોતાના મનને સિદ્ધશિલા ઉપર સ્થાપિત કરતો. જ્યારે આપણે બે ઘડીના સામાયિક દરમ્યાન એ.ફિસની ખુરશી પર, સિનેમાની સીટ પર કે પાડેસીના ઓટલા પર ચઢી બેસીએ છીએ. સંસારનાં સમગ્ર કલેભને તેને ચલિત કરી શકતાં નહિ. વધુમાં સામાયિકમાં જ્યારે તે મુહપત્તિથી પિતાનાં અંગોનું પ્રતિલેખન કરતો ત્યારે એકઝાટકે પિતાના આત્માને લાગેલી કરજ ખંખેરી કાઢતો હતો. તેનું સુમધુર આત્મસંવેદન સર્વજ્ઞ શિવાય. અન્ય કોણ સમજી શકે ?
જગતનાં સમસ્ત પ્રાણીઓ ત્રણ વિભાગમાં વિભક્ત છે : બહિરાભા, અન્તરાત્મા અને પરમાત્મા પહેલા ગુણ સ્થાનકથી ત્રીજા સુધીના જીવડાઓ બહિરાત્મા કહેવાય છે. ચોથાથી પાંચમા “સુધી અન્તરાત્મા કહેવાય છે. વધુમાં છઠ્ઠાથી માંડીને બારમ” સુધી પણ અન્તરાત્મા કહેવાય છે. અને તેરમાથી ચૌદમા"ગુણસ્થાનક સુધી પરમાત્મા કહેવાય છે.
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૬)
૧૬
એક વખત ભગવાન બુદ્ધ પરિભ્રમણ કરતા કરતા, કોઈ ખેતરમાં જઈ ચઢયા. તે વખતે ખેડૂત ખેતી કરી રહ્યો હતા. તેની સમીપે જઈ ભિક્ષા માગી ત્યારે તે ખેડૂતે સ્પષ્ટ પણ નમ્ર શબ્દોમાં સંભળાવી દીધું, ‘હું ખેતર ખેડુ છુ.. અનાજ વાવું છું. દિનરાત, સતત–શ્રમ કરી હું રાટલે ખાઉં છું. તેમ તમારે પણ મહેનત-મજૂરી કરીને રોટલા ભેગા થવુ જોઈ એ.’ ભગવાન બુદ્ધે બહુ જ શાન્તિથી જવાબ આપે છે, હું પણ એક ખેડૂત જ છું, હંમેશાં મહેનત કરીને જ ખારાક મેળવું છું. મારા પ્રયત્ના એ મારા ખળદ છે, ચતુરાઈ એ મારૂ હળ છે, શ્રદ્ધાબીજને વાવું છું. શિસ્ત ને સભ્યતા મારૂં પાણી છે, સત્ય એ મારે પાક છે. મારા પાક. જિન્દગીના દુઃખમાંથી મને મુક્તિ અપાવે છે.’
१७
આજે આપણે એવા ચુવાનેાની આવશ્યકતા છે કે જેઓ માત્ર સેાના-રૂપાના જ સંચય કરે તેના કરતાં સુવણુ મય વિચારે કે સુવર્ણમય કાર્યો કરે.
૧૮
મેં જીવનશુદ્ધિ, શરીરશુદ્ધિ, ભાષાશુદ્ધિ,વસ્ત્રશુદ્ધિ, એવી કેટલીયે શુદ્ધિ છે. તમામ શુદ્ધિઓના મુખ્ય આધાર વિચારશુદ્ધિ ઉપર નિભર છે. વિચાર માણસને જાગૃત અનાવે છે અને વિચાર લાચાર બનાવે છે. વિચારે વિનાશ
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________
નેતર્યો છે, તે જ વિચારે મહાન વસાહતે ઊભી કરી છે. ક્ષણિક વિચાર માણસને તારી દે છે અને એ જ વિચાર માણસને મારી પણ દે છે. ક્ષણિક વિચારે લેહીની નદીઓ વહાવી દીધી છે અને એ જ વિચારે જગત ઉપર શાનિત પણ રેલાવી દીધી છે. તે
_) મૂછને ત્યાગ એ દાનને પ્રાણ છે. વિષયે પ્રતિ વિરાગભાવ એ શીલને પ્રાણ છે. અનાહારી પદ મેળવવાની સંપૂર્ણ તાલાવેલી એ તપનો પ્રાણ છે અને એકાન્ત આત્મહિત દષ્ટિ એ ભાવધર્મને પ્રાણ છે. ?
૨૦ ) લમીને અનર્થકારી માની એટલે દાન આવ્યું, ઈન્દ્રિયેના ભેગે દુઃખરૂપ છે એમ લાગ્યું એટલે શિયળ આવ્યું, ખાવું એ ખોટું છે એમ સમજાય ત્યારે તપ આવે અને જગતના ભૌતિક પદાર્થ પ્રતિનું મમત્વ મરે ત્યારે ભાવ આ . !
ગુલાબ કંટક વચ્ચેય સૌન્દર્ય કે સુવાસ છોડતું નથી. આ જ વાત આપણે આપણું આધ્યાત્મિક ચોગઠામાં બંધબેસતી કરવી જોઈએ. કંટકસમ કલિકાલની વચ્ચે વસનારો વીતરાગનો વારસદાર સગુણરૂપી સૌન્દર્ય અને સમકિત રૂપી સુવાસ છોડતું નથી. કેમ કે આપણે આભા ગુલાબવત્ છે, ગુલામ નથી જ.
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________
(<)
૨૨
માનવીના જીવન કાળમાં અનેક પ્રકારની મુંઝવણા આવે છે, તે તમામ દૂર કરવાના અનેક ઉપાયે હાય છે, અને તે પ્રયત્ન કરવાથી દૂર પણ કરી શકાય છે; પરંતુ મૃત્યુની મુંઝવણ દૂર કરવાને એકે ઉપાય નથી જ.
૨૩
શેરડી સુમધુર છે, ચૂસવાનું મન થાય તે ચૂસે પણ પૂછડે ફેકાશના ભાગ શરૂ થાય ત્યારે ફેકી દેશે. ચૂસશે! નહિ, કારણ પૂંછડાને ભાગ પશુએ! ખાય છે.
૨૪
મારે નથી મરવું એમ છાતી ઠોકીને કહેનાર સંસારમાં આજ સુધી કાઈ પણ નીકળ્યું નહિ, પણ મારે નથી જન્મવુ' એમ નિશ્ચયપૂર્વક કહેનાર મુક્તિમાના મુસાફા જ હેાય છે.
૨૫
કાન, આંખ, ત્વચા, ઘાણ એ ચાર એક એક કામ કરે છે, જયારે જીભ બે કામ કરે છે. ખાવુ', ગાવું એમ બેઉ કામ જીભ કરે છે.
ર્
પાટલાની રમતમાં બાળક ચે જાય છે ત્યારે જેટલે આનંદ ઉછળી રહેલે! હાય છે તેટલે! જ આનંદ નીચે આવે છે ત્યારે પણ હોય છે. જીવનમાં આવતાં સુખદુ:ખને પણ આપણે જો પાટલાની રમતની જેમ ટેવાઈ
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________
te)
જઈ એ તે આપણે પણ ચડતી પડતીમાં એક સરખા
આનંદિત રહી શકીએ.
૨૭
፡
એક અમદાવાદીને ત્યાં સવારના ૧૧ વાગ્યાની આસપાસ કોઈ મહેમાન આવી ચડયા. ભાજન વગેરેથી ટાળવા માટે તેમણે ઘરમાં કહ્યું, · પાણીને લાટા લાવજો.’ ઘરના ધણીને કહેવાના આશય એ હતા કે મહેમાન જમીને આવ્યા હશે તેા તેમને જરા પાણીને લેટે આપજો, પણ મહેમાન કાચી માટીનેા ન હતેા, તેમણે મમરા મૂકયો કે સાથે દાતણ પશુ લેતાં આવે ( હજુ ચા પણ પીવાની ખાકી છે).
૨૮
અમે રેકામાં એવાં મશીન થાય છે કે તેમાં નીતિ પુરસ્કર પૈસા પ્રક્ષેપ કરતાં સ્વયં પૈસા પ્રક્ષેપકને ફાટા તૈયાર થઈ ને બહાર આવે છે. જનતાને આવાં મશીને ઉપર પૂર્ણ વિશ્વાસ રહે છે; પરંતુ આનંદકંદ આત્મામાં જેટલા પુરુષાર્થ ની એકગ્રતા મૂકે તેટલી નિહૂલ પર્યાય પ્રગટે છે, એટલે જેવી પુરુષાર્થીની એકાગ્રતા મૂકે તેવા જ ફાટે। પર્યાયમાં પડી જાય.
૨૯
એક અણુએસ્થ્ય પડે તે। સમસ્ત નગરને નાશ કરી નાખે છે, આ વિશ્વાસ આપણને ભારાભાર રહે છે, કિન્તુ આત્મગત શ્રદ્ધારૂપી અણુએમ્બમાં એવી અચિન્ત્ય અને અનંત શક્તિ પડેલી છે જે લાખા ભવનાં સંચિત
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૦) કર્મોને એક જ ક્ષણમાં ધ્વંસ કરે છે. આ વિશ્વાસને અપનાવવાની જરૂર છે.
માતાથી વિખૂટા પડી ગયેલા બાળકને મારી મા મારી મા” એમ પિતાની માતાનું જ રટન રહ્યા કરે છે. આવા સમયે તે બાળકને પૂછવામાં આવે કે તારું નામ શું? જવાબમાં મારી મા. મારી મા. આ શબ્દ સિવાય તેની જીવનપથીમાં અન્ય કોઈ શબ્દ હોઈ શકતા નથી તેમ જે ભવ્ય ને અન્તરમાં પિતાના આત્માની દરકાર જાગે, આત્માનું જ રટન અને આત્માની જ ચિન્તા પ્રગટે તે દુનિયાની કે માયાની મુંઝવણ ભાગ્યે જ રહે.
| શાસ્ત્રમાં માર્ગ કહ્યો છે, મર્મ કહ્યું નથી. મર્મ તે સપુરૂષેના અન્તરાત્મામાં રહ્યો છે. -
તકની વાટ જોઈને નિષ્કિય બેસી રહેશે નહિ. તક આવવાની નથી પણ તમારે ઊભી કરવાની છે. તકને તકાસી બેસનાર તે કેટલાય નિર્માલ્ય માણસે કંઈપણ મહાન કાર્ય કર્યા વિના જગતમાં રડતા રડતા ચાલ્યા ગયા. મર્દ તે તે જ કે જીવનની પ્રત્યેક પળને ધન્ય ધ બનાવે.
સ્વપ્નને કદી કેઈએ પકડ્યું છે? એ તે કેવળ
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૧) કલ્પનાની એક રંગીન વાદળી છે. આવે છે ને ઊડી જાય છે. એ જ રીતે યૌવન આવે છે, કેટલાક સમય મનને વિભોર બનાવી પછી ઉડી જાય છે.
૩૪ અક્કલ અને વિવેકબુદ્ધિમાં બહુ જ અંતર છે. અક્કલવાળે ઈન્સાન બીજા ન કલ્પી શકે એવાં અજાયબીભર્યા કાર્યો કરી શકે છે, પરંતુ અણુઓને ઉપયોગ માનવજાતના કલ્યાણ માટે કરે એવી સમજણ તે વિવેકબુદ્ધિ જ આપી શકે છે.
૩૫
બીજાના વર્તનથી આપણા દિલમાં ક્રોધની લાગણી ઉદ્દભવે છે. તે વર્તનના પરિણામથી નુકસાન થાય છે. તેના કરતાં આપણું અંતરમાં ઉદ્ભવેલી ક્રોધની લાગણી આપણને અને સામી વ્યક્તિને વધુ નુકશાન પહોંચાડે છે.
૩૬
ખેડૂત ખેતરમાં દાણા નાંખે છે તે અવળા સવળા પડતા હોય છે, છતાં ઉગે છે. તેવી રીતે ગમે તેવી સ્થિતિમાં લેવામાં આવતું ઈશ્વરનામ ફલદાયક નીવડે છે.
૩૭ ઊંચા પ્રકારની ઘડિયાળ હોય પણ તેના બેમાંથી એકે કાંટા ન હોય તે તેની કશી જ કિંમત નથી. તેમ જીવનરૂપી ઘડિયાળમાં જે જ્ઞાન અને ક્રિયારૂપી બંને કાંટા ન હોય તો જીવન શૂન્ય છે.
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૨)
કબાટ જેવડી નાનકડી દુકાનમાં સલવાઈને સવારથી સાંજ સુધી બેસી રહેવું પડે તે આ જીવડે તૈયાર છે, પણ ધર્મની આરાધના માટે પરસેવે વાળવાની તૈયારી નથી ત્યાં ધર્મની ખાતર રક્ત રેડવાની વાત ક્યાં ?
૩૯ | V સ્થાનાંગ સૂત્રમાં ચાર પ્રકારના વૈરાગ્ય કહેવાય છે? મીણને ગેળ, લાખને ગેળ, લાકડાના ગેળો અને માટીને ગેળે. મીણને ગળે સૂર્યના તડકામાં મૂકવામાં આવે તે ઓગળી જાય છે. લાખનો ગેળો અગ્નિ પાસે મૂકવાથી ઓગળી જશે. લાકડાનો ગોળો અગ્નિમાં નાખવાથી બળી જશે અને માટીનો અશિમાં પ્રક્ષેપ કરવાથી પણ વધુ ને વધુ પરિપકવ થશે.
૪૦ મર્યાદા એ જ મહત્વની ચીજ છે. નદી બે કાંઠાની વચ્ચે વહે ત્યાં સુધી સૌ કોઈ તેને માવડી કહે છે, સરિતા
જ્યારે કાંઠા તોડીને વહેવા લાગે તો કોઈને ય ગમતું નથી જ.
૪
મર્યાદા એ જક બ્રેક છે. નાવને સઢની જરૂર છે, હાથીને અંકુશની જરૂર છે. ઘોડાને લગામની જરૂર છે, અને મેટરને બ્રેકની જરૂર છે તેમ માનવજાતને નિયમની જરૂર છે.
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૩)
૪૨ મગના ઢગલા ઉપર બેઠેલે મેર ઉડવા માટે પગની ભીંસ મારે તેમ ઢગલામાં નીચે ઊતરતો જાય છે. મગના ઢગલા ઉપરથી ઉડ્ડયન કરવું તેને માટે બહુ જ ખતરનાક છે. તે જ મેરલે છાપરા ઉપરથી સહેલાઈથી અનંત આકાશમાં ઉડ્ડયન કરી શકે છે, મેરમાં ઉડવાની શક્તિ હોવા છતાં બાહ્ય કારણો બાધક નીવડે છે. એવી જ રીતે માનવજીવન, એ જીવડાને માટે છાપરા પરથી ઉડવાની તક આપે છે. બાકીની ત્રણ ગતિએ મગના ઢગલા પર બેઠેલા મેરિલા જેવી છે.
માનવીને સ્વભાવ મંકોડા સાથે સરખાવવામાં આવ્યો છે, પોતાની પ્રકૃતિ આમરણાંત છેડતા નથી.
૪૪ તપ એટલે લાલસાઓને બાળવાને એક પ્રકારનો
અગ્નિ
૪૫
કાલની ચાલ સાથે જેમણે જીવનને તાલ મેળ છે એમની પ્રત્યેક સાલ મુબારક નીવડે છે.
/ શ્રદ્ધાભક્તિનું બળ એટલું જોરાવર છે, અવર્ણનીય છે. સમ્રાટ શ્રેણિકે નવકારશી પ્રત્યાખ્યાન પણ કર્યું ન હતું તથાપિ ભગવાન મહાવીર પ્રત્યેની અતૂટ શ્રદ્ધા ને પ્રેમ તેમને તીર્થકર નામકર્મની પ્રાપ્તિ કરાવે છે.
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૪)
४७
શાસ્ત્ર પાંચ કારણે માને છે કાળ, સ્વભાવ, નિયત, પૂર્વકૃત અને ઉદ્યમ. આ પાંચ કારણે, જેમકે વિદ્યા ગ્રહણ કરવાને સમય વય તે કાળ. મનુષ્ય જાતિમાં જ શિખવાનો સ્વભાવ છે. પશુમાં નથી, તે સ્વભાવ વિધા ભણાવવાવાળા ગુરૂ અને શિક્ષક તે નિયત યા નિમિત્ત. પૂર્વજન્મમાં વિદ્યા પ્રાપ્ત કરવાના સંસ્કાર યાને જ્ઞાનની આરાધના કરી હશે તે જ વિદ્યા ગ્રહણ કરી શકશે અને ગુરૂએ આપેલા શિક્ષણની પાછળ પઠન, મનન કે ચિન્તન કરવામાં આવે અર્થાત્ અધ્યયનની પાછળ પૂરતા પુરૂષાર્થ કરવામાં આવે તે ઉદ્યમ. આ જ પાંચ કારણે બીજી રીતિએ ઘટાવી શકાય છે જમવાને સમય તે કાલ, ભૂખ લાગવી તે સ્વભાવ, જમવાના વાસણ થાળી વાટક વગેરે તે નિયર્તિ યા નિમિત, પૂર્વજન્મમાં ભેગાન્તરાય કર્મનું નિવારણ જેટલા જેટલા અંશે થયેલું હોય તેટલા પ્રમાણમાં ખાદ્ય પદાર્થો વગેરે મળી રહે તે પૂર્વકૃતકર્મ કહેવાય છે. યદિ પૂર્વકૃતકર્મ ન હોય તે જમવાની સંપૂર્ણ તૈયારીમાં કંઈ ને કંઈ વિદત આવે એટલે જમી ન શકાય, અને ભજનના થાળમાં તમામ રસવતી પીરસાઈ ગઈ હોય જીવરાજભાઈ પાટલે પણ બેસી ગયા હોય પરંતુ હાથ હે વગેરેની યોગ્ય પ્રક્રિયા કરવામાં આવે તે જ ઉમે. આ રીતિએ પાંચ કારણે મળે તે કાર્ય થઈ શકે.
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૫)
४८
રૂથી માણસ મરે તેવી કલ્પના કેમ હોઈ શકે, કિન્તુ તે જ રૂનું દેરડું બનાવવામાં આવે છે તે જ દોરડાથી ફાંસી પણ આપી શકાય છે. તેમ જ્ઞાનરૂપી રને અભિમાનનો વળ ચડાવવામાં આવે તે તારણહાર જ્ઞાન પણ ડૂબાવી દે છે.
૪૯ સૃષ્ટિનાં સર્વપ્રેરક તર જૈન ફિલસૂફીમાં તરવરે છે. તેમાં અહિંસા સત્ય ત્યાગ અને પ્રેમ મુખ્ય છે.
૪૯
અહિંસા એ વિજયી અને વીરોનું અમોધ શસ્ત્ર છે.
- ૫૧ મહારાજા કુમારપાળ. હંમેશાં એક વિગય છૂટી – રાખતા હતા.
પર તપ એ વકરે છે જ્યારે તેની પાછળ સાચવવામાં આવતી. શુદ્ધ પરિણતિ એ નફે છે.
૫૩ શ્રી આદીશ્વર દાદાના સમયે શ્રી શત્રુંજય ગિરિવર ત્રીજા આરાના અંતે મૂળમાં ૫૦ એજન ઉપર દશ એજન અને ઊંચાઈમાં આઠ જન શ્રી શિવું જયને મહિમા. દાદાના આદેશથી પુંડરિક ગણધરે વિશ્વના હિત માટે
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૬)
સવા લાખ લેાક પ્રમાણ પ્રકાશિત કરેલેા હતેા પશ્ચાત્ વળા નગરમાં શ્રી ધનેશ્વર સૂરીશ્વરે રચેલું શ્રી શત્રુંજય માહાત્મ્ય આજે પણ છે.
૫૪
સાધારણ ધૂપ કરનાર ૧૫ ઉપવાસનું ફળ મેળવે છે, જ્યારે કપૂર આદિ સુગધી પદાર્થોથી ભરપૂર ધૂપ કરનાર માસક્ષપણનું ફળ મેળવી શકે છે.
૫૫
મીણુ લાખ કે કાષ્ઠના ગાળા જેવા વૈરાગ્ય ન્ય છે. અગ્નિના સચેગે પીગળી જાય છે, નહિવત્ નીવડે છે, જ્યારે માટીના ગાળા જેવા વૈરાગ્ય ઉપસ રૂપી અગ્નિથી વધુ ને વધુ ૫.રેપકવ થાય છે.
પ
।। એ આત્માએ જમવા બેઠા છે. ભાતભાતની વાનગીઆથી થાળ ભરેલા છે. તેમાં એક આત્માની આંખે આંસુએનાં તારણ અંધાય છે જ્યારે બીજાને જીભમાંથી પાણી છૂટે છે. એકને એમ થાય છે કે જીવડા ! તેં આવા સુમધુર સ્વાદિષ્ટ પદાર્થો અનેક વખત ખાધા, હજુ પણ ખાઈ રહ્યો છું તારે કેટલું સહન કરવું પડશે ? આ વિચારધારા તેની આંખે!માં પાણી લાવે છે. જે જીવડા રસલેાલુપી છે તેની જીભમાંથી પાણી છૂટે જાય છે. I
૫૭
અરિહંત એ પરોપકારના ભંડાર છે. સિદ્ધ પરમાત્મા એ સુખનેા ભંડાર છે, આચાય ઉપાધ્યાય અને સાધુ
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભગવંત એ અરિહંત પરમાત્માના એજન્ટ તરીકે છે એટલે તેઓ પણ પોતપોતાની ચગ્યતાનુરૂપ પરોપકાર કરી રહ્યા હોય છે. દર્શનપદ એ અનંત ભાવનાને ભંડાર છે, જ્ઞાન પદ એ વૈરાગ્યનો ભંડાર છે, ચારિત્ર્ય એ સર્વગુણને ભંડાર છે અને તપ એ સંતોષને ભંડાર છે.
૫૮. દેરા સહિત સોય ખેવાય છતાં શી મળી આવેછે તેવી જ રીતે સમ્યફથ્રતધારી જીવડે સંસારમાં પડવા છતાં ઉદ્ધાર પામે છે. સમગૂ દર્શનરૂપી દેશે એકવાર આત્મામાં પરોવાઈ જાય પછી રખડવાનું રહેતું નથી.
* જિન્દગીનું પહેલું સંગીત માતાના શ્રીમુખથી સરતું મધુર હાલરડું અને છેલ્લું ગીત ડાઘુઓના મુખેથી સરતું રામ બોલો ભાઈ, રામ બોલ”
બહુવેલનો અર્થ એ છે કે આંખની પાંપણ ચાલવી, શ્વાસ લેવે વગેરે સૂક્ષ્મકિયાની છૂટ મંગાય છે. સિવાયનું તમામ ગુરૂની આજ્ઞાથી કરવાનું રહે છે.
જ્ઞાન વિના વિજ્ઞાન નહિ, વિજ્ઞાન વિના પચ્ચખાણું નહિ પચ્ચક્ખાણ વિના સંયમ નહિ સંયમ વિના તપ નહિં અને તપ વિના કર્મ બેદાં થાય નહિ' '
. ૨
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૮)
- તમારાં સુખે કરતાં તે દેનાં સુખે સહગુણા હોય છે. એક દેવાંગના કપાળમાં ચાલે કરે છે તેમાં જંબુદ્વિીપની રૂઢિ છે. પગ મૂકવાના બાજોઠમાં અઢી દ્વીપની સમૃદ્ધિ છે.
ત્રણ કરોડ એજ્યાશી લાખ બાર હજાર નવસો સીત્તેર માણને એક ભાર થાય છે, એવા હજાર ભારનો લોખંડનો મેળે પહેલા બીજા દેવલેકથી ગબડાવવામાં આવે તે ઘસાતે ભરાતો અથડાતે ટીચાને જ્યારે છ માસ છ દિવસ છ પ્રહર છ ઘડી અને છ પળ પછી તળેટીમાં પડે ત્યારે સોપારી જેવકે રહે છે અને તે રજજુ પ્રમાણ કહેવાય છે.
તપગચ્છના અધિષ્ઠાયક માણિભદ્ર ખરતરગચ્છના અધિષ્ઠાયક કાલ ભૈરવ અને અંચલગચછની અધિષ્ઠાયિકા તરીકે મહાકાલી. એમ પ્રત્યેક ગચ્છના અધિષ્ઠાયક દેવે હોય છે.
૬૫
V ગૌતમ ગણધર દિક્ષા પર્યાયમાં લઘુ પરંતુ ચાર જ્ઞાનના ધારક હતા. કેશી સ્વામી દીક્ષામાં મેટા છે અને તે ત્રણ જ્ઞાન યુક્ત હતા. ગૌતમ સ્વયં કેશી ગણધર પાસે જાય છે. કેશી સ્વામી તેઓશ્રીને જોઈને સુપ્રસન્ન થયા અને જેડે પાટ ઉપર બેસાડવામાં આવ્યા. તેઓ અને
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________
શશીસૂર્યસમ શેભી રહ્યા હતા. જેઈ લે. મહાન પુરૂષમાં પારસ્પરિક કે સદ્ભાવ છે.
- સોળ હજાર ત્રણસે ત્યાસી હાથી અંબાડી સહિત ઊભા રાખે તેટલી શાહીના ઢગલાનું લખાણ કંઠસ્થ હોય તેવા જ માત્ર પ્રમાદના ગે નિગદમાં ગયા.
૬૭ કમલના જેવા ઝીણું છિદ્રમાં પણ પ્રવેશ કરવાની શક્તિ તે અણિમા, મેરૂ કરતાં પણ મહાન શરીર વિકુવી શકાય તે મહિમા, અત્યંત ભારે થવાની શક્તિ તે ગરિમા, વાયુ કરતાં પણ હલકા થવાની શક્તિ તે લધિમા, પ્રવીપર રહ્યા છતાં અંગુલીને અગ્રભાગથી મેરૂપર્વતની ટોચ યા તે સૂર્યને સ્પર્શ કરવાની શક્તિ તે પ્રાપ્તિ, પાણીમાં પૃથ્વીની માફક ચાલે અને પૃથ્વી પર પાણીની માફક ચાલે તે પ્રાકામ્ય, સ્થાવર પણ આજ્ઞાધીન રહે તે ઈશિત્વ અને જીવ અજીવ પદાર્થ માત્ર વશ થાય તે વશિત્વ કહેવાય છે
જમાલી ચારિત્ર ચેકબું પાળતે પરતું એક જ વાક્ય કે સર્વજ્ઞની પણ ક્ષતિ થાય, બસ આ વાક્યથી જ તેને કિલબશીયા થવું પડ્યું હતું અને સંસારમાં રખડવું પડ્યું હતું.
ખેતરમાં માંબેલે એક દાણે સેંકડો દાણ આપે છે જ્યારે કેઠીમાં રાખેલા દાણાએ કેહજાઈ જાય છે.
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૦)
७०
એકને જીતવાથી પાંચને જીતી શકાય છે, પાંચને જીતવાથી દેશને જીતી શકાય છે અને દશને જીતવાથી સને જીતી શકાય છે. અર્થાત્ એક મનને જીતવાથી ચાર કષાય જીતી શકાય છે એટલે કુલ પાંચ શત્રુએને જીતી શકાય છે. એ પાંચ છતાય ત્યારે સહેજે પાંચે ઇન્દ્રિયા પર પૂણ ક ટ્રાલ કેળવી શકાય છે. આ રીતે કુલ દશને જીતી શકાય છે. આ દૃશને જીતી લેવામાં આવે પછી તે વિશ્વમાં વિજયી બની શકે છે.
î
ચૌવન આવે ત્યારે ચારિત્રનુ રક્ષણ કરે! અને સત્તા આવે ત્યારે સ્નેહ સદ્ભાવનુ રક્ષણ કરે.
७२
હુંમેશાં એ નહિ જ ભૂલાવું જોઈએ કે વિશ્વાસ વિના, મંત્ર મિત્ર કે ભગવાન ફૂલદાયક નીવડતા નથી જ.
૭૩
મહારાજા શ્રી કુમારપાળ ભૂપાલે હિંસા પર નભતા. માછીમારે પારધીએ કસાઈ આ વગેરેને તે તે ધધાએ છેડાવી ખીજા સારા ધંધે ચડાવ્યા હતા. એક દિવસે માછીમારાની ૧,૮૦,૦૦૦ જાળેાની હોળી સળગાવી હિંસા પિશાચીનીને પલાયન કરવામાં આવી હતી. તેના રાજ્યમાં પશુપ’ખીએ. નિર્ભીય અને નિર'કુશપણે વિહરતાં હતાં. માંદા માટે પશ્ચિકિત્સાલયે પણ ખોલવામાં આવ્યાં હતાં.
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૧)
એક રાતના બ્રહ્મચર્યપાલનમાં ૧૮૦ ઉપવાસનો લાભ મેળવી શકાય છે.
૭૧ આ ભવમાં કરવામાં આવતો ઉદ્યમ તે આવતા ભવનું ભાગ્ય કહી શકાય છે.
૭૬ - ભરત ચક્રવતીના રસોડામાં જમવા આવનારા શ્રાવકેની સાથે કરવામાં આવતી શરતે આ પ્રમાણે હતીઃ ૧. બનતા પ્રયાસે અવશ્ય બ્રહ્મચર્યનું પાલન થવું જોઈએ. ૨. યદિ ન પાલન થઈ શકે તો પરિણામે થતી પ્રજોત્પત્તિને પૂ. સાધુ સાધ્વીઓના આશ્રયતળે રાખવાં. ૩. પોતાનાં સંતાનો સંયમ માર્ગે સંચરે તે માટે શક્ય કોશિશ કરવી. ૪. યાદ સંયમધારી ન બની શકે તો સંગીન સમ્યકત્વધારી બને તે માટે પૂરતો પુરૂષાર્થ કર આ ચાર પ્રતિજ્ઞા લેવડાવવામાં આવી હતી.
: ૭૭
સમ્યકત્વ પામતી વખતે આ જીવડે સર્વ વિરતિમાં રહેલા સાધુ ભગવંત, જે કર્મની નિર્જરા કરે છે તેના કરતાં અસંખ્યાત ગુણ નિર્જરા કરે છે.
- સિદ્ધહસ્ત ગણધર શ્રી ગૌતમ સ્વામીજીના હસ્ત દિક્ષિત હાલિક ભગવાનને જોઈને એ મૂકીને પલાયન
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________
થઈ જાય છે. જોકે હાંસી કરે છે પણ તે વખતે ભગવાને કહ્યું કે મેલીને ગયે નથી પણ મેળવીને ગમે છે. સર્વ વિરતિ પણું મૂકયું પણ સમ્યકત્વની સ્પર્શના થઈ ગઈ હતી.
ખરેખર જૈન શાસનની વિશાળતા એ છે કે એક કુટુંબને જગતભરના એકેન્દ્રિયથી પંચેન્દ્રિય સુધીના સર્વ કુટુંબનું પરિરક્ષણ જે દિક્ષામાં થતું હોય. અરે! જે પાંચ પચીશ સંસ્થાઓનું સ્વામિત્વ છેડીને જગતભરની સર્વસંસ્થાઓના પ્રતિપાલક થવું સર્વોત્તમ છે.
અપરિણત અને અતિપરિણતને છેદ એટલે બાદ કરીને પરિણતની પરીક્ષા કરીને એકાન્તમાં દેવા ગ્ય સૂત્ર. તેનું નામ છેદસૂત્ર કહેવાય છે.
– ૮૧ નંદન મણિયાર પરમ શ્રાવક હવે સખત ઉનાળામાં પણ ચઉવિહાર અઠ્ઠમ કરીને ત્રણ દિવસ પૌષધ કરતે. આ શ્રાવક પણ ગુરૂજીના સંપર્ક વિના સમ્યકત્વથી ભ્રષ્ટ થઈ મિથ્યાત્વ પામી, મરીને મેડક થયે હતે. અતઃ સત્સમાગમ અતિ આવશ્યક છે.
૮૨ કેટલીક વખત અજ્ઞાતપણામાં ગાળ આપે તે પણ મીઠો લાગે છે અને અણસમજથી ઝેરને તિલાંજલી આપવામાં આવે તે પણ જીવી જાય છે. તેવી રીતે અજ્ઞાત
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________
પણમાં પણ કરવામાં આવતી કલ્યાણકારી ક્રિયા ફૂલવતી બને છે.
નિર્જરાના સાધનમાં શક્તિ વિચારાય પણ પાંચ મહાવ્રતને અનુસરતી દીક્ષાના સંબંધમાં શક્તિની કલ્પના અસ્થાને છે. સર્વત્ર એક સરખો પ્રગ ન હેય.
વાલામુખીને પણ ભૂલાવી દે તેટલે આપણામાં ફોધ છે. મેરૂને પણ નાને મનાવે તેટલું માન છે.
- ઉઠે! હવે ઊંઘ કરે અળગી અને શાસ્ત્રવચનને રહે વળગી.
દેવલોકમાં હાથી ઘોઢ પાડા આદિ તિર્યો નથી. શાસ્ત્રોમાં જે વર્ણન આવે છે ત્યાં સમજવાનું કે દેવતાઓ કાર્ય પ્રસંગે તેવાં રૂપ વિક છે.
શ્રી ઉપદેશ તરંગિણીમાં લખે છે કે ભાવિક ઢેડ જનોને સંઘ શ્રી સિદ્ધાચલજીની સ્પર્શના કરવા નીકળે કિન્તુ અસ્પૃશ્યદેષના કારણે ગિરિવરના એક પણ પગથિયા પર પગ નહિ મૂકતાં માત્ર ડુંગરને પ્રદક્ષિણું કરીને
છે ફરે છે.
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૪)
પહેલાં આચરેલ હિંસા જૂઠ ચેરી અને પરિગ્રહ એ ચાર આનું સ્મરણ કરીને પણ જરૂર નિન્દા કરવી, પણ મૈથુનનું સ્મરણ કરીને નિન્દા કરવાની સાફ મનાઈ કરી છે. પહેલાંની રતિક્રિયા સ્મરણમાં લાવીને જે મૈથુનની નિન્દા કરે તે સંયમથી ભ્રષ્ટ બને, વિષયરૂપ વિષને સ્મરણ માત્રથી આત્માના જ્ઞાનાદિ ગુણોને તત્કાલ નાશ થાય છે.
૮૯ ધર્મની ક્રિયા કરતાં પહેલાં જે પૌગલિક સુખની ઈચ્છા થાય અને તે ઈચ્છાથી જ ધર્માનુષ્ઠાન કરાય તે આશંસા, અને પછીથી ઈચ્છાય તે નિયાણું કહી શકાય.
વિહારમાં યદિ પાણી અને વનસ્પતિના માર્ગો આવે તે તે બે પૈકી પાણીવાળા માર્ગે નહિ ગમન કરતાં વનસ્પતિવાળા માર્ગે પૂર્ણ ઉપગપૂર્વક ગમન કરવું.
૯૧ C કમલપ્રભ નામના આચાર્ય (પછીથી સાવધાચાર્ય). જેઓશ્રી ચૈત્યવાસીઓને માન્ય હતા. નિર્ણય માટે તેઓને બોલાવવામાં આવ્યા હતા. ચૈત્યવાસીઓ તેઓશ્રીની સમીપે ગયા હતા. ત્યાં યતિની સ્ત્રીને સંઘટ્ટ થયે હતે. સભામાં પૂછવામાં આવ્યું ચૈત્યપૂજા વધે કે સાધુપણું વધે. કમલભાચાર્યે સ્પષ્ટ જણાવ્યું હતું કે સાધુપણ
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨)
કરતાં ચૈત્યપૂજા કદાપિ વધી શકતી નથી. આ રીતે શાસ્ત્રસિદ્ધ જવાબ આપ્યો હતો. પછીથી યતિ સ્ત્રીના સ્પર્શ વિષે શંકા કરીને પૂછવામાં આવ્યું ત્યારે જવાબમાં કહ્યું કે જૈનધર્મ સ્યાદ્વાદ છે. સંઘટ્ટ થાય પણ ખરે, ન પણ થાય. આ શાસ્ત્રવિરૂદ્ધ જવાબ મળતાં તેઓ સાવઘાચાર્ય કહેવાયા અને તીર્થકર નામકર્મનાં દલિકે દૂર થયાં અને કઈ વીશીઓ સુધી સંસારમાં રખડવું પડ્યું હતું.
૯૨
સૂર્ય ઉદય પહેલાં જે પચ્ચખાણ ધારી શકાય તમાં ઉગ્ગએ સૂરે અને સૂર્ય ઉદય પછી પણ ધારી શકાય તેમાં સૂરે ઉગ્ગએ બેલાય છે.
ઉપાશ્રયે કે કેઈપણ જગ્યાએ જ્યાં સાધુ ભગવંત બીરાજતા હોય ત્યાં વ્યાખ્યાનાદિમાં “જાવ સાહુ પજજુવાસામિ” આ પ્રમાણે પાઠ બોલવાનું વિધાન છે અને તેમાં બે ઘડીના નિયમની આવશ્યકતા નહિ.
૯૪ આપણને જાગતાં જેમ પ્રદેશેાદય હોય છે તેવી રીતે દેવતાને પ્રદેશેાદય તીવ્ર હોય જેથી દેવતાની આંખ ઉઘાડી રહે છે, સિવાય પાંચે નિદ્રાએ દેવતાને હોય છે.
૯૫ અંગ્રેજીમાં બે શબ્દ આવે છે. ગાડ અને ડોગ.
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________
તેમાં GOD એટર્સે ગડ-ઈશ્વર અને DOG ફેંગ એટલે કૂતરે. બંને શબ્દમાં ત્રણ ત્રણ અક્ષરે છે, છતાં આશય અધેિ છે. ઉપરોક્ત ઉભય શબ્દ આપણને ઉધન કરે છે કે તમે બરાબર સીધા ચાલશે તે જીએડી એટલે પરમેશ્વર રૂપ બની શકશે અને ઉલટા જ ચાલશે તે ડીએજી એટલે ડોગ, અર્થાત્ કૂતરા સમ લેખાશે. બોલે ! તમને બેમાંથી ક શબ્દ પસંદ છે ?
ખીલતી કળીએ એક મુસાફરને કહ્યું “અય જુવાન સુસાફર ! મને જોઈને તને શા. વિચારો આવે છે ? “હું તારી જેમ ખીલતા રહે એમ થાય છે.” “એ સહેલું નથી મુસાફર.”કળી બોલી. “હું એ જાણું છું કે મારે આવતી કાલે મુરઝાઈ જવાનું છે એમ છતાં હું કિલકિલાટ હસી રહી છું અને મારા આજના જીવન અને આવતી કાલના મૃત્યુકાલની વચ્ચે જ મારે મારા જીવનની પરાગ પોપકાર માટે વહેંચી દેવાની પણ છે તેને ન જ ગુરૂમંત્ર મ .
९७ હજારે વાત કરતાં એક પગલું વધારે અસરકારક હોય છે.
* ૯૮ પ્રાચીનકાળમાં વિદ્યાર્થીઓ માટે શ્રી આસ લેખન વાંચન અને મનન એ ત્રિકની જગ્યાએ નવીન શ્રી આર્સ
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________
નાચ નશે અને નાદ એ પણ આવ્યાં છે એમ યુવક જગતમાં લાગે છે. કેમ કે પશ્ચિમની અવાંચીન સંસ્કૃત્તિ જોઈને એમ જરૂર કહી શકાય કે આ વસ્તુને ભારતીય સંસ્કૃતિ સંઘરી શકતી નથી.
મૂકી જવા લાયકની ચીજો માટે રાત્રિ દિવસની મજૂરી ચાલુ છે અને લઈ જવા લાયકની ચીજ માટે ઘડીભરની ફુરસદ નથી, તે સરવાળે શું ?
૧૦૦
વિખવાદ વેરઝેર અને શંકાના સામ્રાજ્યમાં શાન્તિના સૂર સંભળાતા નથી.
૧૦૧
વિજયને ઉન્માદ એ પરાભવનું પહેલું પગથિયું છે.
૧૦૨ મહમ્મદ બેગડાના સમયમાં ગુજરાતભરમાં દુષ્કાળ પડ્યો હતો, ત્યારે હડાણું ગામના ખેમા શ્રાવકે આખા ગુજરાતને બાર માસ ચાલે તેટલું અનાજ ખરીદવાના ગુજરાતમાં જ
રીતે પૈસા એકી કલમે આપ્યા હતા. એ રીતે શાહ નામ
ક નામ સાર્થક કરીને રાજા મહારાજાઓને બાદશાહ તરીકે જગતમાં જાહેર કર્યા હતા. શાહમાંથી બાદ થયા તે બાદશાહ કહેવાયા.
ત્રાજવાને કટે તેના ઉપરના આંકડા કેન્દ્રોમાંથી
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૮)
ક્યારે ખસવા માંડે છે? જ્યારે એક પલ્લું બીજા કરતાં વધારે ભારે થાય છે ત્યારે. એ જ રીતે જ્યારે કામિની અને કંચનનું દબાણ વધે છે ત્યારે મન ઈશ્વર તરફથી ખસવા માંડે છે.
૧૦૪ કાંટાથી ભલે કાંટે નીકળે, હીરાકણી ભલે કાચને કાપે, પણ વેર તે પ્રેમ વડે જ શમન કરી શકાય છે.
૧૦૫ સુખ એ તે અવળચંડી સ્ત્રી જેવું છે, જે ન બોલાવે તેની પાસે દેડી જાય અને આજીજીપૂર્વક બેલવે તેની પાસે પણ ન જાય.
- ૧૦૬ જીવનની અસ્મિતા અને અગમ્યતા સમજવામાં પૂર્ણ અંતરાયરૂપ વિષય, વિકાર, વિલાસ અને વિનોદઆ ચાર છે. આ ચાર ઉપર પૂર્ણ કંટ્રલ આવે તે જીવનની અસ્મિતા સહેજે સમજી શકાય.
૧૦૭ * જીવડા! તું જ્યારે દુઃખમાં સપડાય ત્યારે આટલે વિચાર કરજે દુઃખ મને માર્ગદર્શન કરાવવા કેમ નહિ આવ્યું હોય. કારણ કે જીવનદષ્ટાઓ કહે છે કે દુઃખ પણ ઘણી વખત માર્ગદર્શક બને છે. દુઃખ એટલે ભૂતકાળમાં કરેલાં પાપનું પ્રાયશ્ચિત્ત-દુઃખની આ ટુંકી વ્યાખ્યા છે,
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૯)
૧૦૮
તરતાં શીખીને જ તારતાં શીખવજો નહિતર તમેય
ડુબશે! ને સામાનેય ડુબાડશે.
૧૯
તમારામાં ધર્મ ભાવના કેટલી ઊંડી છે, અને પૂજય પ્રતિ સેવાની અભિરૂચિ કેટલી છે, એનું ચાક્કસ માપ કાઢવું હાય તે। દેરાસરજીના પૂજારીને એક માસ રજા ઉપર મેકલે. પછી સ્વ-હસ્તે કામ કરવાના પ્રસંગ આવે ત્યારે જુએ કે પૂજા કરનારા કેટલા મળી આવે છે.
૧૧૦
પતનના માર્ગે પ્રયાણ કરતા મનને અટકાવવા માટે સત્સંગ, સદ્બધ અને આત્મજાગૃતિની ક્ષણે ક્ષણે તે પળે પળે અનિવાય આવશ્યકતા છે.
૧૧૧
વાસનાની વાણીમાંથી જન્મેલી કવિતા સર્જન પહેલાં જ મૃત્યુ પામે છે. ક્ષણિક આવેશમાંથી ઉદ્દભવેલી કવિતા જન્મીને મૃત્યુ પામે છે અને સયમ સાધનાના દીઘ ચિન્તનમાંથી પ્રભવેલી કવિતા સદા અમર રહે છે.
૧૧૨
અય સજ્જને ! તમારૂં દિલ ગરીખ છે કે શ્રીમાન, અગર ખીજાને સુખી જોઈ તમે જો દુઃખી થતા હે। તા તમે શ્રીમાન્ હોવા છતાં તમારૂ દિલ ગરીમ છે.
હુંમેશાં ગરીખી અને અમીરી ધનમાં નથી, મનમાં છે,
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________
પાપ કરી પ્રાયશ્ચિત કરે તે માનવ અને પાપ કરી તેને છુપાવવા અનેક પાપની પરંપરા ઊભી કરે તે દાનવ કહેવાય છે.
-
૧૧૪
તમારે આજનો એક કલાક કઈ રીતિએ પસાર થાય છે એ જે તમે બરાબર નિરીક્ષણ કરી શકતા હે તે તમારી જિંદગી કઈ રીતે પસાર થશે તે તમે બરાબર કલ્પી શકશે કારણ કે સમયના ગર્ભમાં કલાક રહેલો છે અને કલાકના ગર્ભમાં જિંદગી છુપાયેલી છે.
કવિવર શ્રી દલપતરામ માત્ર બે લીટીઓમાં કેટલું ઊંડું ઉદ્બોધન કરે છે !“સાળો કહેતાં સસરો કહેતાં મશ્કરે તમામ, સહુને સાથે સહુને સસરે, હું છું દલપતરામ દુનિયાની દરેક સ્ત્રી પોતાની બહેન અને પુત્રી સમાન છે. એવી ઉચ્ચ અને ઉદાત્ત ભાવના કવિશ્રીએ ઉપરોકત બે લીટીમાં કેટલી સરળ અને કટાક્ષમય રીતિએ. વ્યક્ત કરી છે.
તૃષ્ણરૂપી ચાળણી. જલથી ભરવા જાય, મિથ્યા માથાકૂટ કરે, ગાંડે મનુષ્ય ગણાય.
ચાળણીમાં કૂવા તળાવ નદીનાં પાણી અને ગમે તે મહાસાગરનાં પાણી રેડ્યા કરે પણ કોઈ કાળે તે ભરાવાની
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________
નથી. તૃષ્ણ પણ તેના જેવી છે, તેનામાં છિદ્ર ઘણું છે. તેને સંતોષરૂપી ખીલા ઠેકીને બંધ કરે તે જ તમે. કંઈક સુખને રસાવાદ માણી શકે. તે સિવાય બ્રહ્માંડના સમસ્ત સુખ લાવી ભરે પણ એકે સુખ ટકી રહેશે નહિ.
૧૭ હાયમાં જાદુઈ શક્તિ છે. ઘોર અંધારી રાતને વિજળીનો એક ચમકારો પ્રકાશિત કરી દે છે, માર્ગ બતાવી દે છે અને ભયસ્થાનને ઉઘાડાં પાડી દે છે, તેમ હાસ્યને એક ચમકારે ક્રોધ નિરાશા દુઃખ ચિન્તા દીનતા અને એવા તમામ અંધકારમાં પ્રકાશ પાથરે છે. હાસ્ય હંમેશાં મનને હળવું કરે છે, હૃદયગત મુંઝવણને મહાત કરી શકે છે.
૧૧૮ વાસ્તવિક શ્રાવકના ૨૧ ગુણે આ પ્રમાણે ધર્મરત્ન પ્રકરણમાં જોવા મળે છેઃ અશુદ્ર, રૂપવાન, પ્રકૃતિથી, સૌમ્ય.
કપ્રિય. અકૂર, ભીરૂ, અશઠ, દાક્ષિણ્યતાવાળ, લજ્જાળુ. દયાળુ, મધ્યસ્થ અને સૌમ્ય દષ્ટિવાળા, ગુણનો રાગી, સારી કથા કરવાવાળે, સંસ્કારી અને ધર્મિષ્ઠ કુંટુંબવાળે. દીર્ધદષ્ટિવાળા, વિશેષ જાણનાર, વૃદ્ધને અનુસરનાર, વિનયી, કૃતજ્ઞ, પરહિતકારી અને લક્ષને પામેલે ચકેર. આ પ્રમાણે ૨૧ ગુણે છે.
આધુનિક માત્ર નામધારી શ્રાવકના ૨૧ ગુણેઃ
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૩૨)
પ્રાચીન પ્રતિપરથી, ઉદ્ધત વંદનીયા, ફેગટ ફૂલણીયા વાત બનાવણીયા, દગડેલીયા, માથા ઉકાલણીયા, શિશચડાવણીયા, કાન ફડણીયા, ડેળા ચડાવણીયા, પ્રશ્ન પૂછણીયા, અસત્ય ચાલણીયા, ચાવલા ફેરવણીયા. ટિલા કાઢણીયા, કાન કુંકણીયા. આંખ મારણીયા, ભૂમિ રૂંધણીયા, વિષ ઉડાવણીયા પૂંઠ કુંકણીયા, આદેશ માગણીયા, નિન્દા કરણીયા, છિદ્ર જોવણીયા અને ખલેલ ઘાલણીયા. આ ૨૧ ગુણે ઉપરોકત શ્રાવકના છે.
૧૨૦ માણસ પોતાને સાચે મનાવવા જેટલું અધીરા અને આતુર હોય છે એટલે સાચે બનવાને નથી હોત.
૧૧.
શ્રી કુમારપાલ મહારાજાને પ્રસંગવસાત્ તેમના ભત્રીજા તરફથી ઝેર ખવડાવી દેવામાં આવ્યું હતું. આવા સમયે શોધખોળ કરતાં વિષાપહારિણી બુટ્ટી હોવા છતાં સમય પર ન મળી. આ સમાચાર મળતાં જ મહારાજાએ કહ્યું: “મરવા તૈયાર છું. સાધવા જેવું સાધી લીધું છે, બસ છેલ્લા શ્વાસમાં માત્ર, એક જ ભાવના ભરેલી હતી કે– ઈ રેહાન્ત તવ સાન્નિધ્યે, હિમે ઘરેશ્વર ! ”
૧૨૨ vસજજનને એક જીભ હોય છે, સાપને બે, દત્તાત્રેયને ત્રણ, બ્રહ્મદેવને ચાર, મહાદેવને પાંચ, કાર્તિકસ્વામીને છે, અગ્નિને સાત, રાવણને દશ, અને શેષનાગને એક
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________
(ઉ૩)
હજાર જીભ હોય છે. જ્યારે દુર્જન માણસને અગણિત જીભ હેય છે.
૧૨૩
દુનિયાના કોઈ પણ ખૂણે પદયાત્રી માટે એટલે પાદચારી માટે ખુલે છે જ્યારે મેટરવાળાઓ માટે રસ્તા ઉપર અનેક જાતનાં બંધને હોય છે.
૧૨૪ અશોકવૃક્ષની છાયા ચિતાને દૂર કરે છે. ચંડાલ પુરૂષની છાયા અશુભ મનાય છે. સગર્ભા સ્ત્રીની છાયા ભેગી પુરૂષનું પુરૂષાર્થ ક્ષય કરે છે.
૧૨૫ પટ એ કબ્રસ્તાન નથી. જગતના જાણીતા નાટયકાર અને કટાક્ષકાર બનડશેને દુનિયાનું માનવંતુ ઈનામ નોબેલ પ્રાઈઝ મળ્યું હતું. એના માનમાં ઠેર ઠેર ભેજન સમારંભ જવામાં આવ્યો હતો. એ વખતે ભજનસમારંભમાં અનેક વિદ્વાન અને પ્રતિષ્ઠિત મહેમાનોથી હેલ ચિક્કાર હતે. બધા જમવાના ટેબલની આસપાસ ગોઠવાઈ ગયા હતા. ભેજન પીરસવામાં આવ્યું, પણ આમંત્રણ આપનાર લેકેને ખબર ન હતી કે બર્નાડશે શાકાહારી હતા એટલે તેઓને પણ માંસાહાર આપવામાં આવ્યું પણ તેઓ તે એમને એમ બેસી રહ્યા તેમને આમ બેઠેલા જોઈને એક સજજને પૂછયું તમે કેમ
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________
(r)
ખાતા નથી. આપ નામદારના માન સન્માનમાં તે! આ ભેાજન સમારભ ચેાજવામાં આવ્યે છે. ખાશેએ હસતાં હસતાં કહ્યું કે હું માણસ છું મારૂ પેટ એ કંઈ મરી ગયેલા મડદાઓને દફનાવવાનું કબ્રસ્તાન નથી.
૧૨૬
•
એક સ્ત્રીએ પેાતાતા પતિને ફરિયાદ કરતાં કહ્યુ તમે તે એક કાનેથી સાંભળે! છે અને ખીજા કાનેથી કાઢી નાંખા છે પતિએ હસતાં જવાખ આપ્યા કે હુ તે એ કાનેથી સાંભળું છુ... જ્યારે તું માઢેથી કાઢી નાંખે છે.
૧૨૭
એક એક દિશામાં સૂરજ અજવાળાના ઢગલા ફૂંકે છે ત્યાં તા ૫ખીએ પેાતાના હૈયાનાં મીઠાં ગીતાથી વન ભરી દે છે.
૧૨૮
સત્તરમી સદીમાં થયેલા પ્રેમાનંદ કવિ વડાદરાના વતની હતા. તેમણે એવું વ્રત લીધું હતું કે જ્યાં સુધી ગુજરાતી ભાષાને સમૃદ્ધ ન બનાવું ત્યાં સુધી પાઘડી ધારણ ન કરૂં.
૧૨૯
કૃષિ સંગ્રહમાં લખ્યું છે કે જેનાથી બળદને ત્રાસ થાય નહિ તે રીતે ખેતી કરવી જોઈએ હળમાં આઠ અવદો ખેડનારે ધમી, છ બેડનારેા વ્યવસાયી, ચારવાળે નૃશંસ કહેવાય. અને બે બળદો જોડનારે ગવાશની
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૩૫)
કહેવાય. અભિસંહિતામાં કહ્યું છે કે હળમાં આઠ બળદો જોડાયેલા હાય તા આખા દિવસ ખેતી કરી શકાય છે, છ હોય તે! ત્રણ પ્રહર સુધી, ચાર બળદો હાય તો એ પ્રહર સુધી અને ફક્ત એ જ બળદો જોડાયેલા હાય તા એક પ્રહર સુધી ખેડ કરી શકાય છે.
૧૩૦
દુ:ખા ત્રણ પ્રકારનાં હાય છેઃ આધ્યાત્મિક એટલે કે પોતાના શરીરમાં પેદા થતાં દુ:ખે, આધિભૌતિક એટલે કે અન્ય પ્રાણીઓથી પ્રાપ્ત થતાં દુઃખો અને આધિદૈવિક એટલે દૈવી કેાપા-યક્ષ રાક્ષસ પિશાય ગ્રહા વગેરેથી ઉદ્દભવતાં દુઃખો. તેમાં આધ્યાત્મિક દુઃખા બે જાતનાં હોય છે : શારીરિક અને માનસિક જે અનુક્રમે વ્યાધિ વગેરે અને અનિષ્ટ સચાગ.
રહેમ.
૧૩૧
આંખનાં અજત એ પ્રકારનાં હોય છે ઃ વહેમ અને
૧૩૨
ઓજના અપ્રધાન જમાનામાં લગભગ આવું જ જોવામાં આવે છે કે વિદ્વાન તથા તત્ત્વજ્ઞાની કરતાં અભિનેતા તથા નૃત્યકારને વધારે આદર થાય છે. વીરાંગના કરતાં વારાંગના વધારે માન-સન્માન મેળવે છે.
૧૩૩
મરેલી સ્ત્રી સાથે કાઈ સગપણ કરવા ઇચ્છે તે
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૩૬)
$
;
.
-
જનતામાં હાંસી થાય તેજ રીતિએ જડ પદાર્થની સાથેના ખેલ મરેલા મડદા જેવા છે
૧૩૪ દીવાદાંડીને એક નાનકડે દી પણ લાખો માનના પ્રાણ બચાવી શકે છે તે માનવની શી ફરજ છે તે માનવીએ સ્વયં સમજી લેવું જોઈએ.
૧૩૫
તામલી તાપસે આરંભ પરિગ્રહને ત્યાગ કરી ૬૦ હજાર વર્ષો સુધી છઠ્ઠ ચૌવિહારા પારણાં કર્યાં હતાં. પારણે ચોખાનું નિરસ ભેજન કર્યું તે પણ વીતરાગની મર્યાદા બહાર રહીને ચેખા સચિત્ત પાણીથી પ્રક્ષાલન કરી પ્રાશન કરવામાં આવતું હતું એગ્ય ગુરૂને સાથે ન હતા તે પણ અનતે બે માસને સંથારો કરીને, બીજા દેવલેકમાં ઈન્દ્રાસન મેળવ્યું હતું.
૧૩૬ વાઘને પાળવાવાળે વાઘને રમાડે પણ પિતાની ચામડી ચાટવા ન આપે કેમ કે વાઘમાં એવી ખાસીયત છે કે ચામડી ચાટે અને મીઠાશ લાગે તે દાંત બેસાડતાં વાર ન લાગે. કદાચ મારી પણ નાખે, તેથી રમાડનારો શમ્સ ચાહે તેટલે કાબેલ હોય. તે પણ તે પિતાની ચામડી ચાટવા ન આપે. તેવી જ રીતે પુણ્યાનુબંધી પુણ્યવાળો અર્થાત્ સ્વરૂપની જાગૃતિવાળે પુણ્યને ચામડી ચાટવા નહિ આપે જ,
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૩૭)
૧૩૭
વીતરાગને વારસદાર સમ્યગૃષ્ટિનું ચિંતન આ પ્રમાણે હોય છે. આત્માની સમાધિ સાધક છે અને નિજ સ્વરૂપ સાધ્ય છે. સંવર દશા સાધક છે અને નિર્જરા સાધ્ય છે. નિર્જરા સાધક અને મોક્ષ સાધ્ય છે. આત્માની અભિરૂચિ સાધક છે અને અખંડ સુખ સાધ્ય છે. અનુભવ દશા સાધક છે જ્યારે પૂર્ણદશા સાધ્ય છે.
૧૩૮ એક સજજન કહે છે કે હું સવાર સાંજ મમ ખાઉં છું, મુસીબત આવે ત્યારે ગમ ખાઉં છું.
૧૩૯ વર્ષો પહેલાં ભાવનગરથી અમદાવાદ તરફ ઉપડતા પબ્લિક કેરીયર સાથે એક બળદગાડાને અકસ્માત નડે, પરિણામે બેફામ દોડતા માલખટારા સાથે ગાડું ટકરાતાં એક બળદ પપ ફુટ, બીજે બળદ ૨૫ ફુટ અને ગાડું ૪૦ ફુટ દૂર પર ફેંકાઈ ગયું હતું. આવી બાબતમાં શ્રદ્ધા અને વિશ્વાસ ધરાવનાર માનવી શાસ્ત્રની એકાતે હિતકર વાતમાં વિશ્વાસ કેમ ન ધરતો હશે?
૧૪૦ રાજકોટના તરવૈયા એક ભાઈ અને તેનાં ત્રણેક બાળકેએ મુંબઈ ખાતે પાણીના ભરેલા હેજમાં હરિફાઈમાં ઉતરેલા. તેમાં પિણ બે વર્ષના છોકરાએ લગભગ ૧૫ ફુટ ઊંચેથી પાણીમાં ઝંપલાવ્યું હતું અને કલાક
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________
(2) સુધી પાણીમાં નિશંક તરતો રહ્યો હતો. આવી બાબતે ઉપર વજન આપનાર સિદ્ધાન્તની સનાતન સત્ય બાબતે ઉપર વજન કેમ નહિ આપતો હોય?
૧૪૧ કમળતા એ દિલનો ધર્મ છે. જ્યારે દુર્બળતા એ દેહને ધર્મ છે. કાયાને વજથી પણ કઠોર બનાવે અને હૃદયને પુષ્પથી પણ કેમલ બનાવે. ભાગ્યનું નવસર્જન કરવાની ચાવી માનવીના હાથમાં છે.
૧૪૨ " દેવદર્શન ઊંચે ચડ્યા સિવાય ન થાય. દેહ અને આત્મા બંને ઊંચે ચઢે તે જ દેવદર્શન થાય.
૧૪૩ હું સમજું છું ત્યાં સુધી સંપૂર્ણ હૃદય શુદ્ધિ ન થાય, રાગદ્વેષના રજકણોથી રક્ત હોય અને બેટી ખુમારીથી ખરડાયેલ હોય ત્યાં સુધી આ હૃદયમન્દિર ભગવાનનું ભવ્ય ભવન ક્યાંથી બની શકે?
૧૪૪ વિષ સમી આ દુનિયામાં ક્યાયે કરવાનું ઠેકાણું નથી, પણ જે વિષ સાથે રામ મળે તે જ વિશ્રામની મીઠી મજા માણી શકાય.
૧૪૫ હે વીર! તારા વિરહની પરાકાષ્ટાએ પહોંચેલા આ બાળકને તારા મધુર મિલનની મીઠી પળ ક્યારે આપીશ?
ભગવાનના જડાયેલ હોય ત્યાં જ હોય અને
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૩૯)
૧૪૬
હંમેશાં તાજાં જ પુષ્પો પુજામાં અર્પણ કરાય છે. સડી ગયેલાં. કે ચૂંથાઈ ગયેલાં વાસી પુષેિ પરમાત્માની પ્રતિમાને ચડાવાય નહિ. તેવી જ રીતે તાજગી ભરેલું તન અને મસ્તી ભરેલું મન ઈશ્વરને અર્પણ કરી શકાય.
૧૪૭ અરે યુવાન ! તું કોઈ મંચ ઉપર ચડી બેસે છે અને ભાષણ કરી આલમની જનતાને પ્રજાવી શકે છે તે મનના મંચે ચડી ભજનભાવ કરી ભગવાનને કેમ રીઝવી ન શકે !
ભારતમાં આવેલી સ્વતંત્રતાની આજે આપણે અવગણના કરી રહ્યા છીએ. અબોલાવી આવી ચડેલી સ્વચ્છંદતામાં ફસાઈ આપણે આપણે નાશ નેતરી રહ્યા છીએ.
૧૪૯ ભક્ત કબીર એકવાર રામનું નામ લેતા ત્યાં મડદું પણ બેડું થઈ જતું, જ્યારે આજે કોઈ મરી જાય તે છેક ઘરથી મસાણ સુધી ડાઘુઓ માટે સાદે “રામ બોલે ભાઈ રામ” કરતા જાય છે, છતાં મડદું ઊભું થતું નથી. આટલે ફરક શાને છે? ખરેખર વિચાર કરશે તે સમજી શકાશે કે રામને ઓળખીને લેવામાં આવતું નામ જ કામ કરતું હોય છે.
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫૦
વરસના ચારમાસ કુદરત ખૂબ રૂવે છે. એનાં આંસુએ વરસાદ રૂપે પૃથ્વી પર પડે છે. કેમ? રૂદન કરવું પડે છે એના અંતરમાં ચિરાડ પડે છે કે માનવ પ્રાણી માત્ર વાત કરીને જ વેગળે ખસી જાય છે. એના પડદા પાછળ કેટલે અંધકાર, કેટલી પિશાચલીલા રચાઈ રહેલી હોય છે, તેથી તે રૂવે છે.
૧૫૧
માડીને અગણિત વંદન. માડીએ જન્મ આપ્યું. માવડીએ નિભાવ્યા. સૂતાને સાચવ્યા. જાગતાને જાળવ્યા.
૧૫ર
પવિત્ર વિચાર કરતાં અપવિત્ર વિચારમાં અનંત શક્તિ ખર્ચાય છે.
૧૫૩ આત્મજાગૃતિ થાય ત્યારે સંસાર સ્મશાનવત્ ભાસે છે.
૧૫૪
કાચી એ ઘડીમાં મનુષ્યોને કરવાનો કે સાધવાને જે હક મળે છે તે દેવને ૩૩૦ ક્રોડાકોડ પપમે પણ કરવાને હકક નથી.
૧૫૫ સમજેલી ગાય, ફરીથી ન ફસાય, તેવી રીતે સમ્યગ દષ્ટિ આત્મા પણ સંસારમાં ફરી ન ફસાઈ મરે.
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૪૧)
૧૫૬ આઠમું, નવમું અને દશમું ગુણઠાણું એ કર્મ નાશની સંગ્રામ ભૂમિ છે, બારમું ગુણઠાણું સન્માન ભૂમિ છે. આઠમ, નવમા અને દશમા એ ગુણઠાણે કર્મને ઘાટ
ઘડી શકાય છે, પાંચ, છ, સાત, આઠ, નવ, દશ એ છે ગુણઠાણું મેહનીય કર્મને ચૂરો કરવા માટે સર્જાયેલાં છે.
૧૫૭ બીડમાં બાર વર્ષો સુધી વરસાદ વરસે તે પણ ધાન્યની નિષ્પત્તિ ન થાય.
૧૫૮ સમિતિ એ પ્રવૃત્તિરૂપ છે, જ્યારે ગુપ્તિ એ નિવૃત્તિ રૂપ છે .
૧૫૯
કેવળ શૂન્ય ક્રિયાઓ કાગળના ગુલાબ સમાન છે, જ્યારે મન, વચન અને કાયાની એકાગ્રતાથી કરવામાં આવતી કિયાઓ પ્રાકૃતિક ગુલાબ સમાન છે.
૧૬૦ પૌષ્ટિક પદાર્થોની માફક પૌષ્ટિક વિશેષણને પણ પચાવવાની તાકાત જોઈએ.
૧૬૧ તિરસ્કાર એ મનુષ્યને જન્મજાત સંસ્કાર છે. તેને ત્યાગ કરીને માનવ બનવા માટે નમસ્કારની જરૂર છે. તમે
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૪૨)
તે સહુને ગમે, તિરસ્કાર એ વૈરનું ખીજું રવરૂપ છે, અને નમસ્કાર એ ક્ષમાનું ખીજું નામ છે. તિરસ્કાર એ તીણું અસ્ત્ર છે અને ક્ષમા એ ઢાલ છે. હુંમેશાં શસ્ત્ર કે અસ્ત્રની આપત્તિમાંથી. ઉગરવા માટે ક્ષમારૂપી ઢાલની જરૂર છે જ.
૧૬૨
प्रदेशी
પરદેશી રાજાને સાત હજાર ગામની ઉપજ હતી. તેમાંથી ચાથા ભાગની ઉપજ ધમ ખાતે વાપરવાના નિણૅય લીધા હતા. આપણા ભાઈએ દુઃખી ન હેાવા જોઈ એ, કાઈપણ અન્ન વિના ન રહેવા જોઈ એ-– ભાવના ભરેલી હતી. સેા રૂપિયા કમાઉં તેમાંથી ૧૦ રૂપીયા સત્કાર્યોંમાં ખરચું આવી ભાવના જગાડો. ખેાજાએ પણ પેાતાને મળતી ઇન્કમમાંથી આગાખાનના ભાગ રાખે છે.
૧૬૩
આપણા રાજના અનુભવની વાત છે કે ઘડા રીઢા મન્યા અને એણે શીતળતા પ્રગટાવવાને ગુણ ગુમાવી દીધા. તેવી જ રીતે આત્મા સાકાના શાશ્વત અનુભવની વાત છે કે હૃદય રીતું બન્યુ` કે એણે આત્મશાન્તિ અને વિશ્વશાન્તિની શીતળતા પ્રગટાવવાની દિવ્ય શક્તિ તેણે ત્યજી દીધી.
૧૬૪
સાકર અને મધ. અને મિષ્ટ પદાર્થ છે, પણ સાકર ઉપર બેઠેલી માખી સ્વાદ લઈ શકે છે અને ઉડ્ડયન પણ
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૪) .
કરી શકે છે. જ્યારે મધ ઉપર બેઠેલી મક્ષિકા સ્વાદ ભલે માણી શકે; પરન્તુ ઉદ્દન નહિ કરી શકે. કેમ કે તેની પાંખે મધમાં લિપ્ત થઈ જતી હોવાથી ઉથન કરવું તેના હાથમાં નથી. માનવનું જીવન પણ આજે મધમાખી જેવુ થઈ ગયું છે દિનપ્રતિદિન વસ્તુ માત્રમાં વધુ ને વધુ ખેંચતે જાય છે.
૧૬૫ સિંકદરના બાપનું નામ ફિલીપ હતું. તેણે એક માણસને ખાસ રેકે તે હંમેશાં બાદશાહને યાદ દેવડાવે કે “દાન દઈ દો, પુણ્ય કરી લે.” “એ જ આવશે સાથે મોતની તલવાર લટકે માનવ તારે માથે.” આવાં સૂત્ર હંમેશાં બાદશાહને સંભળાવે જ જાય. આથી રાજા હંમેશાં સતત સાવધાન રહેતો હતો અને જે કંઈ કરતો ત્યારે ઉપરોક્ત વાક્ય સામે રાખીને જ કરતે.
૧૬૬ આઠ આધાર, ભયભીતને આશ્રયસ્થાન, તૃષા તુરને પાણી, ક્ષુધાત્તને ભેજન, સમુદ્રમાં પડેલાને પાટિયું, ચતુષ્પદને સ્થાન, રોગીને વૈદ્ય, ભૂલા પડેલાને માર્ગદર્શક, અને હારેલાને હિંમત આ આઠ આધારો ઉપયોગી નીવડે છે.
૧૬૭ આચાર્યનાં પાંચ પ્રસ્થાન-વિદ્યાપીઠ, સૌભાગ્યપીઠ, લક્ષમીપીઠ, મંત્રરાજ ગપીઠ અને સુર્મરૂપીઠ. આ પાંચ પ્રસ્થાન કહેવાય છે.
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૬૮ પાંચ વ્યવહાર આગમવ્યવહાર તે નવપૂર્વી સુધી, શ્રત વ્યવહાર તે નિશીથને અનુસાર ચાલતો વ્યવહાર, આશાવ્યવહાર તે ગીતાને પરસ્પર ગૂઢ પદોથી થત વ્યવહાર, ધારણા તે ગીતાર્થોએ આપેલ પ્રાયશ્ચિત ધારી રાખવા તે અને છતવ્યવહાર તે અશઠ ગીતાર્થોએ ચલાવેલ વ્યવહાર.
૧૬૯
પુરાણમાં માર્કન્ડેય પુરાણમાં આવેલ ચંડીપાઠ એ જાગતી જોત છે, તરત પર બતાવે છે, એક બ્રાહ્મણ ચંડીપાઠ કરતું હતું, “ભાર્યા રક્ષતુ ભરવી” બોલવાને બદલે “મા મલતુ મૈવી” આ પ્રમાણે જાપ કરવા લાગ્યો. પરિણામ એ આવ્યું કે માતાયે તેની સ્ત્રીને ભેગ લીધે.
૧૭૦ જ્યન્તી એક સુશ્રાવિકા હતી. સમ્યક્ત્વધારિણી હિતી સાથે સાથે તેટલી જ તત્ત્વવેત્તા હતી. વધુમાં શય્યાતરી પ્રસિદ્ધ હતી. મોટા ભાગે તેણીએ આપેલી વસ્તીમાં ગુરૂમહારાજાઓ આવાસ કરતા. તમામ લાભ લેવા માટે તે સૌભાગ્યશાલિની હતી. ત્રણ લાખ અને અઢાર હજાર શ્રાવિકાઓમાં તેનું નામ આંગળીના વેઢે ચડતું હતું. તે કેટલી યોગ્ય હશે એ સ્વયં વાંચક કલ્પી શકશે.
૧૭૧ મેહ તમારે કારમે અને કટુ શત્રુ છે. તમને
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૪૫)
અનેક રીતે રંજાડે છે, છતાં તમે લેકે મોહને ચેટી પડ્યા છે. મોહદયમાં ભાનશાન ભુલાઈ જવાય છે અને ડહાપણ દબાઈ જાય છે. માતા પુત્રની પાલિકા કહેવાય. છતાં ચૂલણી રાણીએ પોતાના પુત્ર બ્રહ્મદત્તને જીવતો સળગાવી મૂકવાનું કાવતરું કર્યું હતું. તે દીર્ઘરાજાના પ્રેમમાં પડી હતી અને સ્વભાન ભૂલી ગઈ હતી. પિતા પુત્રને રક્ષક ગણાય, છતાં કૃષ્ણરાજે પિતાના તમામ પુત્રનાં અંગે છેદાવી નાંખ્યાં હતાં કારણમાં રાજ્યને મેહ તેઓના ઉપર સવાર થઈ ગયો હતો. સૂરિકાન્તાએ પિતાના પતિ પરદેશી રાજાને ઝેર આવ્યું હતું અને કેણિકે પિતાના પિતા સમ્રાટ શ્રેણિકને લેખંડના પાંજરામાં પૂર્યો હતો.
૧૭૨ તત્વરૂપ સાબુથી, વૈરાગ્યરૂપી જળથી ઉત્તમ આચારરૂપ પથ્થર ઉપર આત્મવિશ્વને ધનાર બેબી કેણ? સંયમધર.
૧૭૩
જે તું સંયમી રહેવા માગતા હોય તે ત્વચા વગરની વનિતાનું સ્વરૂપ પ્રત્યેક પળ વિચારતો રહેજે.
- ૧૭૪ પગ મૂકતાં પાપ છે, જેમાં ઝેર છે અને માથા ઉપર મતની તલવાર લટકી રહી છે. આમ વિચારી આજના દિવસમાં પ્રવેશ કરી
૧૭૫ વખત જેટ વિમાનની ઝડપે વીતી રહ્યો છે એમ
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૪૧)
વિચારી આજના દિવસની ૨,૧૬,૦૦૦ વિપળના સદુપયેગ
કરજે.
૧૯૬
આહારને નહિ પણ સ્વાદને ત્યાગ કેળવવાની
અતિ આવશ્યકતા છે.
૧૭૭
વનમાં ખાળક અનેા, સત્યમાં યુવાન થાઓ અને જ્ઞાનમાં વૃદ્ધ થાઓ.
૧૭૮
ઉત્તમ જાતિમાં ઉત્પન્ન થયેલી સખળા માટે તા આયુર્વેદ શું પણ ભીલ. જેવી જાતિમાં ઉત્પન્ન થયેલી સ્ત્રીએ પણ શીલવ્રતનું મન વચન ને કાયાથી આસેવન કર્યું... હતું. જસમા એડણના ચરણે સમગ્ર ગુજરાતને મહારાજા સિદ્ધરાજ પેાતાની સમસ્ત મિલ્કત ધરવા તૈયાર થયા છે. અનેક જાતનાં પ્રલેાભને આપે છે કિન્તુ તે સતી સ્ત્રીએ રાજ્યલક્ષ્મી કરતાં વ્રતલક્ષ્મીનુ મૂલ્યાંકન વધુ આંકયું. રાજલક્ષ્મી અને પ્રલેાભનેને તુચ્છમાં તુચ્છ સમજી તરછોડી દીધાં. પરિણામે ક્રોધિત સિદ્ધરાજે તેના કુટુંબને તેમજ પ્રાણવલ્લભપત્તિના નાશ કર્યો, છતાં જસમા એડણ આખર સુધી અણનમ જ રહી હતી.
૧૭૯
રજનીના સમયે સદ્ભાગ્યશાળી આત્માએ ચાર વસ્તુ ત્યાગવી જોઈ એ તાંબુલના ત્યાગ નહિ કરવાથી મુખ
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________
(re)
ગંધાય છે ચાંદલા યા તિલક દૂર નહિ કરવાથી આયુષ્ય ઘટે છે. પુષ્પમાલા ત્યાગ ન હું કરવાથી સપના ભયની શકયતા રહે છે અને સ્ત્રીના ત્યાગ નહિ કરવાથી મળને હ્રાસ થાય છે.
૧૮૦
કણ ને વિષય ખાર ચેાજ... હાય છે એટલે કે તેટલે દૂરથી સાંભળી શકાય છે. પ્રાણ, રસના અને ત્ત્વને વિષય નવ ચેાજન નવાજવામાં આવ્યેા છે, જ્યારે ચક્ષુરિન્દ્રિયને વિષય ૧ લાખ ચેાજનાથી અધિક માનવામાં આવ્યા છે.
૧૮૧
વીતરાગના વારસદાર સંસારમાં બેઠે હાય તાય તમામથી જુદો જ દેખાય. વીતરાગને પોતાને સ્વામી ન માને તેને આ સંસારમાં અનતકાળ સુધી અનંત સ્વામી કરવાના રહે છે. હમેશાં મેાક્ષના અથી ને સ`સાર હાય નહિ ને હેાય તે પણ આદશ ભર્યાં હાય જે દુશ્મન પણ ભૂંડું ન ઇચ્છે.
૧૮૨
વિરાગના અભાવમાં ત્યાગ પણુ વધુ લાભ ન કરે અને વિરાગની હાજરીમાં ભેગ ઝાઝું નુકસાન ન કરે.
૧૮૩
ક્ષાયિક, ક્ષાયેાપશમિક, ઔપમિક, ઔયિક અને પારિણામિક-આ પાંચ ભાવે પૈકી. અજીવને ઔદિકક અને પારિણામિક એ ભાવ સભવે છે.
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૪૮)
૧૮૪ નિત્યનું કર્તવ્ય કરવામાં આવે તે ચરણ કહેવાય છે અને પ્રયજન વડે કરવામાં આવે તે કરણ કહેવાય છે.
૧૮૫ બે નેત્ર, બે કર્ણ, મુખ, નાક, લલાટ, તાલુ, મસ્તક નાભિ, હૃદય, ભ્રકુટી–આ દશ સ્થાને ધ્યાનને માટેની યેગ્ય ભૂમિકાઓ છે.
૧૮૬
- ઈન્દ્રથી પ્રેરિત દે ભગવાનના પ્રતિહાર (છડીદાર) જેવા હોય છે. તેઓએ કરેલી ક્રિયાઓ પ્રાતિહાર્ય કહેવાય છે.
./ લઘુશંકા કરવાનાં પાત્ર વગેરે દિવસે ઉત્તર તરફ મૂકવાં અને રાત્રે દક્ષિણ દિશામાં હિતાવહ છે. નિશીથ સૂત્રમાં રજોહરણ જમણી બાજુએ મૂકવું પણ ઓશીકે તેમ જ ડાબી તરફ ન મૂકવું એ લક્ષમાં રાખવું.
૧૮૮ ધાતુને ટુકડા પાણીમાં મૂકશે તે ડૂબી જશે પરંતુ એ જ લખંડની સેંકડે ટન વજનની સ્ટીમર પાણીમાં તરી શકે છે કેમ કે તેને કાષ્ઠની સાથેની સંગતિ કરી છે. સાગરમાં તરવા માટે ધાતુને જેમ ઘડતરની જરૂર છે તેમ ભવસાગર તરવા માટે જીવન પણ ઘડતર માગે છે તે ભુલાવું નહિ જોઈએ.
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૪૯)
૧૮૯ ઈરાનમાં થયેલ કવિ શેખ સાદી પિતાના એક કથાકાવ્યમાં શબલી નામના એક સંતની વાત લખે છે કે શબલી શહેરના દાણા વેચનારાની દુકાનેથી દાણું ખરીદી પિટકું બાંધી પોતાના ગામડામાં આવે. ઘરે આવ્યા પછી એ દાણામાં તેણે એક કીડી દીઠી. પિતાના રહેઠાણથી વિખૂટી પડેલી કીડી બહ બેચેન બની ગઈ હતી. સાથે સાથે આ સંત પણ તેટલે જ બેચેન બની ગયેલા હોવાથી બીજા દિવસની વહેલી સવારે તે જ્યાંથી લાવ્યું હતે ત્યાં જઈને વ્યવસ્થિત મૂકી આવ્યું હતું. દયાને ડેમ જોઈ લ્ય?
૧૯૦ તમને કોઈ જોશી કહે તમારા ઘરના ઇશાન કોણમાં પાંચ ફુટ ઊંડે નિધાન છે તો તે નિધાનને બહાર કાઢવા માટે કાળી અને કડક મજૂરી કરવા તૈયાર થઈએ, એટલું જ નહિ તેને માટે છેલ્લામાં છેલ્લા સ્તરનું સાહસ ખેડી કાઢીએ. ભલે પછી ત્યાં કોલસા જ નીકળે. સર્વજ્ઞ પરમાત્માએ કહ્યું છે કે આપણા આત્મામાં અગમ્ય વિધાન છે તો તેને માટે ?
૧૯૧
જીવનના સચિત્ર પુસ્તકનું પાને પાનું ઝીણવટથી જેવું એ મહેનો આનંદ અનુભવ સર્વોત્તમ છે કેમ કે
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________
સાકરને કકડે દાંતે ભાગીને તરત ખાઈ જવા કરતાં તે સાકરેના ટુકડાને ચગળવામાં જે મીઠાસ મલશે તે અનેરી હશે.
- દીકરો અને દીકરી બંનેને તેને પિતા ઉછેરે તે છે. તેમાં સરખે ભાવ રાખે પરંતુ મનમાં તે બાપ ચોકકસ સમજે છે કે આ બાઈ પારકે ઘેર જવાની છે. તેવી જ પૌગલિક સગવડતાં દીકરી સમાન છે એમ સમજીને સંસારમાં સમ્યગદષ્ટિ રહે.
મુનીમ ગમે તેટલું કમાવી આપે પણ છેવટે તે તે પગારને જ માલિક હોય છે. વધુ મળે તે બેનસ મળે પણ કમાણીને માલિક તે બીજે જ હોય છે, તેમ શરીર અને આત્મા માટે પણ સમજી લેવું જોઈએ.
પુણ્યને નડતરરૂપ સમજી પુણ્યને ઉવેખનાર માટે આ રીતિ સમજવું પિટમેન પાસે સંખ્યાબંધ સારામાઠા સમાચારના પત્રો હોય છે, પણ પોસ્ટમેન એક પણ પત્ર વાંચે નહિ, માત્ર તટસ્થ ભાવે જ રહેતા હોય છે એટલે તેને સારાનરસા સમાચારનું સંવેદન થતું જ નથી. તે બીકે સરનામું જ ન વાંચે તે પત્ર આપે કેને? તદનુસાર પુણ્ય છોડવું તે પિસ્ટકાર્ડનું સરનામું ન વાંચવા બરાબર છે.
s
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________
(પ)
૧૯:
- એક દરિદ્રનારાયણ માણસ હતું. તેને કારે એક ફકીર ભિક્ષા અર્થે આવી ચડ્યો. બિચારા દરિદ્રીએ દુઃખતા દિલે કહ્યું, “અન્નદાતા ! આજે આપને આપવા જેવું મારી પાસે કશું જ નથી. ખરેખર હું લાચાર છું. આજે મહાત્મા મારે આંગણે આવીને પાછા જશે તેનું ભારોભાર કટ મારા કાળજાને કંપાવી રહ્યું છે. આવી ચડેલે ફકીર તે તેની ઘરવખરી જ લેવામાં પડ્યો હતે. સમય જઈને ફકીરે કહ્યું, “અરે તું દરિદ્ર નથી, મહાન ભાગ્યશાળી છે. તારું નસીબ બહુ જ ચમકી રહ્યું છે. અરે ભાઈ, જે પેલા ખૂણામાં શું પડ્યું છે.” “અરે મહાત્મન ! એ તે ચટણી વાટવાને પથ્થર છે.” “અરે ! ભેળા તે પથ્થર નથી, પણ પારસ છે.” “એમ કહી પોતાની પાસેનો ચીપીયે અડાડતાં જ સોનાને થઈ ગયે. ભાગ્ય પલટાય છે ત્યારે પળમાં પલટાય છે.
૧૯૬ સ્ત્રી-સૌન્દર્યનાં મુખ્ય ત્રણ અંગે છે : આન્તરિક, બાહ્ય અને વ્યવહારિક. સ્ત્રીની વાસ્તવિક સુંદરતા તેના અંતરના સૌન્દર્યમાં જ રહેલી છે. બાહ્ય સૌન્દર્ય ક્ષણિક છે, જ્યારે આંતરિક સૌન્દર્ય ચિરસ્થાયી છે. બાહ્ય સૌન્દર્ય પુરૂષને લેભાવી તેના પ્રતિ આસક્તિ જન્માવે છે, જ્યારે આન્તરિક સૌન્દર્ય માનની લાગણી જન્માવી પુરૂષને પ્રભાવિત બનાવે છે. '
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૯૭ સન્નારી કાંટાળી ઝાડીને કુલવાડીમાં ફેરવી શકે છે.
- ૧૯૮ સ્વાહા એ અનિદેવની સ્ત્રી થાય. સ્વામીની તેના પર અત્યંત પ્રીતિ હોવાથી તેનું નામ પિતાની સાથે જોડાઈ અમર થાય એવા વિચારથી કહ્યું: “જે કોઈ મનુષ્ય બલિદાન કે આહુતિ વખતે સ્વાહા એમ બેલશે તેમના ઉપર હું પ્રસન્ન થઈશ.”
૧૯૯ - અમેરિકાના કેઈ ગામમાં વારંવાર દુષ્કાળ પડતે જ રહે. ત્યાંના લેકેએ હતાશ થઈને કઈ અનુભવી એન્જિનિયરની સલાહ લીધી, તે તેણે કહ્યું કે ગામની ચારે બાજુ વૃક્ષારોપણ કરે. લોકેએ તેમ કર્યું, પરિણામે દુષ્કાળ દૂર થયે. આજે અહીં જંગલે કપાય છે.
૨૦૦ આ ચારથી જીવનમાં રહેલા ગુણે નાશ પામે કોઈ ઘણે કરે, અન્યની પૂજા સહન ન કરી શકે, કરેલ ઉપકાર ભૂલી જાય અને પૂર્ણ કદાગ્રહી હેય.
.
૨૦૧
આ ચારથી છતા ગુણને વિકાસ થાયઃ ગુણીજનના ગુણ ગાય, મહાજનના માર્ગે જાય, જ્ઞાનનું પરિશીલન રાખે અને કૃત ઉપકાર ભૂલે નહિ.
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૫૩)
૨૦૨ શરીર દિવાસળી જેવું છે, પણ મિજાજ તો ફેફરસ જે છે.
૨૦૩ - કૃષ્ણ લેશ્યાવાળે અમુકને મારી નાખે, કાપી નાખો, વગેરે કાળાં કાળજાંવાળો હોય છે; નીલ ગ્લેશ્યાવાળો હાથ પગ કાપી નાંખવાની વૃત્તિવાળા હોય છે, કાપિત લેશ્યાવાળ નાક કાન આંગળી વગેરેનો છેદ કરવાની વૃત્તિવાળો હોય છે, તે લેશ્યાવાળો ગડદાપાટ, ધોલથપાટ મારવાની વૃત્તિવાળ હોય છે; પદ્માલેશ્યાવાળે માત્ર કઠોર વચનપ્રહાર કરવાની વૃત્તિવાળો હોય છે અને શુકલ પિતાને અપરાધ કરનાર પ્રતિ પણ પ્રેમભાવ અને મીઠાં વેણવાળે હોય છે.
૨૦૪ એક વખત કસ્તુરબા માંદાં પડ્યાં હતાં. ડોકટરે તેમને બરાકમાં મીઠું ખાવાની મના કરી હતી. શેડ દિવસો સુધી ચલાવ્યું પરંતુ રાક ખાઈ શકાતે ન હતા. એક દિવસ કસ્તુરબા ગાંધીજીને કહ્યું કે ડેકટરને કહે કે મને મીઠું ખાવાની છૂટ આપે. ગાંધીજી બેલ્યા શું તમે મીઠું ખાધા સિવાય રહી શકતાં નથી? કસ્તૂરબા બોલ્યાં : “તમે થોડા દિવસે મીઠું ખાધા વગર રહો જોઈએ?” બસ ખલાસ. તેજ દિવસથી ગાંધીજીએ જિંદગીમાં મીઠું ન ખાધું તે ન જ ખાધું. ગાંધીજીનો કે આદર્શ!
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________
- ૨૦૫ એક સંન્નારીને પગલે પગલે પવિત્રતા પથરાઈ કામે કામે કામણ સજાયાં, વચને વચને અમૃત રેલાયાં, પડછાયે પડછાયે પ્રેમ પથરા, ગાગાને હૈયાનાં હેત ઉભરાયાં, આંખલડીયે આંખલડીએ તેજને અંબાર રેલા.
સત્યથી જગતને, શિયળથી શત્રુને, વિવેકી વચનથી સભાજનોને, શાન્તિથી ફોધને, કથાવાર્તાથી બાળકને અને આનંદ-વિનોદથી સખીવૃન્દને વશ કરી શકાય છે.
'
-
૨૦૭ વિદ્વાન નથી, પણ આપનું અંતર ઉકેલી શકું છું, હું ભક્ત નથી પણ આપને પ્રેમ પિછાની શકું છું હું ડાકટર નથી પણ આપનુ દિલ–દદ જાણી શકુ છું .
- જગતનું જેટલું ધન, જેટલા વૈભવે અને તમામ સ્વર્ગની સુંદરીઓ તમને મળે તે પણ ઈન્દ્રિયે તૃપ્ત થતી નથી. અગ્નિમાં ઘી હેમીએ તે અગ્નિ વધારે પ્રદિપ્ત બને, મજશોખથી યાદવે, મુગલે, રેમન અને મરાઠાઓનાં મહારાજને પણ સમૂળગે નાશ થઈ ગયે છે. જરૂરિયાત છેડી તેમ શુભદય નજીકમાં
' , ' , ' ર૦૯ . પ્રશ્ન વ્યાકરણ સૂત્રમાં અહિંસાદિ પાંચ વ્રતનું વર્ણન આવે છે. તેમાં અન્ય કોઈ વ્રતને માટે નહિ પરંતુ
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________
સત્ય વ્રતને ભગવાનની ઉપમા આપવામાં આવી છે—
સ વહુ માવ” સત્ય એ જ ભગવાન છે. વૈદિક ધર્મમાં પણ સત્યને મહત્ત્વનું ગણવામાં આવે છે. સત્યનારાયણ શબ્દ પ્રચલિત છે, સત્ય એ જ નારાયણ.
દરેક માતા પિતાના બાળકને વીર પ્રભુનાં સાચાં સંતાન બનાવવા માટે પારણામાંથી તેના હાથમાં વીરમંત્ર ફૂ કે અને દૂધના ઘુંટડાની સાથે તત્વપ્રેમના ઘૂંટડા પણ પીવરાવે તે બાળક વીર બને તેજસ્વી તારલા જે ચળકે.
૨૧૧ અનુભવને એક કાંટે શિખામણનાં સે ગુલાબ બરાબર છે.
૨૧૨ યુદ્ધથી આત્મા કદાપિ શુદ્ધ નહિ જ બને.
- ૨૧૩
ચે ગવાસિષ્ટમાં ઉપશમ પ્રકરણમાં જનક પિતાના ચિત્તને ઉપદેશ આપતાં કહે છે કે “અરે શઠ ચિત્ત, જેમ જેમ તું ભેગની ઈચ્છા કરતું જાય છે તેમ તેમ તને અસંખ્ય વ્યથાઓ ઉત્પન્ન થતી જાય છે.
૨૧૪ એક માણસની ઉપર કરજ હતું એટલે કે તે દેવાદાર હતો, તેથી તેને આત્મામાં ધ્યાન કરતી વખતે વિક્ષેપ નડતે હતો. તેણે પિતાની મુશ્કેલી ગુરૂદેવ પાસે
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________
'સ્થ૬)
જાહેર કરી હતી. તેની ઈચ્છા કરજ ચૂકવી આપવાની હતી, પરેનતુ તે માટે તરત સગવડ થાય તેમ ન હતું. ગુરૂજીએ કહ્યું કે જે લેનાર છે તે જ દેનાર છે અને જે દેનાર છે તે જ લેનાર છે. એવી રીતે ધ્યાન ધરીશ એટલે લેનાર માણસ ઉતાવળ કરશે નહિ અને ધ્યાન સારું થશે એવી જ રીતે ધ્યાન ધરવાથી તેને વિક્ષેપ દૂર થયે હતે. તેવી જ રીતે જ્યાં બીજાનો વિચાર નથી ત્યાં જ ભગવાન મળે છે.
૨૧૫
V બીજે એક કરજદાર માણસ હતું, તેને પણ મનમાં વિક્ષેપ લાગતું હતું, તેને કરજ ચૂકવવાની ઈચ્છા પણ ન હતી, તેથી તેને માથામાં એ દુઃખાવે રહેતું હતું કે જાણે કે રાત્રે તેને કેઈ હાડા મારતું હોય. તેણે પિતાના મસ્તકના દુઃખાવાની વાત એક ડોકટર પાસે કહી. ડોકટરે તેને દવા આપી અને પૂછયું કે તને મનમાં કોઈ જાતની ચિન્તા છે? તેણે કહ્યું કે મારી પાસે એક લુહાર પૈસા માગે છે તે હું આપી શકતા નથી. લેણદાર લુહારનું નામ મેળવીને ડોકટર સીધે લુહાર પાસે ગયે અને કહ્યું કે તું અમુક માણસ પાસે રૂપિયા માગે છે? અને તે માટે તું કાંઈ ઉપાય કરે છે? તેણે કહ્યું કે તે મારા પૈસા આપતું નથી તેથી રાત્રે હું એરણ ઉપર હથોડા મારું છું અને તે તેને લાગે એવી કલ્પના કરું છું. ડૉકટર સમજી ગયો કે પેલાને માથામાં અસહા વેદના
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૫૭)
થઈ રહી છે તેનું મુખ્ય કારણ તે જ છે. ડોકટરે લુહારને પૂછયું તું કેટલા રૂપિયા માગે છે? તેણે કહ્યું પચાસ. આ સમયે વિના અપીલ ડેકટરે લુહારને પચાસ રૂપિયા આપી દીધા. હવે પછી તેણે હથોડા મારવાનું બંધ કર્યું. પેલા ભાઈને દુઃખ પણ દૂર થઈ ગયે
૨૧૬ એક ગાંધીએ બે માણસને એક જ જાતની અર્ધાશેર સોપારી આપી. એક માણસે તેમાંથી સારી શોધીને ખાધી, જયારે બીજાએ ખરાબ કેટલી છે તે શોધવા માંડી. થડા વખત પછી જ્યારે તે બેઉ જણા ફરીથી તે દુકાને ભેગા થયા ત્યારે પહેલાએ ગાંધીને કહ્યું, ભાઈ ગયા વખત જેવી જ સારી સેપારી આપજો એ સારી હતી. અને બીજાએ ફરિયાદ કરી કે ગયા વખતના જેવી સડેલી સોપારી ન આપશે. હમેશાં સનાતન સિદ્ધાન્ત છે કે
થી તથા ઃિ
૨૧૭ કરમાયેલી કાયા ઉપર પફ-પાવડર પાથરવાથી તંદુરસ્તીનું તેજ વધતું નથી.
૨૧૮
આવતા જન્મની આગ માટે આ જન્મમાં ઉતરાવેલ વીમાનું નામ ધર્મ અને એ વીમાની સર્વોત્તમ પિલિસીનું નામ પ્રામાણિકતા.
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________
(પ)
૨૧૯ - મર્યાદિત જમાનામાં જુવાનીમાં સવાશેર દારૂનો કેફ ગણ હતું, પણ આજે તે તે જ કેફ સાત વર્ષના બાળકથી જ શરૂ થઈ જાય છે.
૨૨૦ લક્ષ્મીને સ્વભાવ ઘણે જ ચંચલ છે, કપુરની જેમ ઉડી જતાં વાર નહિ લાગે. અતઃ લક્ષ્મી દ્વારા એ જેટલા. પણ લ્હાવો લેવાય તેટલા લેતા જ રહે, નહિ તે પછી લાળા તે છે જ.
૨૨૧ દુનિયાના કેટલાક અજ્ઞાન માનવે મૂળભૂત વસ્તુને ભૂલી જાય છે, કાજીની કૂતરીની કિંમત છે, પણ કાજીની કિંમત નથી. કૂતરી મરી ગઈ ત્યારે ગામ આભડવા આવ્યું, પરંતુ કાજી મરી ગયા ત્યારે કોઈ જ આવ્યું નહિ.
રરર જ્યારે વિનાશનું નિર્માણ થયું હશે ત્યારે સાગરના પાણીમાં નહિ થાય, બલ્ક મગરના પાણીથી નાશ થશે, એટલું જ નહિ કિન્તુ ઝાકળના એક બિન્દુમાં જ નાશ થશે.
નાની શી આંખમાં પહાડ, પર્વત, સૂર્ય, સિધુ કે ચન્દ્ર વગેરે જગતની વિરાટ વસ્તુઓ સમાઈ શકે છે
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________
(પ) પરંતુ માણસ માણસની આંખમાં સમાઈ શકો નથી!
માત્ર વાણીનાં ગુલાબે વેરવાનું કેને નથી ગમતું ?' અને એ જ વાણીને વર્તનમાં મૂકતાં કેને કાંટા નથી. વાગતા ?
૨૨૫ આશાના અજવાળે આંધળે પણ સુખ અનુભવતે. હોય છે,
૨૨૬
રમણ મહર્ષિનું અયાચક વ્રત ઘણું જ કઠિન હતું તેમની સાથે રહેનારાઓને શરૂઆતના દિવસોમાં ભિક્ષામાં મળેલે એકલે ભાત ભાવતો નહિ, ત્યારે તેમાં મીઠું મિશ્રિત કરવાની તેઓ સૂચના કરતા. એ સમયે મહર્ષિ સમજાવતા કે માગવું ને મરવું બેઉ બરાબર છે. મીઠા માટે જે મેહું માગવા તૈયાર થાય. એ ધીમે ધીમે કાલે. દાળ માગતું થશે અને પછી કમશઃ દૂધ માગશે. માટે અયાચક વ્રત કેળવતાં શીખે.
- ૨૨૭ આ જિંદગી એ તો માત્ર એક રંગભૂમિ છે અને આ જન્મ એ તે આવતા જન્મ માટે એક પગથિયારૂપ છે. પડદાને પડતાં વાર નહિ લાગે તેમ ઉપડતાં પણ વાર નહિ જ લાગે. માટે રંગભૂમિની જેટલી તૈયારીઓ કરવી હોય તેટલી કરે.
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૨૮ માઘ કવિ સંસ્કૃતના સારા જ્ઞાતા હતા. મહાકવિ ઘરમાં બેઠા બેઠા કાવ્ય લખી રહ્યા હતા. તે વખતે એક ગરીબ બ્રાહ્મણ પોતાની એગ્ય વયસ્ક કન્યાના લગ્ન અંગે આર્થિક મદદ મેળવવા આવી ચડ્યો હતો. કવિશ્રી સ્વયં પણ તંગી અનુભવી રહ્યા હતા. તથાપિ આંગણે આવી ચડેલા અતિથિને આતિથ્ય સત્કાર કરે એ મુખ્ય કર્તવ્ય સમજતા હતા. ઘરમાં ચારે બાજુ નજર નાખી, પણ કેઈગ્ય વસ્તુ ધ્યાનમાં ન આવી. આખરે એક તરફ સૂતેલી પિતાની ધર્મપત્નીએ હાથમાં પહેરેલા સેનાના કંકણ તરફ નજર પડી. જાતે ઉઠીને હાથમાંથી એક કંકણ કાઢયું, તેવામાં તે પત્ની જાગી ઉઠી. પત્ની આ બધે જ હવાલ સમજી ગઈ અને પિતાના સ્વામીને વિનંતી કરી કે મારા દિલના દેવ, આ બીજું કંકણ પણ કાઢીને દાનમાં આપે. આ રીતિએ દાન કરવાથી તમે સંતુષ્ટ છે તે હું હંમેશાં સંતુષ્ટ જ છું.
એક શાયર (કવિ)ને તાલુકાના સબજજ સાથે મૈત્રીભાવ હતા. કવિએ એક વખત સબજજને વિનંતી કરી કે મારા અંગત કેસમાં જરા કાયદામાં ફેરફારો કરે તે મારા તરફેણમાં ચુકાદો થાય. જવાબમાં સબજજે કહ્યું કે તમે શાયરી રચે ત્યારે રચનામાં થોડીઘણા ફેરફાર કરી નાંખે તે એ શાયરીને બદલે લાયરી
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________
(41) (બકવાદ) બની જાય, તેમ હું કાયદામાં ફેરફાર કરવા જાઉ તે તમને ફાયદે થાય; પરંતુ ન્યાય નિરર્થક બને. અને હું સ્વયં ન્યાયભ્રષ્ટ બનું. /
૨૩૦ રાવણ એક સમર્થ રાજવી હતી. કુંભકર્ણ તેને ભાઈ હતો. સામર્થ્યમાં કઈ કઈથી ચઢતા ઉતરતા ન હતા. કુંભકર્ણને એવી ઈચ્છા જાગી કે ભાઈથી હું સવાયો થાઉં. તેણે ઈન્દ્રનું ઇન્દ્રાસન કબજે કરવાના કેડ સેવ્યા. પરિણામે તેણે ઉત્કટ તપ શરૂ કર્યું. તેના તપથી બ્રહ્માજી ડોલી ઉઠ્યા. એમણે કહ્યું : માગ માગ માગે તે આપું. કુંભકર્ણ તપની સિદ્ધિના ઉત્સાહમાં હતું. ઉત્સાહમાં ભાન ભૂલ્યા અને ઇન્દ્રાસનને બદલે નિદ્રાસન માગી લીધું. બ્રહ્માજી “ તથાસ્તુ” કહીને અદશ્ય થયા. પાછળથી ભાન આવ્યું કે હું ભયંકર ભૂલ કરી બેઠે છું. બ્રહ્માજીને યાદ કર્યા, ફરિયાદ કરી. બ્રહ્માજી કહેઃ પવન ફરે પણ વચન ન જ ફરે, છતાં તને એટલું કહું છું કે તું છ મહિના જાગીશ અને છ મહિના ઉંઘીશ. કુંભકર્ણ નિદ્રાધીન બને ત્યારે તેને જગાડવા માટે ઢોલ અને નગારાં ગડગડાવવા પડે અને તેના નાકમાં ઉંદરડાઓ છેડવામાં આવે ત્યારે માંડ માંડ નિદ્રામાંથી જાગૃત થાય.
૨૩૧ અંધારામાંથી અજવાળામાં આવવાને દિવસ તેનું નામ દિવાળી.
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________
- આજે દેશમાં નિર્માણકાર્ય થઈ રહ્યું છે. વિશાળ નદીઓ પર બંધ બંધાઈ રહ્યા છે, પરંતુ મનની ચંચલ વાસનાઓને બાંધી શકાતી નથી. ચન્દ્રલોક સુધી પહોંચવા માટે રોકેટ તૈયાર કરવામાં આવે છે પરંતુ માનવની ભેગભૂખી ચેતના ધરતીને પાલવ છેડી શકતી નથી. એટમ સમસ્ત વિશ્વ પર વિજય મેળવવા મથી રહ્યું છે પરંતુ આત્મા વડે પિણાચાર હાથનું શરીર પણ જીતી શકાતું નથી,
- ૨૩૩ V અરે! સાંભળે છે કે? આજે આપણે ત્યાં સત્યનારાયણની કથા કરવાની છે. પંડિતજીની પત્નીએ તેમને કહ્યું. સારું, પણ મને રજા મળવી મુશ્કેલ છે, છતાં કે શિશ કરીશું. પંડિતજીએ એફિસના સાહેબ પર ફેન કર્યો સાહેબ આજે મને સખ્ત તાવ આવી ચડ્યો છે એટલે આજે એફિસે આવી શકાશે નહિ. સાહેબે સાચું માનીને રજા આપી. આ તે સત્યનારાયણની કથા કે અસત્યનારાયણની કથા!
૨૩૪ હંમેશાં એકાગ્રતામાં સિદ્ધિ છે. સૂક્ષ્મદર્શક કાચને છેક સ્થિર કરવાથી જ અગ્નિ ઉત્પન્ન થાય છે, તેમ માનવી પિતાના મનને સ્થિર કરે તે જ કાર્યસિદ્ધિ થાય છે.
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________
આગમમાં પાંચ ચૈત્ય કહેવામાં આવે છે. ભક્તિ મૈત્ય તે ઘર દેરાસર. નિશ્રાકૃત તે કઈ ગ૭ના સ્વાધીનમાં હોય છે, અનિશ્રાકૃત તે સાધારણ હોય. શાશ્વત ત્ય પ્રસિદ્ધ છે અને પાંચમું મંગલ મૈત્ય તે શ્રાવકના ઘરના દ્વાર ઉપર આડા મૂકેલા કાષ્ઠના મધ્યભાગમાં જે વીતરાગની પ્રતિમા કરવામાં આવે છે તે મંગલ ચૈત્ય. મથુરા નગરીમાં લેકે જ્યારે ઘર તૈયાર કરાવતા ત્યારે પ્રત્યેક ઘરના દ્વાર ઉપરના કાઠ મધ્યે મંગલ નિમિતે આદીશ્વર પ્રભુની પ્રતિમાની સ્થાપના કરવામાં આવતી હતી.
તમે કોઈ જાહેર સભામાં પ્રમુખ બનીને બેઠા છે, અને પછી તાળીઓના ગડગડાટ વચ્ચે તમે તમારું ડહાપણ ભાષણ દ્વારા ઠાલવી રહ્યા છે. સભ્યજનો પર તમારા ભાષણની એકસરખી અસર જામી હોય. દેશને માટે ખપી મરવાની મેટી મોટી ડીંગ મારી રહ્યા છે. એવામાં તમારું છ માસનું ઘરનું ચઢેલું ભાડું વસુલ કરવા ભાડાવાળ ભૈ પ્લેટફોર્મ પર આવી તમારી બાચી પકડે તે વેળા તમને કેણ યાદ આવે ?
૨૩૭
જગતની જંજાળ આજે એટલી વધવા પામી છે કે લકે ભગવાનને ભૂલતા ગયા છે. યદ્યપિ તે કઈ કોઈ વાર ધરતીકંપ, આગ, વંટોળિયા કે લડાઈ મારફતે કુદરત
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૬૪)
જાગતી છે એવી ખાતરી કરાવી આપે છે; છતાં માણસપ્રાણી એવું ભૂલકણું છે કે જરા જરા વાતમાં ભગવાનને ભૂલી જાય છે અને ભગવાનના નામે ગમે તેવા ઊધા ધંધા આદરી બેસે છે. ભગવાનને ભરોસે લેાકેા જૂઠની વાત હંકારે છે પણ વસીયત કરતા નથી.
૨૩૮
માણેકચોક જેવા લત્તામાંથી એક તરફ - પિયા મિલન કે જાના ’તું ગાયન લલકારતા એન્ડ સહિત વરઘેાડા ચાલ્યા જતા હાય અને સામેથી રામ ખેલે ભાઈ રામ બાલા 'ની પાક પાડતું ડાઘુએનુ ટોળુ કરકટી લઈ ને રવાલ ચાલે ચાલી રહ્યુ` હેાય ત્યારે કમ'ની અજબ લીલાના ચિતાર ડામરની સડક પર થતા માલૂમ પડે છે.
૨૩૯
કલકત્તાના આલીશાન રેડ પર પાન ચાવતા એક શેઠ રિક્ષામાં બેઠા હાય અને એક માનવ પરસેવા લૂછતા તે રીક્ષાને ખેંચી રહ્યો હાય તે સમયે આંતરચક્ષુથી જોનારને જરૂર કર્માંના તાંડવના દર્શન થાય.
૨૪૦
કાઈ ખિતાખધારી બડેખાંના બંગલાની આજુબાજુના ખગમાં ગાર્ડનપાટી ઉડી રહી હોય. ફૂલડ્રેસમાં ફરનારાં નરનારીએ પેટ ફાટી જાય ત્યાં સુધી વિધવિધ વાનગીએ ઉડાવી રહ્યો હાય અને બહાર ફાટ્યાંતૂટાં વસ્ત્રોમાં
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૬૫)
ભિખારીઓ ટુકડાને માટે આંટા મારી રહ્યાં હોય તે સમયે કર્મની અજબ લીલા આંખે દેખાય.
૨૪૧ એક તરેફ બારમાના લાડુ ઉડતા હોય અને મોટા મોટા પેટવાળા ભૂદે પાટલા પર બેસીને લાડુ પર લાડુ ઝાપટી રહ્યા હોય અને બીજી બાજુ ઉચ્છિષ્ટ પતરાળાને ભિખારાએ ચાટી રહ્યા હોય, તે સમયે કર્મરાજનાં પ્રત્યક્ષ દર્શન થાય છે.
૨૪૨ થરાદના સંઘવી આભૂએ ત્રણ કોડ ટક દ્રવ્ય વ્યય કરીને પ્રત્યેક આગની એક એક પ્રતિ સુવર્ણાક્ષરે લખાવી હતી. તદુપરાંત આભુ સંઘપતિએ સાત ક્ષેત્રોમાં સાત કોડને વ્યય કર્યો હતો.
૨૪૩ નૈગમેષ દેવે આશ્વિન માસ. કૃષ્ણપક્ષ, ત્રયોદશીની રાત્રિએ, પહેલા બે પ્રહરમાં શ્રી વીર ભગવાનને દેવાનંદાના ઉદરમાંથી ત્રિશલામાતાના ઉદરમાં લાવી મૂક્યા હતા.
૨૪૪ દિવાલી ક૯૫માં ૧૯૧૪ સાલ લખી છે તે વિકમની સમજવી નહિ. સંવતો બદલાયા કરે છે. કલંકી રાજા થવાનો છે તે ૧૯૧૪ અન્ય રાજાને સંવત સમજ કેમ કે
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________
કલંકી થવામાં હજુ લગભગ નવ હજાર વર્ષોની વાર છે. કેમ કે કલંકી રાજા પાંચમા આરાના મધ્યમાં થવાના છે.
૨૪૫
વનમાં ઝોલાં ખાતી વનરાજીઓ, પરિમલભર્યા પુષ્પ, કલકલ વહેતી સરિતા, નિર્મલ ઝરણાઓ અને નૃત્ય કરતા મયૂરો કરતાં પણ ભવ્ય સૌંદર્ય અને ભવ્ય ન્યાત માનવની માનવતામાં ઝલકે છે.
૨૪૬
લાકડાં તોલવાના કાંટે મેતી ન ફેલાય.
૨૪૭
જમાને ફરે ત્યારે સાધન ફરી શકે પણ સાધ્ય ન ફરી શકે.
૨૪૮ તાવના નિદાનમાં કામ કોધ લેભ મેહ ભય રાગ અને શ્રેષને તાવમાં ખાસ અને મુખ્ય કારણમાં ગણાવ્યા છે. તે દેશમાંથી પ્રજ્ઞાપરાધ થાય છે અને પ્રજ્ઞાપરાધ સર્વ રોગોનું મૂળ કારણ બને છે.
૨૪૯ કાર્તિક પૂર્ણિમાના મંગલદિન સાથે સર્વોત્તમ પ્રસંગે સંકળાયેલા છે. એક તે તે દિવસે દ્રાવિડ અને વારિખિલ્લજી દશ કેટી મુનિવરેની સાથે સિદ્ધિ વર્યા. બીજો પ્રસંગ એ કે તે દિવસે જગદ્ગુરૂ સૂરિપુરંદર
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૬૭)
હેમચન્દ્રાચાર્યવર્યને જન્મ થયો હતો. ત્રીજો પ્રસંગ એ કે તે દિવસે પૂ. સાધુ-સાધ્વીજીઓનું ચાતુર્માસ પરિપૂર્ણ થઈને વિહારના માર્ગો ખુલ્લા થાય છે અને ચેથે પ્રસંગ એ કે સિદ્ધાચલને રહસ્યપૂર્ણ અર્થ છે સિદ્ધા–ચલ. એટલે કે સીધે ચાલ, વાંકે નહિ.
૨૫૦
આજીવન જે વ્રતનું પાલન કરવામાં આવે તે યમ અને અમુક કાળ સુધી જે કંઈ વ્રત પાળવામાં આવે તે નિયમ કહેવાય.
૨૫૧ ત્યાનર્ષિ નિદ્રા માટે દક્ષિણ આફ્રિકાના સિયેનબર્ગ નગરમાં એના સેનપાલ નામની કોઈ સ્ત્રી ૧૮ વર્ષથી શાસ્ત્રોક્ત મર્યાદા પ્રમાણે સૂઈ જતી હતી.
પારિઠાવણિયા પાઠ મુખ્યત્વેન સાધુ-સાધ્વીઓ તેમ જ પૌષધવાળા શ્રાવક-શ્રાવિકાના માટે છે. પચ્ચકખાણ લેતી દેતી વખતે બોલાવું જોઈએ એ વિધિ છે.
૨૫૩ ઉતરાધ્યયન સૂત્રની રહનેમિ નિયુક્તિમાં શિવાદેવીને ચાર પુત્ર હતા નેમિનાથ, રથનેમિ, સત્યનેમિ અને દઢનેમિ, તીર્થકરના જન્મ પછી પણ તેમની માતાને એક કે તેથી વધારે સંતતિ થઈ શકે છે.
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૬૮)
૨૫૪ જૈન શાસ્ત્રોમાં પશુપંખીઓનું શરીરમાન આયુષ્ય વગેરેનું વિધાન આવે છે, તેમાં શંકા કેમ હોઈ શકે? કેમ કે આધુનિક વિજ્ઞાનશાસ્ત્રીઓ પણ કહે છે કે મેઘસાલરસ નામનું જતુ ૪૦ થી ૫૦ ફુટ લાંબુ હોય છે. છીપકલીના આકારનું જંતુ ૧૬૦ ફુટ લાંબુ અને ૨૨ ફુટ ઊંચું હોય છે. તેનું વજન ૧૦૦૦ ટનથી ઓછું નથી હોતું. સમુદ્રના સાપ ૧૫૦થી પ૦૦ હાથે લાંબા હોય છે. સયાજીવિયે તા. ૨૧-૮-૪૭ના અંકમાં ફિલિપાઈન ટાપુમાં એક ઝાડ છે જેનાં ફૂલ ગાડાના પૈડાં જેવડાં મેટાં હોય છે એ કુલનું વજન લગભગ ૧૨ શેર હોય છે. આ સિવાય રહેલ નામની માછલી ૧૫૦ ફૂટ લાંબી હોય છે.
૨૫૫
અફઘાનિસ્તાન, અરબસ્તાન, આદિ પ્રદેશ, પ્રાચીન કાલને બહુલ દેશ કહેવાય છે. સમ્રાટ સંપ્રતિ ભૂપાલે
ગ્ય ઉપદેશક મોકલીને ગ્રીસ સુધી જૈન ધર્મના પ્રચાર કર્યો હતો. તે સમયે જૈનોની સંખ્યા ૪૦ કરોડ સુધી પહોંચી ગઈ હતી.
૨૫૬
| માલ ખરીદનાર અને વેચનાર વેપારી કરતાં દલાલનું તેફાન હંમેશાં વધુ હોય છે દલાલ જીભ છે. એના પંજામાં ન સપડાઈ જનાર જ સંયમી બની શકે છે.
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૬૯)
૨૫૭ વિષયની અને તેનાં સાધનોની પ્રાપ્તિની ઈચ્છા તે આર્તધ્યાન અને પ્રાપ્ત થયેલાની રક્ષણબુદ્ધિ તે રૌદ્રધ્યાન કહેવાય છે.
૨૫૮ જઈમાં રહેલા સંકેત વિષે જોડાજોડ રાખેલી ચાર આંગળીઓનાં મૂળ ઉપર છનું વાર સૂત્ર વીંટી જનોઈ બનાવવામાં આવે છે. તે એમ સૂચવે છે કે આપણે સ્કૂલ દેહ પોતાના છનુ આડા આંગળની ઊંચાઈ જેટલે છે. ચાર આંગળ એ દેહમાં રહેલા આત્માના ચાર પાદ (વિશ્વ તૈજસ પ્રાજ્ઞ તુરિય) બતાવે છે, પછી તેને ત્રેવડું કરી એમ સૂચિત થાય છે, ત્રણ ગુણ વડે પિંડ બ્રહ્માંડની દશ્ય સ્થિતિ છે.
૨૫૯ સહસ્ત્રકૂટમાં ૧૦૨૪ પ્રતિમાઓ હોય છે. પાંચ ભરત, પાંચ અરવત એ દશ ક્ષેત્રની વર્તમાન, અતીત, અનાગત એ ત્રણ ત્રણ વીશીના ૭૨૦ અને પાંચ મહાવિદેહની ૧૬૦ વિજયેની અંદરના ૧૬૦ તીર્થકરે, આ અજીતનાથ સ્વામીના સમયે વિદ્યમાન હતા. ૨૦ વિહરમાન અને ભરતક્ષેત્ર વર્તમાન ચેવીશીના ૨૪ પાંચ પાંચ કલ્યાણની ઘાતક ૧૨૦ મૂર્તિઓ અને ચાર શાશ્વત પ્રતિમા, કુલ ૧૦૨૪ મળી રહે છે ઉપર પ્રમાણે હિસાબ બરાબર છે.
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૩૦)
२६० પાંચ ઈન્દ્રિયના ૨૩ વિષયેને શુભ અશુભ સચિત્ત અચિત્ત અને મિશ્ર અને રાગ દ્વેષ વડે ગુણીએ તે ૨૫૨ વિકારો થાય છે.
૧ મરીની સાથે સંચળના સેવનથી હડકાયા કૂતરાનું ઝેર શમે છે, તે પ્રમાણે નમ્રતા અને સરળતાના સેવનથી વેરનું ઝેર કરી જાય છે. મારી સાથે કરીયાતાના સેવનથી કમળો મટે છે, તે પ્રમાણે સમ્યજ્ઞાન સાથે સમતાના સેવનથી બ્રમણાઓ ભાગે છે. ટંકણખાર સાથે મરીના આસેવનથી પિટમાં બરેલ મટે છે. પ્રથમ અને વૈરાગ્યથી અંતરના કામક્રોધ મટે છે. મારી સાથે જોડાવજને ઘસી ડંખ ઉપર લગાવવાથી વિંછીની વેદના રહેતી નથી. તેવી જ રીતે અશરણ અને અનિત્ય ભાવના ભાવવાથી આર્તધ્યાનની વેદના વીખરાય છે અને પીપર સાથે મરી લેવાથી વાયુની પીડા વિલીન થાય છે. તેમ જીનેશ્વરની આજ્ઞા અને સેવા દ્વારા દુન્યવી વલેપાત રહેવા પામતે નથી.
૨૬૨
સુખનું મૂળ સમતા અને દુઃખનું મૂળ મમતા માયાનું મૂળ મિથ્યાત્વ અને સત્યનું મૂળ સમક્તિ છે. રેગનું મૂળ ભેગ અને ભેગનું મૂળ સંગ છે.
- ચારિત્ર ક્યાં માન્યું. એક ગીતાર્થનું, બીજુ ગીતાર્થની
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૭૧) નિશ્રાવાળું. સંયમ માન્ય છે સિવાય સર્વજ્ઞ શાસનને સંયમ માન્ય નથી. કાં તે સ્વયં શક્તિ સામર્થ્યવાળે થા નહિ તે શક્તિના સૂત્રધારને આધીન થા. આ પ્રભુશાસનનો મર્મ છે.
૨૬૪ સમ્યગજ્ઞાન એ શાસનની જડ છે. મહાનિશિથમાં વિધાન છે કે જ્ઞાનપંચમીને ઉપવાસ ન કરે તે પ્રાયશ્ચિત આવે ! શાથી? જ્ઞાન એ આરાધનાનું મુખ્ય અંગ છે એમ જ્ઞાપન કરવા માટે જ જ્ઞાનપંચમીના પ્રાયશ્ચિતનું કથન છે.
અપરિણીત અને અતિપરિણીતને છેદ એટલે બાદ કરીને અને પરિણીતની પરીક્ષા કરીને એકાન્તમાં દેવા ગ્ય સૂત્ર તેનું નામ છેદસૂત્ર કહેવાય છે.
* ૨૬૬ જીવને સત્ય માર્ગમાં જોડી દે તે આક્ષેપિણી મિથ્યાત્વથી પીછે હઠાવે તે વિક્ષેપિણ સંસાર પ્રતિ ઉગ ઉત્પન્ન કરાવે તે નિર્વેદિની અને મોક્ષાભિલાષ ઉત્પન કરાવે તે સંવેદિની. આ ચાર કથાઓ શાસ્ત્રોકત છે.
ઓલવાતી જિંદગીના ઝાંખે અજવાળે પણ ભાગ્ય શાળીઓની જીભ ઉપર પિતાના ઈષ્ટ અને પ્રિય પરમાત્માનું પવિત્ર નામ ચડે છે. .
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________
२६८
પંચાશકચ્છમાં હરિભદ્રાચાર્યવયં “સુશુદિ ગુણસ્વ ગુણ નું સ્પર્શન કરનારો આત્મા સમ્યગૃષ્ટિ કહેવાય છે.
૨૬૯ કલ્પસૂત્રમાં એક લાખ, ઓગણસાઠ હજારની સંખ્યા કહી છે તે ફક્ત પિતાને હસ્તે થયેલ તે સમજવા શિષ્યાદિકથી થયેલા શ્રાવકની સંખ્યા તે જુદી સમજવી.
ર૭૦
પ્રાણીના છ સંઘદૃન માત્રથી ઘણે ભાગ નાશ પામે છે, જ્યારે વનસ્પતિ માટે તેમ નથી. સિવાય જળ હોય ત્યાં વનસ્પતિ હોય છે કેમ કે “ઝી ગઈ તી વળ” અતઃ પાણી અને વનસ્પતિ બે પ્રશ્નો સામે આવે ત્યારે જલમાર્ગ ત્યાજ્ય કરે જોઈએ.
જેમ ઇંગ્લેન્ડ વગેરેથી આપેલા વાયરલેસ ટેલિગ્રાફને સંદેશે માસ્તર આપણને આપણી માતૃભાષામાં જણાવે છે તેમ તીર્થંકર દેવના પાઠવેલા સંદેશાઓ મુનિમાસ્તર આપણને આપણી ભાષામાં સમજાવે છે.
૨૭ર
એ વીર ! તારી વાણીના કેષમાં ધિક્કાર જે કડવાશ ભરેલે શબ્દ શેડ્યેય ન મળે?
૨૭૩
.
.
ઈરિયાવહીના મિચ્છામિ દુકકડું ૧૮૨૪૧૨૦ થાય
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________
(93)
છે, તે આ રીતિએ મેળવી શકાય છે. જીવના મુળ ૫૬૩ ભેદો હોય છે, તેને અભિશ્ચાદિ દશે ગુણતાં ૫૬૩૦, તેને રાગ દ્વેષ ગુણતાં ૧૧૨૬૦, તેને મન વચન કાયાથી ગુણવા પછી કૃત કારિત અને અનુમતેથી ગુણવા, પછી ત્રણ કાળથી ગુણવા, પછી અરિહંત સિદ્ધ સાધુ સમ્યગૂદૃષ્ટિ દેવ ગુરૂ અને આત્માની સાક્ષીરૂપ છ પદે ગુણવાથી ઉપરની સંખ્યા મળી રહે છે.
૨૭૪
નીકળવા માટે પગ ઉપાડો ત્યારે નીકળ્યા અને બીજાએ પકડીને કાઢે ત્યારે કાઢો એમ કહેવાય છે. આ વાત વીસારત! નહિ.
૨૭૩
રાજીનામુ આપીને જકાર નાકર ખીજા સ્થાન (ગતિ)માં ખરૂ પગાર (જાતિકૂળ) વગેરે સારી રીતે પ્રાપ્ત કરી પોતાની કિમતમાં વધારા કરે છે, જ્યારે રજા મળ્યા પછી જ નીકળેલા નેકર શાન્તિ સુખ અને સગવડતાનું સન્માનભર્યું સ્થાન સંપ્રાપ્ત કરી શકતા નથી.
૨૭૬
જન્મતાં સાથે કશું જ લાગ્યા નથી. મરતાં પણ સાથે કંઈ જ લઈ જવાના નથી અને જન્મ-મરણ વચ્ચેની જિં દગીમાં મેળવેલી માયા રહે તેના ભરાસે નથી તે પછી હીરામાણેક, મોતી કે સેના-ચાંદીની પાછળ શા માટે ચગદાઈ મરવું? સ્ત્રીએ વાસણ માંજવા માટે સફેદ માટીને
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૭૪)
સંચય કરે છે અને ભાઈ એ પહેલાંના જમાનામાં ચેપડામાં નામું લખ્યા પછી બારીક રેતી નાખતા હતા. તે તે લોકોને તે તે ચીજની જેટલી કિંમત હતી તેટલી આપણને મૂલ્યવંતા માનવજીવનની કિંમત ખરી કે ?
૨૭૭ જે કાર્ય માનવ અંતમૂહૂર્તમાં કરી શકે છે તે કાર્ય દેવતા તેત્રીશ સાગરોપમે પણ કરવા અસમર્થ છે..
૨૭૮
V વીતરાગના વારસદારોએ દેવાધિદેવનું પૂજન કરતી વખતે પુષ્પના બે ટુકડાઓ કદાપિ કરવા નહિ. પુષ્પની કળી ચુંટવી નહિ, ચંપા કે કમળનું પુષ્પ પણ ચૂંટવું નહિ. શાન્તિને માટે વેત પુષ્પ ચઢાવવું સારું છે. લક્ષ્મીને માટે પીળું પુષ્પ ચઢાવવું, મંગળને માટે લાલ પુષ્પ ચઢાવવું, કોઈને પરાજય કર હોય તો શ્યામ પુષ્પ માનેલું છે. શાસ્તિકર્મમાં પંચામૃત શુભ છે, વધુમાં શાન્તિ તુષ્ટિ માટે અગ્નિમાં લવણ પ્રક્ષેપ શ્રેયસ્કર છે. પં. શ્રી વીરવિજયજીકૃત પ્રશ્ન ચિન્તામણી પૃ. ૨૦૮માં પ્રભુનું પૂજન કરનારાએ પૂર્વ અથવા ઉત્તર દિશા તરફ મુખ રાખી પૂજા કરવી જોઈએ; પરન્તુ દક્ષિણ દિશાને તથા વિદિશાઓને સદા ત્યાગ કરે જઈએ. પશ્ચિમમાં મુખ રાખીને પૂજા કરવામાં આવે તો તેની ચોથી સંતતિનો નાશ થાય છે અને દક્ષિણ દિશામાં મુખ રાખીને પૂજા કરવામાં આવે તે તેને બિલકુલ સંતાન થતું નથી:
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૭૯ ઇન્દ્રભૂતિ, ભગવાન શ્રી મહાવીર પાસે આવે છે ત્યારે પ્રભુના સમવસરણમાં પગથીએ પગ મૂકે છે ત્યાં સુધી મિથ્યાત્વી છે, પ્રશ્ન પૂછે છે ત્યાં સુધી મિથ્યાત્વી છે, સમ્યગદષ્ટિ ત્યારે થયા જ્યારે ભગવાને કહેલું પરિણમ્યું, સમ્યકૂવપ્રાપ્તિ અને દીક્ષા વચ્ચે અંતર માત્ર અંતમુહૂર્તનું છે. મનુષ્ય ધારે તે એક અંતર્મુહૂર્તમાં એટલું અંતર તોડી શકે છે એટલે કે મનુષ્યની જિન્દગાનમાં જે કાર્ય બે ઘડીમાં થાય છે તે દેવતાની તેત્રીશ સાગપમની જીંદગીમાં પણ થઈ શકતું નથી.
૨૮૦ આચરણમાં કદાચ શક્તિની ખામી ચાલી શકે છે પરન્તુ દેવગુરૂ અને ધર્મની શ્રદ્ધામાં શક્તિની ખામી લેશ પણ ચાલી શકે નહિ.
- ૨૮૧ શ્રી આવશ્યકજીની ટીકામાં ૧૨ જન છેટે રહેલા તીર્થકર દેવનાં દર્શન જે સ્વયં ન કર્યા હોય તે તે સાધુ-સાધ્વીજીએ સમવસરણમાં જરૂર જવું જોઈએ. યદિ ન જાય તે પ્રાયશ્ચિત્ત આવે.
૨૮૨ ઈન્દ્રિના વિષય માત્રના હુકમ શરીરની ઓફિસ (કાર્યાલય)માંથી છૂટે છે જ્યારે આત્માની ઓફિસમાંથી તે માત્ર તેની ડિલિવરી થાય છે.
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૮૩ વેરની પરંપરા વટવૃક્ષની જેમ વિસ્તરે છે માટે વેરનાં બીજ વાવશે નહિ.
કારણ પુરસર નિકળવાનું હોવાથી અને બીજી વખત અવગ્રહમાં રહેવાનું હોવાથી “આવર્સીહાએ” એ પદ ન કહેવાનું વિધાન સમુચિત છે.
૨૮૨
સૂર્ય ઉદય પહેલાં જે પચ્ચક્ખાણ ધારી શકાય, તેમાં ઉગ્ગએ સૂરે બોલાય છે અને સૂર્યોદય પછી પણ ધારી શકાય. તેમાં સૂરે ઉગ્ગએ કહેવામાં આવે છે.
૨૮૬ જે સુખની પાછળ દુખ ડોકિયું કરે તે સુખ નહિ પણ દુઃખ. જે યશની પાછળ અપયશ આંટા મારે તે ચશે નહિ પણ અપયશ. જે ઉદયની પાછળ અસ્તની અણધારી આફતે ઉભરાઈ આવે તે ઉદય નહિ પણ
અસ્ત.
..२८७ ઉપાશ્રયે કે કઈ પણ સ્થાને જ્યાં સાધુ-મહારાજા વિધમાન હોય ત્યાં વ્યાખ્યાનાદિ પ્રસંગે શ્રાવક સામાયિક કરતાં “ જાવ સાહુ પજવાસામિ” એ પાઠ બેલી શકે.
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૫૭)
૨૮૮
ભક્તિ કરેા પણ વિભક્ત ન કરેા. એક રાજાની રાણીએ છ માસના ઉપવાસે! કર્યા, ઉપવાસ પરિપૂર્ણ થયા ત્યારે ધામધૂમથી પારણું કરવામાં આવ્યું, પણ પારણાના પ્રસંગે શું કર્યુ? હજારા મૃગલાઓને મરાવીને ઉજાણી કરી ગામ જમાડ્યું. આવી ભયાનક ભક્તિ શ્રાવક ન કરી શકે. અક્ષિસ કરાડાની પણ હિસાખમાં કેાડી પણ ન જવી જોઈ એ.
૨૮૯
જન્મ એ બાવળિયાનું ખીજ છે જ્યારે મરણુ એ ખાવળિયાના કાંટા છે, તેા પછી જન્મરૂપી બાવળિયા તા વાવે જ જવા અને મરણરૂડી કાંટાથી ડરવું એ કેમ ચાલે ?
૨૯૦
સમુદ્ર પાણી લે છે અને બદલામાં વરાળ આપે છે, આકાશ વરાળ લઈ પાણી આપે છે. આ રીતિએ પ્રકૃતિની પ્રક્રિયા અવિરત ચાલે જ જાય છે. સમાજજીવનની પણ આ દશા જ છે. જીવનની પ્રત્યેક પળે આપણે આપણા નિકટના સમાજબંધુઓ, પૂર્વજો અને માતૃભૂમિના દેવાદાર બનીએ છીએ. આ ઋણમાંથી મુક્ત થવા આપણે નિષ્કામ બુદ્ધિથી આવશ્યક ફરજો અદા કરવા માટે સદા સચેષ્ટ રહેવુ... જોઈ એ.
૨૯૧
દ્રવ્ય ક્ષેત્ર અને કાલના પ્રશ્ન સામે રાખીને શ્રાવિ
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૭૮)
કાઓએ જનમન્દિરમાં પ્રભુની પ્રતિમા સમીપે ગીત નૃત્યાદિ કરવું જોઈએ. મુખ્યત્વે નૃત્યાદિ પિતાના ઘર દેરાસરમાં કરવું ઉચિત લેખાય છે. જેમ ઉદાયન રાજાની પટ્ટરાણ પ્રભાવતી પિતાના ઘર-દેરાસરજીમાં પ્રભુની આગળ નૃત્ય વગેરે કર્યું હતું.
૨૯૨ હરિ ગરજે હરિ ઉપજે, હરિ આ હરિ પાસ જબ હરિ હરિ મેં ગયે, તબ હરિ ભયે ઉદાસ.
હરિ એટલે વરસાદ વરસ્યો કે હરિ-દેડકે ઉત્પન્ન થયે. તે દેડકાને ખાવા માટે હરિ–સાપ પાસે આવ્યા. તેટલામાં દેડકે હરિ એટલે પાણીમાં ગયે. પરિણામે
આપણું ચિસ્વરૂપ સમજાઈ જાય તે જડ સાથે આપણે જીવતાં સંબંધ લુપ્ત થતાં વાર ન લાગે. જડની અને તેના પ્રભાવની આપણા ઉપર ઘેરી અસર ન થાય. આપણે આપેલી તિએ જડ પદાર્થો પ્રકાશિત થાય છે. આવું સમજાય તે આપણું ચેતન જડ સમક્ષ હેબતાઈ ન જાય.
અને તેના પ્રભાવની આપણા ઉપર ઘેરી અસર ન થાય. આપણે આપેલી તિએ જડ પદાર્થો પ્રકાશિત થાય છે. આવું સમજાય તે આપણું ચેતન જડ સમક્ષ હેબતાઈ ન જાય.
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________
(se)
: ૯૫
દીન હીન દરિદ્ર દશામાં સબડતા આત્મા, જે જાણે કે હું તેા પરમાત્માના જ ચિદંશ છું તે સિંહનાદ કરીને પેાતાના ઉપરની માયાની શિયાળલીલાને ત્યાગ કરી સિ'લીલાને સ્વીકારશે.
૨૯૬
જ્યાં જ ઘાના અધ ભાગ સુધીનું જળ હાય, તે દક સંઘટ્ટ કહેવાય. નાભિ સુધીનુ હાય તે લેપ કહેવાય છે અને નાભિથી વધારે પાણી હોય તે લેપોપરિ કહેવાય છે.
૨૯૭
શ્રી આચારાંગ સૂત્રમાં ૨૧ જાતનાં પાણીનુ વિધાન છે તે આ પ્રમાણે છે : ૧. ઉત્સ્વદિમ આટા વગેરેથી ખરડાયેલા હાથ આદિના ધાવણનુ' પાણી, ૨. સંસ્વેદિય–અરણી વગેરેનાં પાન પ્રમુખ ઉકાળીને ઠંડા પાણીથી સિંચન કરવામાં આવે છે તે. ૩. તદુલાહક–ચેાખાના ધાવણનું પાણી ૪. તિલેાદક—તલ ધેાયેલું પાણી. પ. તુષાદક-ડાંગર વગેરે ધાયેલુ' પાણી. ૬ યવેાદક-જવ ધાયેલું પાણી. છ આયામ-આસામણુ. ૮. સૌવીર-કાંજીનુ પાણી. ૯. શુદ્ધ વિકટ-ઉકાળેલુ પાણી. ૧૦. આમ્રપાવક-આંબાનું પાણી.૧૧.અંબાડક પાવક અંબાડનું પાણી. ૧૨. કપિત્થ પાવક-કાઠાનું પાણી. ૧૩, માતુર્લિંગપાનક-બીજોરાનું પાણી. ૧૪. દ્રાક્ષાપાનક–દ્રાક્ષનું પાણી. ૧પ. દાડિમપાનક–દાડમનું પાણી. ૧૬. અજૂરપાનક-ખજૂરનું પાણી. ૧૭. નાલિકેપાનક-નાળિયેરનું
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________
પાણી. ૧૮. કરીરપાનક–કેરડાનું પાણી. ૧૯. બદરપાનક બેડરનું પાણી. ૨૦. આમલક પાણી-આંબળાનું પાણી. ૨૧. ચિચ્ચાપાનક-આંબળાનું પાણી. એમાં પૂર્વનાં નવા કલ્પસૂત્ર સામાચારીમાં કહેલાં છે, ચાતુર્માસ રહેલા એકાન્ત ઉપવાસ કરનાર સાધુને પહેલાંના ત્રણ જાતનાં પાણી કલ્પ છે તે જ રીતિએ છઠ્ઠ કરનાર સાધુને પછીનાં ત્રણ પ્રકારનાં પાણી કલ્પી શકે, તે જ રીતિએ અઠ્ઠમ કરનારને ત્યાર પછીનાં ત્રણ એટલે ૭ થી ૯ સુધીનાં પાણી ગ્રહણ કરી શકાય છે અને અઠ્ઠમ ઉપરાંત તપસ્યા કરનાર સાધુમહારાજાને એક, ઉષ્ણદક જ પીળું ક૯પે છે.
૨૯૮ આચાર્ય હરિભદ્ર સૂરિવર કહે છે કે એક પગલપરાવર્ત સંસાર બાકી હોય તે જ હમેશાં તીર્થકર પરમાત્માની પીયૂષમયી વાણીનું પાન કરી શકે છે.
૨૯૯ Wદ્વાદશાંગી અર્થથી ફરતી નથી પણ શબ્દથી ફરે છે, પણ નમસ્કાર મહામંત્ર શબ્દથી કે અર્થથી ફરતે નથી. કારણ કે તેમાં જાતિવાચક પદો છે.
૩૦૯
N
મસ્તક પર હાથ ફેરવતાં સાતમી નરકના દળીયા, ખસેડવાની શક્તિ સાધુવેષમાં છે કે જે સાધુવેષની સર્વોત્કૃષ્ટતા જગતભરના બીજા કોઈ વેષમાં નથી.
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૮૧): ૩૦૧ નસેનસમાંથી નિરોગતા નીતરી રહી હોય એવા ત્રીશ વર્ષના તરૂણને ખર્ચ કરતાં સો ગુણી આવક હોય, સ્થાવર જંગમ મિલકત નદીના પૂરથી જેમ ઉભરાતી હોય, સ્ત્રી આદિ અહિક ભેગની સપૂર્ણ સામગ્રીઓથી તે તરૂણ તરલિત હોય, કૌટુમ્બિક ચિન્તાનું નામનિશાન પણ ન હેય અને સંગીતકલામાં અતિપ્રવીણ એ તરૂણ-પુરૂષ દેવતાના ગીત સાંભળવાના અવસરો છોડીને પણ અત્યંત આદરથી સંપૂર્ણ સદ્ભાવ સાથે વિતરાગપ્રણિત ધર્મશ્રવણ કરે તે કૃતિરાગ. આ કૃતિરાગ જીવનને નવપલ્લવિત બનાવે છે.
૩૦૨ તીવ્ર સંવેગ વગર ઉપશમ ભાવની ઊર્મિઓ હૃદયમન્દિરમાં ઉછળતી નથી.
- ૩૦૩ ભવવિરહની ભવ્ય ઈચ્છાનાં આંદેલને વગર કોઈ પણ ભવ્યાત્મા ભવને અંત કરી શકતો નથી જ
૩૦૪
B B C IRy આ અક્ષરોને વાંચીને ઇંગ્લીશ ભાષાને જાણકાર નક્કી કરે છે કે “બેએ બરોડા સેન્ટ્રલ ઇન્ડિયા રેલવે” છે. તેવી રીતે શ્રાવક આ ત્રણ અક્ષરેને પરમાર્થ
श्रद्धालुतां याति पदार्थ चिन्तनात् धनानि पात्रेषु वपत्यनारतम् किरत्यपुण्यान सुसाधु सेवनात् अथापि तं श्रावक माहु रञ्जसा
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૮)
૩૦૫
મેાક્ષની નિસરણીનાં ચૌદ પગથિયાં હાય છે, તેમાં અગિયારમા પગથિયા સુધી પહેાંચે આત્મા પડે અને આથડે તે! સીધા નિગેાદમાં ઉતરી જાય. તેવી રીતે મનઃ૫વજ્ઞાન પામેલે આત્મા પણ તરત મરીને નિગોદમાં ચણ જાય.
૩૬
મુનિસુવ્રત સ્વામીના સમયમાં સૌધર્મેન્દ્ર ઉત્પન્ન
થયા હતા.
૩૦૭
તીથકર નામ કમ ને ખંધ કુંવારી કન્યાની સગાઈ થયા જેવા છે. સગપણ થયું. એટલા માપથી ઘર મંડાઈ જતું નથી. સગાઈ થયા પછીથી કાઈ કન્યા મરી પણ જાય. તેવી રીતિએ કાઈ જીવ તીર્થંકર ગાત્ર બાંધીને તીર્થંકર થઈ મેક્ષે પધાર્યાં અને કોઈ જીવડાનુ' સ’ચાગવશાત્ તીથંકર ગાત્ર વીખરાઈ પણ ગયુ.. અતઃ તીર્થંકર નામકમ પ્રતિપાતિ પણ છે. વરોધી તે અપ્રતિપાતિ છે. નવાંગી ટીકાકાર અભયદેવ સૂરીશ્વરજી મહારાજા કહે છે કે તીર્થંકર નામકમ નિકાયના વખતે જે સમ્યક્ત્વ છે તે વરાધિ છે.
૩૦૮
નવનિયાણાં: ૧. નૃપત્વ નિદાન-સાક્ષાત્ દેવ કાણે દેખ્યા છે ? રાજાએ જ દેવ મનાય છે માટે મારી તપશ્ચર્યાનું
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૮૩) ફળ હોય તે હું રાજા થાઉં, આ નિદાનવાળે જીવડે સ્વર્ગમાં જઈને ત્યાંથી આવી રાજ્ય પામે છે, પરંતુ એ. રાજ્યભવમાં સમ્યત્વાદિ ધર્મ પામતું નથી અને દુર્લભબધી થાય છે. ૨. શ્રેષ્ઠિત્વનિદાન-રાજાઓ હંમેશાં રાજ્યની કારોબારીમાં ડૂબેલા હોય છે, તેથી અનેક ચિતાઓમાં રોકાઈ રહેલા હોય છે, અતઃ શ્રેષ્ઠિ થાઉં તે તે સારૂં. ૩. સ્ત્રીત્વ નિદાન-પુરૂષ હંમેશાં વ્યાપારાદિ વ્યવસાયમાં જ વ્યગ્ર હોય છે. અતઃ સ્ત્રી થાઉં તે સારું છે. ૪. પુરૂષત્વ – સ્ત્રી હંમેશાં પરાધીન ને પરતંત્ર હોય છે. તે અન્ય ઘેર જઈને એક દાસી તરીકેનું કામ કરે છે માટે પુરૂષ થાઉં તે સારું છે. પ. પર પ્રવિચાર–મનુષ્યના ભેગા મલીન હોય છે માટે જે દેવે અન્ય દેવદેવીની સાથે વિષયવિલાસ કરે છે અથવા પિતે જ બીજા દેવદેવીને વિકુવ વિષપભોગ કરે છે તે હું થાઉં. ૬. સ્વપ્રવિચાર. જે દેવે પોતે જ પિતાનું દેવીરૂપ વિકર્વીને તેની સાથે વિષયવિલાસ કરે છે તે થાઉં. ૭. અપ્રવિચાર-કામભેગો પ્રત્યે વૈરાગ્યવાળ થવાથી વિચારે કે જ્યાં કામગ નથી તેવા સ્થાને ઉત્પન થાઉં. આ જીવ રૈવેયકાદિ સ્વર્ગમાં જઈ ત્યાંથી ચ્યવી મનુષ્ય થાય તે સમ્યગદર્શન પામે પરંતુ દેશ વિરત્યાદિ ધર્મ ન પામે. ૮. દરિદ્ર નિદાન ઘણું ધનથી, ઘણા આરંભ-સમારંભ થતાં ઘણું જ પાપ બંધાય છે, માટે દરિદ્રી થાઉં તે સારૂં. આ નિદાનવાળો જીવ સ્વર્ગે જઈ ત્યાંથી ચ્યવી દરિદ્રી થઈ સર્વ વિરતી પામે પણ મેક્ષ ન પામે. કુ. શ્રાદ્ધ નિદાનં–શ્રાવક થાઉં
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________
તે સારૂં, આ નિદાનવાળે અન્ય ભાવે સર્વ વિરતીન પામે, સૌભાગ્યાદિ અનેક નિદાને એ નવમાં જે અન્તર્ગત જાણવાં. નિદાન કરનારે જીવડે પૂર્વભવમાં ઉત્કૃષ્ટ ધર્મની આરાધના કરી હોય તે પણ પ્રાયઃ નરકાદિ દુર્ગતિ પામે, જેમ સુભૂમચકી.
૩ ૦૯ - સગુણ વિનાનું સૌન્દર્ય પરાગ વિનાના પંકજ જેવું છે.
૩૧ .
- આશા ભલે અધૂરી રહે, પણ આશાના આધાર ન તૂટે એ લક્ષમાં રાખે. -
૩૧૧ સો મસાલેમેં એક ધનિયા ઔર સે બ્રાહ્મણોમેં એક બનિયા. -
૩૧૨ દે પુણ્યશધ્યામાં ઉત્પન્ન થાય છે અને મૃત પછી કાર સળગાવતાં જેમ ઊડી જાય છે, તેમ દેના શરીરના પરમાણુઓ ઉડી જાય છે.
૩૧૩ મનુષ્ય અને તિર્યંચને સચિત્ત, અચિત્ત અને મિત્ર ત્રણ જાતના આહાર હોય છે, જયારે દેવતા નારકીને અચિત્ત હેય છે. દેવતાઓને નાન હેતું નથી કેમ કે તેઓ મલીન નથી.
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૫) ૩૧૪ | દિવાસળી જેમ અંધારાનો નાશ કરે છે અને અજવાળું આપે છે તેમ તપ પણ કર્મને રોકે છે અને નાશ પણ કરે છે. ચારિત્રરૂપ સંવર આવતાં કર્મોને કે છે, પણ પૂર્વોપાર્જિત કર્મોને નાશ કરવાની તેની તાકાત નથી, જ્યારે તપ બેય કાર્ય કરે છે.
૩૧૫ સૂર્ય બાર માસની સંકાન્તિમાં બારરૂપ ધારણ કરે છે તેમ તપના પણ બાર પ્રકાર છે,
૩૧૬
જે વખતે અજ્ઞાનતા, વહેમ ગતાનગતિકતા અને સંકુચિતતા પિતાપિતાને અડ્ડો જમાવીને બેઠાં હતાં તે વખતે જૈનાચાર્ય વિજયાનન્દનસૂરીશ્વરજી મહારાજાએ શાસ્ત્ર અને સંયમનો સિંહનાદ સંભળાવી જૈનસંઘને સાવધાન કર્યો હતો.
૩૧૭ ક્ષમા એ વીરતાની વૃદ્ધાવસ્થા છે.
૩૧૮ “ શે giveત્યે સર્વે મુજ ” આ વાક્ય જેટલું સહેલું છે તેટલું જ પોતાના માટે મુશ્કેલી ભરેલું છે.
૩૧૯
જ્યાં ત્યાં આ વીસમી સદીના વાયરા વાઈ રહ્યા
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________
(c)
છે, પરિણામે નીતિરીતિ કે ધર્મના પવિત્ર સિદ્ધાન્તાનુ ખૂન કરી કકુમાં તળિયાના ભૂકા, ઘીમાં તેલ, મરચાને મસાલા તેમાં રંગનું મિશ્રણ, તેલમાં વ્હાઈટ આઈલ, દુધમાં પાણીનું મિશ્રણ, પેંડામાં શ`ખજીરાનું મિશ્રણ. ચાની ભૂકીમાં લાકડાની ભૂકીનુ મિશ્રણ અને ગાંઠીઆમાં મકાઈના લેાટનું મિશ્રણ વગેરે. આવી વીસમી સદી કેને વસમી ન લાગે ?
૩૨૦
ધાતુઓ અને સત્પુરૂષા એ મનેને સમકક્ષાની કેાટીમાં ગણવામાં આવ્યા છે. સંસ્કૃત વ્યાકરણમાં ક્રિયાપદના ધાતુએ એ પ્રકારના પ્રત્યયેા લે છે પસ્મપદ્મ પ્રત્યય અને આત્મનેપદ પ્રત્યય. તેમાં જે ધાતુઓ પરઐપદ પ્રત્યા લે છે તે ધાતુએ પોતાના મૂળ રૂપવાળા હાય છે અને જે ધાતુઓ આત્મનેપદ પ્રત્યયા લે છે તે ધાતુઓને આત્મનેપઢીની નિશાની તરીકે ઇત્ સંજ્ઞાવાળા અક્ષરા જોડવા પડે છે, અને તે ઉપાધિ સ્વરૂપ છે. ધાતુને પરસ્નેપદી પ્રત્યય અપવામાં ધાતુ જેવા હાય તેવા સ્વાભાવિક રહે છે અને આત્મનેપદી ખનવું હેય તેા, એટલે કે પોતાને જ પદ જોઈતુ હાય તે ઉપાધિવાળા થવું પડે છે, તેમ રાજ્યાદિપદનું અર્પણ બીજાને કરવુ એ તે સત્પુરૂષોને સહજ છે, સત્પુરૂષોને સ્વભાવ એવે છે કે પરમૈપદાર્પણુ ખીજાને કરવુ'; પરંતુ આત્માને-પદાર્પણખીજા કાઈ પેાતાને પદ આપતા હાય તે પેાતાને ઉપાધિરૂપ લાગે.
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________
($?).
૩૨૧
અષ્ટાંગ નિમિત્ત તથા શકુન શાસ્ત્ર યા જન્મ્યાતિષ વગેરેના દ્વેષ કરનારને કુશલક્ષેમ ન હોય. વૈદકને દ્વેષ કરનારને આયુષ્યની સલામતી ન હોય, નીતિન્યાયના દ્વેષીને લક્ષ્મી ન હેાય. પરન્તુ ધમના દ્રોહીને એમાંનુ કશું જ ન હાઈ શકે.
૩૨૨
લૂણની અચિત્તતા પ્રખલ અગ્નિશસ્ત્ર વિના થતી નથી. શ્રી ભગવતીજીમાં ચક્રવતીની ખલવતી દાસી વજ્રમય પથ્થરથી અલ્પે પૃથ્વીકાયને વજ્રની શિલા ઉપર ૨૧ વાર જોરશેારથી વાટેલસાટે તે! પણ કેટલાક જીવાને તે પથ્થર સ્પર્શતા પણ નથી.
૩૨૩
ઉચ્ચાર, પ્રસ્ત્રવણ, શ્લેષ્મ, લીટ, વમન, પીત્તમાં, શુક્રરૂધિર, ખરેલા શુક્રમાં, સ્ત્રી-પુરૂષના સંચાગમાં, નગરની ગટરોમાં, ગામની ગટરમાં અને સવ અશુચિ સ્થાનમાં સમૂČિમ મનુષ્યો અંગુલના અસંખ્યાતમા ભાગની અવગાહનાવાળા અસંજ્ઞી, મિથ્યાદૃષ્ટિ, એ અજ્ઞાનવાળા અને લબ્ધિ અપર્યાપ્તા ઉત્પન્ન થઈ અન્તર્મુહૂત આયુષ્યવાળા મરણ પામે છે.
૩૨૪
પાલકકુમારે કરેલુ સાક્ષાત વંદનું-પણ દ્રવ્ય દેવવંદન અને શાસ્ત્રકુમારે ઘેર બેઠાં બેઠાં કરેલું ભાવવંદન તથા
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૪૮)
મહારાજા શ્રીકૃષ્ણની અનુગતિએ વીરકે ૧૮,૦૦૦ સાધુને વંદન કર્યું હતું તે દ્રવ્યવંદન કહી શકાય છે. ભાવવંદન હંમેશાં વધારે મહર્ધિક છે.
૩૨૫ Vશ્રાવક હંમેશાં જઘન્યથી અષ્ટ પ્રવચન માતા અને ઉત્કૃષ્ટ છ જવનિકા અધ્યયન શ્રી દશ વૈકાલિક ચતુર્થ અધ્યયન સૂત્ર અને અર્થથી અને પિડૅષણ નામનું પાંચમુ અધ્યયન સૂત્રથી ન ભણવું પણ ગુરૂ મુખે સૂત્રા લાપક સહિત અર્થથી સાંભળવું એ ગ્રહણ-શિક્ષા કહેવાય. અને નવકાર સહિત જાગવું ઈત્યાદિ જાગૃતિથી આરંભીને શયનારૂઢ સુધીની શ્રાવક માટેની દિનચર્યા રાત્રિચર્યા યથાવિધિ આચરવી તે આવન-શિક્ષા કહેવાય છે.
૩૨૬ સોમાદિત્ય શ્રેષ્ઠીને ફકત એક જ પુત્ર છે. ધનમાલને પાર નથી. શ્રેષ્ઠી વિચારે છે કે રખેને આ પુત્ર મારું ધા ખર્ચી નાખે, તેથી રાત્રે શમશાનમાં જઈ વિપુલ પ્રમાણમાં ધન દાટી આવ્યું. રાત્રે આવીને સૂતો પણ નિદ્રા આવે નહિ. એને ચિતા ઉપજી કે રખેને ત્યાંથી કઈ લઈ જાય. આર્તધ્યાનમાં જ મરણ પામીને તે જ સ્થળે તે દષ્ટિવિષ સાપ થયો હતો.
૩૨૭ છે ધર્મરૂપી ધનના અપહારથી જીવડાએ જેના દ્વારા
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૮૯)
દંડાય તે દંડ ત્રણ છે. ગણધર શ્રી ગૌતમ સ્વામીએ એક શ્રાવકને નિર્યામણા કરાવી પરન્તુ તે દરમ્યાન પોતાની પત્નીનું કપાલ ભારણામાં અફળાતાં દ્વીમું થઈ પડ્યું તેની ચિન્તામાં તે શ્રાવક મરણ પામી તે સ્ત્રીના કપાલના ઘામાં કૃમિરૂપે ઉત્પન્ન થયેા તે મનદંડ. કૌશિક તાપસને શિકારીએ નાસી છૂટેલા મૃગને માગ પૂછતાં તાપસે સત્યમાર્ગ બતાવ્યે તે પાપથી મરણ પામી તાપસ નરકે ગયા તે વચનદંડ. કાઈ માંડવિકે પૂર્વે ભરવાડના ભવમાં ચૂકાને ખાવળતા કાંટામાં પરોવી તેથી ૧૦૦ ભવા સુધી શૂળીથી વીંધાવું પડયું', આ કાયદ ́ડ. મન, વચન અને કાયાના યાગાના આ રીતેએ દુર્વ્યય કરવાથી ભાવીમાં કેવું ભયંકર પરિણામ આવે છે!
૩૨૮
અખંડિત ચારિત્રવાળા અને ગીતા ગુરૂદેવની પાસે સચ્ચકવગ્રહણ અને પ્રાયશ્ચિત્તગ્રહણ કરવું જોઈએ. શલ્યના ઉદ્ધાર માટે, પ્રાયશ્ચિત ગ્રહણ માટે ગીતા ગુરુની શેષ ઉત્કૃષ્ટથી ૭૦૦ ચેાજત સુધી અને બાર વર્ષ સુધી કરવી.
૩૨૯
ભાવશલ્ય આત્માનું જેવું અહિત કરે છે તેવુ શસ્ત્ર વિષ, ઉન્માદી વેતાલ અથવા રૂષ્ટ થયેલે! સ નથી કરતા પૂર્વ ભવમાં આદ્ર કુમાર તથા ઈલાચીપુત્રના આત્માએ ચારિત્ર્યગ્રહણ કર્યા બાદ પોતાની પત્ની કે જેણે દીક્ષા લીધેલી હતી તે સાધ્વી તરફ સરાગ દૃષ્ટિથી જોયુ, તેથી
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૯૦)
ઉત્પન્ન થયેલા કર્મોના પરિણામે ધર્મની પ્રાપ્તિ ન થાય તેવા અનાય દેશમાં ઉત્પન્ન થવું પડયું અને નીચ કૂળના યાગ ઇત્યાદિ કડવાં ફળ ભાગવવાના અવસર અનુક્રમે ખનેને પ્રાપ્ત થયા હતા.
૩૩૦
જીવનનું રૂપક ખૂબ જ વિચારણીય છે. આ શરીરરૂપી એક દેશ છે, જેમાં આત્મા રાજા છે, બુદ્ધિ ન્યાયાધીશ છે. ગુણુ એક ધનવાન શેઠ છે. મન એક નારદનુ કામ કરનાર યત્રતત્ર કલેશનાં કેન્દ્રો ઊભાં કરનાર કીરાત છે. ધર્મ એક સંત પુરુષ તરીકે છે. કામવાસના જેલ છે. કન્યા એ પેાલીસનું કામ કરે છે. સ્વાર્થ તે વકીલનુ કામ કરે છે. સચ્ચાઈ તે એક સતી સ્ત્રી છે, જીવન કારાઆરીની એક રૂપક પ્રક્રિયા છે.
૩૩૧
ચૌદ પૂ` પૈકી દશ પૂર્વ સુધીનુ જેએને જાણપણું હાયતે દશપૂર્વી કહેવાય છે. વાસ્વામીજી, જેએને સમ્પૂર્ણ દશપૂ નું જ્ઞાન હોય તે આત્માએ નિશ્ચય સમિકતવંત જ હોય છે. ચૌદપૂર્વ પૈકી નવપૂર્વનુ એને જ્ઞાન હાય છે તે નવપૂી સાધુ કહેવાય છે. જેએને નવપૂ સુધીનુ જાણપણું હોય છે તે આત્માઓને સમક્તિની ભજના હેાય છે. કેઈ અભવ્ય અથવા મિથ્યાર્દષ્ટિ આત્માઓ દ્રવ્ય ચારિત્ર-ગ્રહણ કરીને કોઈ અવસરે દ્રષ્યશ્રુતમાં આગળ વધતાં નવપૂર્વ સુધીના જ્ઞાનને પ્રાપ્ત કરે છે.
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૯૧)
૩૩૨
જેઓને ઘાતી ક ના ક્ષય થયા છે અને કેવલજ્ઞાનાદિ ગુણા પ્રાપ્ત થયા છે તેવા તેરમા ગુણસ્થાનકે પહાંચેલા મહામુનીશ્વરને સ્નાતક કહેવામાં આવે છે.
૩૩૩
સ્વપ્રશંસા તેમજ પરનિન્દ્રામાં રાચવાની વૃત્તિ તે જ એક જાતની વિષકન્યા છે, જે લાગે છે માહક અને હાય છે માદક.
૩૩૪
એક ભૂલ કેટલીક વાર આગામી અનેક ભૂલાની જનેતા અનીને ઊભી રહે છે
૩૩૫
સતી સ્ત્રી રૂપી સરિતાનુ શીલ એ વિમલ જળ છે,
૩૩૬
જેટલેા કંચન અને કથીરમાં તફાવત છે તેટલા જ પ્રેમ અને વાસનામાં તફાવત છે.
૩૩૭
સદાચાર એ માનવમન્દિરને સ્વચ્છ કરવાની સાવરણી છે.
૩૩૮
રત્નસંચય ગ્રન્થમાં કાઈ પરાક્રમી દેવ ૧,૦૦૦ ભાર વજનવાળા તપેલા લેાખડના ગાળા નીચે ગબડાવે તે
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઘસાતે ચંડાગતિએ અહીં આવતાં છ માસ, છ દિન, છપ્રહર અને છ ઘડી જેટલું અંતર કાપે તે એક રજુ કહેવાય છે.
૩૩૯
: જે નદીઓના જળથી સાગર અને સમુદ્રના જળથી વડવાનલ તૃપ્ત થાય, અનેક જીના પ્રાણ લીધા પછી પણ યમરાજ સંતુષ્ટ થાય અને અનેક કાષ્ઠ મળવાથી અગ્નિ શાન્ત થાય તે જ તૃષ્ણની તૃપ્તિ સંભવી શકે.
૩૪૦
સર્પોના નિવાસમાં મનહર ચંદનના ભડકાઓ દ્વારા ઘણાં જ છિદ્રોવાળું ઘર બનાવીને પુષ્પની પથારી પાથરીને કેઈ નિદ્રા કરવા છે તે તદ્દન જ અશક્ય છે. યદિ કદાચ ઉપરોક્ત બિના શક્ય બને પણ માનવજીવન પુનઃ પ્રાપ્ત થવું શક્ય નથી.
૩૪૧
મુનિવરશ્રી બળદેવ રથકારક અને મૃગ એ ત્રણે સમકાલે પંચત્વ પામીને પાંચમા દેવલેકે ગયા છે.
૩૪ર ધોળકા મહારાજા શ્રી વીરધવલના મહામાત્ય વસ્તુપાલતેજપાલે પિતાના જીવનમાં ૧૩૦૦ નૂતન જિનાલયે, ૨૨૦૦ જીર્ણોદ્ધાર, સવાલાખ જનબિંબે, બંને મંત્રીઓએ મળીને ૯૮૪ પૌષધશાળાઓ, સાત કોડ સોનામહેને
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________
સદ્વ્યય કરી સુવર્ણ મષથી શાસ્ત્રો લખાવી. સાત સરસ્વતી ભંડારે કરાવ્યા અને ૧૨૮૫માં શત્રુંજય મહાતીર્થની. શ્રીસંઘની સાથે યાત્રા કરી અને પ્રાન્ત ૧૨૯૮ ભાદ્રપદ શુકલ દશમી દિને સમાધિપૂર્વક સ્વર્ગવાસી થયા હતા.
૩૪૩
જી — ઉપરોક્ત બાંધવ બેલડી જ્યારે ગિરિવરની સ્પર્શના. કરવા જાય છે ત્યારે ગિરિરાજની સમીપે આ પ્રમાણે ભાવના ભાવે છે અને તે પુર્થ, નિરાસન સેવ, નિનાસન, સેવ તેન મેડતું મમ | મને જે કંઈ મલ્યું તે માત્ર જનશાસનની કરવામાં આવેલી સેવાનું જ ફળ છે. અંત: આ ભવ મને પ્રભુશાસનની સેવા જ મળે. આગળ વધીને પિતે પિતાની લઘુતાગર્ભિત ભાવના આ પ્રમાણે ભાવી રહ્યા છેઃ ને કૃતં સુકૃતં ક્રિશ્ચિત્ સતાં સંસ્મરણોતિં મને થે. સારા એવા મેવ જતં યઃ | સજન પુરૂષોને સ્મરણ કરવા લાયક સુકૃત ન કર્યું, માત્ર મનેરથે કરવામાં જ મારી વય વીતી ગઈ!
૩૪૪ અભયદાનના બે પ્રકારે છેઃ દ્રવ્ય અભયદાન તે જીના બાહ્ય પ્રાણની રક્ષા કરવી અને ભાવ અભયદાન તે સમ્યકત્વપૂર્વક આત્મજ્ઞાનનું જીવનદાન દેવું તે. ગૃહસ્થ હંમેશાં દ્રવ્ય અભયદાન દેવા શક્તિશાળી છે જ્યારે સદ્દગુરૂએ ભાવ અભયદાન દેવા શક્તિશાળી છે. દ્રવ્ય અભયદાન કરતાં ભાવ અભયદાન અનન્તગણું ઉત્તમ છે.
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૯૪)
૩૪૫
તમારામાં ચાર માણસનું ભરણપોષણ કરવાની શક્તિ હેવી જ જોઈએ. કારણ કે એક દિવસ તમારે ચાર માણસોને ખભે ચડીને જવાનું છે. કેમ સમજ્યને?
૩૪૬ એક્વીસ વાર જળથી ભોજન ધોઈને પછી ભક્ષણ કરવું એ પ્રમાણે સાઠ હજાર વર્ષો સુધી તામલિ તાપસે ઉત્કટ તપ કર્યો પરંતુ તે અજ્ઞાન–તપ હોવાથી તેનું તેને અલ્પફળ મળ્યું પરિણામે અજ્ઞાન દેવને લઈને તે ઈશાન બીજા દેવલોકમાં ગયે.
૩૪૭ ગરમાગરમ કરેલી સે દ્વારા સેમેરામે ડામ દેવામાં આવે છે જે કષ્ટ થાય તેથી આઠ ગણું કષ્ટ આ જીવડાને ગર્ભવાસમાં થાય છે.
૩૪૮ દાઢી અને માથાના વાળ ગણવામાં ન આવે તે સમગ્ર શરીરમાં ૯૯ લાખ રમકૂપ છે અને દાઢી અને માથાના કેશની ગણના કરવામાં આવે તે રેમની કુલ સંખ્યા સાડાત્રણ કરેડની થાય છે.
૩૪૯ પ્રવચન સારદ્વારમાં મનુષ્યને ઉત્કૃષ્ટ ગર્ભ-સ્થિતિકાળ બાર વર્ષને હોય છે. કેઈ અતિ પાપી જીવડે ચોવીસ
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________
વર્ષ સુધી પણ ગર્ભમાં રહે છે. તિર્યંચની આઠ વર્ષ સુધીને ગર્ભ–સ્થિતિકાળ હોય છે.
૩પ૦ - પુરૂષને ૧૧ દ્વારે જ્યારે સ્ત્રીને બે સ્તન, બે વેનિ એ હિસાબે ૧૨ હોય છે. તિર્યંચગતિમાં બે આંચળવાળી બકરી વગેરેને ૧૩ દ્વારે હોય છે અને આઠ આંચળવાળી - સૂકરી વગેરેને ૧૫ દ્વારો હોય છે.
૩૫૧
જેમ કાચના મહેલમાં પિઠેલે કૂતરો પોતાના જ પ્રતિબિંબ રૂપે હજારો કૂતરાએ માનીને ભસવા લાગ્યા. સામેથી પણ તેનાં પ્રતિબિંબે ભસવા લાગ્યાં આ દિવસે દેડાદેડી કરીને ભસી ભસીને કૂતરે કુટાઈને ત્યાં જ મરણ પામે. તેવી જ રીતે સંસારી જીવડાઓની પણ આવી જ દુર્દશા છે.
૩૫ર તૃષાતુર સિંહ પાણીની આશાથી એક કૂવા ઉપર ગયે. નજર કરી તે પાણીમાં પોતાનું પ્રતિબિંબ જોવામાં આવ્યું. આ કઈ બીજે સિંહ છે એમ વિચારી ગર્જના કરી. સામેથી પ્રતિધ્વનિ સંભળાવાથી વધુ કેધિષ્ટ બન્યું. તેના ઉપર ફાળ મારી કૂવામાં પડ્યો ને પંચત્વ પામે. આ રીતિએ કેવળ અજ્ઞાનતાથી જ પિતાનાથી જ પિતાને નાશ નોતર્યો. તેવી જ રીતે સંસારી જીવડાઓ પણ માત્ર
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૯૬)
અજ્ઞાનતાથી જ નાશ પામતા હોય છે. સિંહને થયું કે આ વળી સિંહ રખેને વનને રાજા બને !
૩૫૩ એકદા એક ગજરાજ ફરતો ફરતે સ્ફટિકની તીંગ. શિલા પાસે આવી ચડ્યો. શિલાને જોવાની સાથે જ શિલામાં પિતાનું જ પ્રતિબિંબ જોવામાં આવ્યું. બસ આવી બન્યું. જગતના લગભગ છવડાએ ઈર્ષાથી ભરેલા હોય જ છે. પિતાના પ્રતિબિંબને બીજો હાથી માની ઈર્ષ્યા ઉભરાઈ આવી. તેને મારી નાખવાના ઇરાદાથી દંતશૂલથી દેડી દેડીને શિલાસ્થિ હસ્તિને પ્રહાર કરવા લાગે. દેડે ત્યારે શિલામાને હાથી દેડતો જણાય. પિતાના તમામ આવશે સાચા હાથીમાં દેખાવા લાગ્યા. આથી હાથી વધુ ને વધુ ઉશ્કેરાતે. ગયે, પરિણામે પિતાની દેડાદોડી અને ધકકામુક્કીથી. નિરાશ થઈને ત્યાં પટકા અને રામશરણ થયે.
૩૫૪
જે ચાર પ્રકારના હોય છેઃ ભવાભિનંદી, પુદ્ગલનંદી, આત્માનંદી અને સહજાનંદી. તેમાં પહેલા નંબરના જીવે અનંતા છે તે જ મહા મિથ્યાત્વી હોય છે. પિતે ડૂબે અને આશ્રિતોને ડૂબાવે. બીજા નંબરના તદ્દન ડા. હિય છે. ધર્મની રૂચી હોવા છતાં ભવસ્થિતિ પરિપકવ ન થવાથી પુદ્ગલ રાગ ઘણે હોય છે. પણ સંસારને સારે ન માને. ધર્મની વાતે ગમે પણ આદરી ન શકે. આગળ વધવાની ઉમેદ હોય. ત્રીજા નંબરના આત્માએ બીજા
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૯૭)
નંબર કરતાં પણ અતિ અલ્પ હોય છે. આ આત્માનંદી જીવડાઓને સંસાર બિલકુલ ગમતું નથી હેતે. પુદ્ગલ પ્રત્યેની આસક્તિ નષ્ટપ્રાય થયેલી હોય છે. આત્માની બધી જ વાત દેવતાઈ સુખ કરતાં પણ વધુ પ્રિય હોય છે, અને ચેથા સહજાનંદી જીવે ભવસ્થ કેવલી ભગવંતે. અને સિદ્ધ ભગવંતે હૈઈ શકે છે. આવા આત્માઓ પહેલા નંબરના છથી અનંત ગુણ હોય છે.
૩૫૫ વીસ વર્ષની લઘુ વયે શ્રેણિક, મહારાજા પદે સ્થાપિત થયા હતા. ઈ. સ. પૂર્વે ૫૯૮મા વર્ષે શ્રી મહાવીર ભગવાન જમ્યા હતા. પ્રભુએ પિતાની ૩૦ વર્ષની વયે દીક્ષા સ્વીકારી હતી. ૪૨ વર્ષ, ૬ માસ ને ૧૫ દિવસે પ્રભુ કેવલી થયા હતા, તે વખતે શ્રેણિક મહારાજાની વય ૫૩ વર્ષની હતી. વયની દષ્ટિએ શ્રેણિક મહારાજા ૧૦ વર્ષ, ૫ માસ અને ૧૫ દિવસ ભગવાનથી મેટા હતા.
શ્રેણિક ચેડા મહારાજાના જમાઈ થાય. ત્રિશલમાતા ચેડા મહારાજાની બહેન થાય. આ રીતે પૂર્વાવસ્થાની અપેક્ષાએ પ્રભુ શ્રી વીરના શ્રેણિક રાજા બનેવી થાય.
૩૫૭
શ્રેણિકને એક વખત અનાથી મુનિને સમાગમ સમ્પ્રાપ્ત થશે, ત્યારે તેઓ જૈન ધર્મનું પાલન કરતા
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૯૮) ન હતા, એટલે કે તેઓ બૌદ્ધધર્મી હતા. તેણે અનાથી મુનિને સંસારમાં ખેંચવા માટે બહુ બહુ સમજાવ્યા અને અને કહ્યું: “તમારે કોઈનાથ ન હોય તે હું તમારે નાથ થવા તૈયાર છું.’ આ સમયે સંયમશ્રા અનાથી મુનિએ નાથે થવાની યથાર્થ લાયકાત કોણ ધરાવી શકે આ હકીકત ખૂબ વિસ્તારથી સમજાવતાં વચ્ચે વચ્ચે પ્રભુ શ્રી વીરને વાસ્તવિક સંદેશ સંભળાવતા ગયા. પરિણામે ત્યારથી શ્રેણિક જૈનધર્મ પાળતા થયા. શ્રેણિકનું અપર નામ ભુંભસાર હતું, છતાં કેટલાક ગ્રન્થમાં બિંબિસાર નામ પણ જણાવ્યું છે. અજાતશત્રુ અને અશેક એ બે કેણિક રાજાનાં અપર નામ છે શ્રેણિકને સુરસેના નામે બહેન હતી. તેની પુત્રી સાથે અભયકુમારનાં લગ્ન કરવામાં આવ્યાં હતાં, તે સમયે ક્ષત્રિય કુળમાં તે રિવાજ ચાલુ હતું. વધુમાં શ્રી વીરના નિર્વાણથી એક વર્ષ પહેલાં લગભગ ૮૨ – ૮૩ વર્ષની વયે રાજા શ્રેણિક મરણ પામી પહેલી નરકે ગયા હતા.
૩૫૮
આ માત્ર એક આનાનું સાધર્મિક વાત્સલ્ય કરનાર પુણીયા શ્રાવકના ફળની હરિફાઈ શ્રેણિક જેવો પણ કરવા સમર્થ નથી.
૩૫૯ ચોથા આરામાં શ્રી શત્રુંજયની લંબાઈ પહોળાઈ ૫૦-૫૦ એજન હોય છે. એક જન ચાર ગાઉને થાય અને એક ગાઉ એક હજાર ધનુષને હોય છે. તેમ જ
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૯)
ચાર હાથનું એક ધનુષ્ય ગણાય છે. પ્રત્યેક મનુષ્યનું શરીર પિતાના ચાર હાથનું (એક ધનુષ્ય) લાંબુ હોય છે. તે હિસાબે એક ગાઉ ભૂમિમાં બે હજારને સંથારે થઈ શકે છે. એ રીતે એક એજનમાં આઠ હજાર અને પહાડની લંબાઈ પચાસ એજનની છે. એથી આઠ હજારને પચાસ ગુણા કરીએ તે ચાર લાખને સંથારે થઈ શકે. પહોળાઈ આપણી લંબાઈથી પ્રાયઃ ચોથા ભાગની હોય એથી પચાસ જિનની લંબાઈમાં ચાર લાખ સંથારા અને પહોળાઈના પચાસ એજનમાં ૧૬ લાખ મનુષ્યનો સમાવેશ થાય, એથી સોળ લાખને ચાર લાખથી ગુણીએ તે ૬૪ હજાર કોડમાં શંકા રાખવાનું કેઈ જ કામ નથી.
૩૬૦ કોઈ પણ ધાર્મિક કાર્યના મંગલમય અવસર પર ચઢાવા બેલનારી વ્યક્તિએ ચાર પ્રકારની હોય છે? (૧) બોલતાંની સાથે રકમ જમા કરાવી દે એ ઉત્તમ, (૨) ચઢાવે બોલીને ઘેર જઈ બોલેલી રકમ પહોંચતી કરે તે મધ્યમ. (૩) કેટલીક વખત ઉઘરાણી કરાવ્યા પછીથી આપવામાં આવે તે જઘન્ય અને (૪) માગણી ઉઘરાણી કરવા છતાંય ન આપે તે અધમ.
૩૬૧ સંગમદેવ, કાલ સૌકરિક કપિલાદાસી, અંગારમËકાચાર્ય રૂષિહત્યા કરનાર પાપી પાલક, શ્રીકૃષ્ણના પુત્ર પાલક જેણે શામ્બની પહેલાં પ્રભુવને વંદન કર્યું હતું.
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૦e)
રાહુગુપ્ત જેણે જીવની સ્થાપના કરી હતી તે વિનયરત્ન ઉદાયી રાજાને ઘાતક. રાહગુપ્તની અન્ય ગ્રન્થામાં અભવ્ય તરીકે પ્રસિદ્ધિ નથી. ગાષ્ટામાહિલની ગણના કરીને નવ ગણવામાં આવ્યા છે. સાત અભળ્યે વિશેષ પ્રસિદ્ધ છે.
૩૬૨
દ્રવ્ય મનની અપેક્ષાએ, મનને અભાવ હાવાથી અસ'ની કહેવાય છે અને ભાવ મનની અપેક્ષાએ જ્ઞાનરૂપ મન હાવાથી સંની જાણવા.
૩૬૩
ખીજા પ્રહરે ગૌતમ ગણધર દેશના આપે ત્યારે પ્રથમવત્ ખારે પદા હાય છે. કિન્તુ કેવલી બેસી રહેતા નથી. ગણધર લબ્ધિવંત હાવાથી પદ્ દેશના સાંભળે છે.
૩૬૪
સહજાનંદીની સજઝાયમાં ‘હરિ હાથે હણ્યા નાગ રે’ હિર એટલે વાસુદેવ, તે નાગ જેવા રાવણનો નાશ કરે છે — આ પ્રમાણે અર્થ છે.
૩૬૫
સમ્યકત્વ એ શ્રદ્ધાનું કારણ છે, તથાપિ સમ્યક્ત્યરૂપ કારણમાં શ્રદ્ધારૂપ કાર્ય ના ઉપચાર કરી સમ્યકૃત્વને શ્રદ્ધા પણ કહી શકાય. તથૈવ માટીમાંથી ઘટ બનાવવાના છે, તે. માટીમાંથી ભવિષ્યમાં ઘટ થશે. આ અપેક્ષાએ દ્રવ્યઘટ
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૦૧)
કહેવાય. તેમાં ભાવઘટને ઉપચાર કરીને માટીને પણ ઘટ કહી શકાય. પર્ણાદિ ગુણની અપેક્ષાએ માટી અને ઘટ બંને સરખા હોવાથી તે માટીમાં પણ ઘટનો ઉપચાર થઈ શકે છે.
પરાધીનપણું, અસંપૂર્ણપણું અને ઈન્દ્રિાના કાર્યને નહિ કરવાપણું – આ ત્રણ કારણેના લીધે મનને અનિન્દ્રિય કહેવામાં આવે છે. આત્મા મનની સાથે, મને તે ઈન્દ્રિયની સાથે જોડાયા પછીથી ચક્ષુ વગેરે ઇન્દ્રિયના વ્યાપારથી રૂપ વગેરે વિષયને જાણે છે. આ કારણથી પરાધીનતા છે. જે કન્યાનું પેટ પ્રમાણપત નહિ હોવાથી અનુદરા કન્યા કહેવાય છે. પેટ છે પણ પરિપૂર્ણ નથી તેમ મન પણ હંમેશાં અસંપૂર્ણ છે. જે કાર્ય અન્ય ઈન્દ્રિત કરે છે તદનુસાર મન નથી કરતું. પુત્ર હેવા છતાંય ફરજ ન બજાવે તે અપુત્ર કહેવાય છે. આ મન
ક્યાં, કેવી રીતિએ રહે છે તે બાબતમાં જૈન વેતામ્બરની માન્યતાનુસાર મન શરીરના તમામ ભાગમાં અથવા સર્વોત્તમ પ્રદેશવ્યાપી છે, જ્યારે જૈન દિગમ્બરના મંતવ્ય મુજબ મન આઠ પાંખડીવાળા કમલના જેવું છે અને તે હૃદયમાં રહે છે.
3६७ સામ, સમય, શમ, સામ્ય, સમતા, સમ્યક્ત્વ, પ્રશસ્ત, શાસિ, સુવિહિત, શુભ, અનિંદ, અસિત અગહિત
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૦૨)
અનવદ્ય, ઈંગ વગેરે સામાયિકના પર્યાયવાચક છે.
૩૬૮
કાઈ એક કબીર સંબધી પ્રાચીન પુસ્તકમાં‘કાઈ એક મહાત્માના વિષયમાં તેમના શરીરમાં છાયા ન હશે અને તેના સમયમાં દિલ્લીના પથ્થરવાળા હાથી ચાલશે અને સત્યમાગના વિશેષરૂપેણ પ્રચાર થશે’— આ વાકયની મામિ ક અ છાયા એટલે માયા. અને માયા કહે છે અમર્ત્ય પદાર્થોની તૃષ્ણા અને આસક્તિ તે મહાત્મા. તે સાંસારિક આસક્તિથી રહિત છે. તેમના સમયમાં દિલ્લી – અર્થાત્ અન્તઃકરણસ્થિત સત્ય ધર્માભિમાનરૂપ હસ્તિ જે કાળના પ્રભાવથી પથ્થરની સમાન જડ એવાં શિથિલ થઈ ગયા છે તે વિશેષરૂપેણ ઉત્સાહ વધશે, સત્યધર્મ ઉન્નતિમાં આવશે, તે જ હાથીનું' ચાલવુ` છે.
૩૬૯
6
-
ગ્રીસના મહાત્મા સાક્રેટીસને તેમના શિષ્યે પ્રશ્ન કર્યો કે, મનુષ્યે સ્ત્રી-સહવાસ કેટલી વાર કરવા જોઈ એ ? 'સાક્રેટીસે જવાબ આપ્યા કે, ‘ જિન્દગીમાં કેવળ એક જ વાર સ્ત્રીસંગ કરવો જોઈ એ.' શિષ્યે પુનઃપૂછ્યું, · એક વાર કરવાથી તૃપ્તિ ન થાય તેા શું કરવું ? ' જવાબમાં — વર્ષમાં એક વાર સ્ત્રી-સમાગમ કરવા જોઈ એ.’ ફરીથી પૂછવામાં આવ્યુ· કે, તેટલા માત્રથી તૃપ્તિ ન થાય તે ?' જવાષમાં મહિનામાં એક જ વાર સ્ત્રીને લેાકતા મને.' પુનઃ પ્રશ્ન તેટલા
'
•
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૦૩)
માત્રથી પણ તૃપ્ત ન બને તે ?’ મહિનામાં એ વખત પ્રમદા પ્રસંગ કરે.' અન્તિમમાં, ‘તે પણ તૃપ્તિ ન થાય અને વૃત્તિ સંગેાત્સુક રહે તે ? · · પહેલાં કફનની ખરીદી કરી લે અને પછી ઇચ્છાનુસાર કામાધીન અનેા.’
'
૩૭૦
શકુન શાસ્ત્રાનુસાર યદ્દેિ રાત્રીના સમયે મનુષ્ય જ્યારે સૂતા હાય છે ત્યારે એકાએક ખિલાડી સૂતેલા મનુષ્ય ઉપર આવી પડે તે છ માસમાં માનવનું મરણ થાય. જો રાતે સૂતેલા માણસનુ` મસ્તક ચાર્ટ તેા રાજા થાય. સૂતેલા માણસને ઉલ્લંઘન કરી જાય તે વડીલ પુરૂષ પચવ પામે. સૂતેલી સ્ત્રીના પગ ચાટે તા સાસુનું મૃત્યુ થાય અને ખિલાડી ઘરમાંથી એકાએક ઝડપી ભાગી જાય તે રેગ તથા શત્રુને નાશ કરે.
૩૭૧
શ્રી ચતુર્વિધ સંઘરૂપી સાગરમધ્યે બહુમૂલ્યવતાં પંચપરમેષ્ઠી રત્ના સદા ઉત્પન્ન થયા કરે છે, તેથી જ ચતુર્વિધ સંઘને રત્નાકરની ઉપમા આપવામાં આવી છે.
૩૭૨
પાંચ સકાર હુ ંમેશાં અતિ દુલ ભ છે: સદ્ભવ્ય, સર્કુલે જન્મ, સિદ્ધક્ષેત્રની સેવા, સમાધિ અને ચતુર્વિધ શ્રી સંઘને સહુચેાગ. આ પાંચ સકાર સુદુલ ભ છે.
૩૭૩
પખાડ અને અખ્ખાડ આ બે શબ્દો પ્રક્ષાલનના
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________
(96)
૩૭૪
અપ્રભ્રંશ હેવાને સંભવ છે. સમ્યકત્વ મહિની આદિ પરિહરૂં એ પખેડા–પ્રક્ષાલન અને સુદેવ વગેરે આદરૂં એ અખોડા–અક્ષાલન આ રીતિએ શક્ય છે.
૩૭૪ આચાર્યવર્ય સૂરિ પુરન્દર સિદ્ધસેન દિવાકર સૂરીશ્વરજીએ નવકાર મહામંત્યના એક એક અક્ષરનો અર્થ કરે છે
નમે અરિહંતાણું – ન = નરેન્દ્રનાથ, રાજાઓ તથા ઈન્દ્રો જેના ચરણની સેવા કરે છે. મો = મેહ તેના પર રેષાયમાન થતો નથી. તેઓ હંમેશાં આનંદમાં રહે છે તેવા અરિહંતે અલ્પકાળમાં જ મેક્ષ પામે છે, તેમને નમસ્કાર થાઓ. અ = અનંત સ્વરૂપ જે અરિહંત પરમાત્મા, તેમના પ્રભાવને કણ જાણી શકે ? વીરલા જ જાણી શકે. અરિહં તેને સામાન્ય કેવલીએ પણ પ્રદક્ષિણા દે છે. રિ = રિપુ એટલે રાગ-દ્વેષાદિ ભાવશત્રુઓને જીનેશ્વર દેએ જ હણી નાંખ્યા છે. હું = હંસ જેમ એકમેક થઈ ગયેલા દૂધ ને પાણીને જુદાં કરી નાંખે છે તેમ અરિહંત પરમાત્મા આત્માને અને કર્મને જુદાં કરી નાંખે છે. તા = તાયિની ત્રાતા એટલે કર્મના પાશમાં ફસાયેલા આત્માઓનું રક્ષણ કરનાર, સંસારમાં ડૂબેલાં પ્રાણીઓને તારનારા તત્વજ્ઞાનના સ્વામી અરિહંત ભગવાન છે. હું અને શાસ્ત્રીય ભાષામાં જ ત્રણ ઊભી લીટીવાળા અને માથે મીંડાવાળે એમ બતાવે છે કે દેવ,
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૫)
ગુરૂ ને ધર્મરૂપી ત્રણ તની આરાધના કરનારે જ મેલ મેળવે છે.
નમે સિદ્ધાણું – ન = નથી જ્યાં જન્મ, નથી -જ્યાં મરણ, નથી ભય, નથી પરભવ તેવા સિદ્ધકમાં વિરાજિત સિદ્ધ પરમાત્માને નમસ્કાર થાઓ. મે = મેચાના સ્તંભકેળના થડની જેમ સર્વ પ્રકારે અસાર સંસાર ક્યાં? લકથી શ્રેષ્ઠ એવા લેકના અગ્રભાગે રહેલા સિદ્ધના છે ક્યાં? સિ = સિત એટલે ઉજજવળ ધ્યાનવાળા, ઉજજ્વળ વેશ્યાવાળા સિદ્ધના છે અને સિદ્ધિને માટે થાઓ. દ્ધા = પુરૂષને મેક્ષનું દાન દેવું. ધ = દુર્ગતિમાં પડતાં પ્રાણીઓને ધારણ કરનાર. હું = સમ્યકજ્ઞાન, દર્શન ચારિત્ર્ય પામેલા આત્માએ મેક્ષ મેળવે છે.
નમે આયરિયાણું – ન = જેને તમે ગુણ નથી, રજોગુણ નથી, સત્ત્વગુણ પણ નથી. માનસિક, વાચિકને કાયિક કષ્ટથી જેણે આચાર્યોના ચરણને સેવ્યા છે. મેં = મહિના પાશમાં પડેલાઓને આચાર્ય ભગવંતે મેહથી મુક્ત કરે છે. આ = આચારો જેના સુંદર છે, જેમના આગમે મોક્ષ મેળવી આપનારા છે, તેને ડાહ્યા માણસો આચાર્યો કહે છે. ય = યથાર્થ પ્રરૂપણ કરનાર. યમનિયમનું પાલન કરનાર આત્મારૂપી યજ્ઞનું પૂજન કરનાર. રિ = રિપુ એટલે શત્રુને મિત્ર, રાગ ને દ્વેષ, દુર્જનને સજજન, મેક્ષને સંસાર, ધનાઢય ને દરિદ્ર આવી રાગદ્વેષ ઉત્પન કરનાર વસ્તુઓમાં સમદષ્ટિ સખનાર આચાર્ય
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૬)
છે. યા = જે કઈ પવિત્ર સિદ્ધિઓ છે, જે કઈ મહાન લબ્ધિઓ છે તે સર્વ કમળ ને ભમરાની જેમ આચાર્યને વરે છે. શું=અહીં બતાવે છે કે ધર્મ, અર્થ, કામરૂપ ત્રણ વર્ગમાં સમદષ્ટિવાળા પુરૂષે જ સજજનેના શિરોમણિ છે.
નમે ઉવઝાયણું–ન=ને સુજ્ઞ પુરૂષ, કુપાખંડી વડે ખંડિત કરાતા નથી. વિડંબના પમાડતા નથી. મન, વચન ને કાયાના દંડ વડે ક્રોધાદિક કષા વડે દંડાતા નથી, તે ઉપાધ્યાય કહેવાય છે. મે. મેં મા એટલે લક્ષમી, ઉમા એટલે પાર્વતી. હી શ્રી ઘતિ બ્રાહ્મી આદિ દેવીઓ ઉપાધ્યાય મહારાજાની ઉપાસના કરે છે. ઉ=ઉપાધ્યાય તે કહેવાય છે, જે સાક્ષાત્ મૂર્તિમાન ઉદયરૂપ છે. સમ્યકદષ્ટિ આત્માઓના ઉત્સવરૂપ શ્રેષ્ઠ બુદ્ધિઓના ઉત્સવરૂપ છે. વકવચન, શરીર, વય ને હૃદય આ ચારે વસ્તુઓ ઉપાધ્યાય મહારાજાની વધતી વાતથી ને શાસ્ત્રોથી આધીન છે. ઝા = (ઝ ઝંઝાનો ઝમકારો) અંગની નિત્ય દષ્ટિ એકાન્ત અનિત્ય દષ્ટિને જીતી લેવાથી ઉત્પન્ન થાય. યશરૂપી. ઝંઝાને ઝંકાર–ગુંજાર સર્વ દિશાએ વ્યાપી રહેલ છે. યા = સાત નયના જ્ઞાનમાં ચતુરાઈ પ્રાપ્ત થાય છે. જેમને પરશાસ્ત્રમાં નિપુણતા પ્રાપ્ત થાય છે તે ઉપાધ્યાય સિવાય
ક્યાંથી પ્રાપ્ત થઈ શકે? શું = અહીં એમ બતાવે છે કે વિનય, શિયળ ને શ્રદ્ધા આદિ ત્રણ ગુણથી મોક્ષ પ્રાપ્ત થાય છે.
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૦૭) નમે એ સવ્વસાહૂણું–ન= જે પુરૂષે સાધુમહારાજાઓની સેવા કરે છે તેને વ્યાધિ પીડા કરતું નથી, ઈષ્ટ વસ્તુને વિયોગ થતું નથી. દૌર્ભાગ્ય દૂર રહે છે, ભય ત્રાસ કે મનને ઉદ્વેગ થતું નથી. મ = મક્તા – સર્વ સંગને ત્યાગ કરનાર. રાગ-દ્વેષરૂપી અંતરશત્રુઓથી. નાશ નહિ પામનારા. મેહ-લક્ષ્મી રૂપ વડે કટાક્ષરૂપી જોવાયેલા મુનિવરો અત્યંત હર્ષ પામે છે. લ = લેભરૂપી વૃક્ષને ઉખેડવાને નદીઓના પુરના વેગ જેવા કેત્તર ચારિત્રવાળા લેકે માં ઉત્તમતાને પામી ચૂકેલા મુનિભગવંતે અમારા. પાપને નાશ કરે એ = એકાન્તમાં મુનિ મહારાજે મૂત્તર ગુણરૂપી સમુદ્રના બગીચામાં મનરૂપી મૃગની સાથે સ્વેચ્છારૂપી કીડા કરે છે. એકાકી સાધુ કષાય સેવતા નથી. સ = સર્વ પ્રકારે જીવાદિ નવ તને જાણનારા સર્વદા વૈરાગ્ય-વાસિત ચિત્તવાળા ગીતાર્થ સાધુનું એકાકીપણું શ્રેષ્ઠ સમતારૂપી, અમૃતરૂપી નીક જેવું છે. વવ = જેમ બે અક્ષર સાથે રહેલા છે તેમ આ યુગના સાધુઓ ઈન્દ્રિ અને મન એ બને વશ કરનાર હોય તે જ મેક્ષ પામનાર હોઈ શકે. સા = સામ્ય-સમતારૂપી અમૃતના તરંગોથી સંતોષી બની ગયેલા, સારા–ટાનો વિવેક કરનાર ને નિર્મળ આરાધનાવાળા ઘણું હોય તે પણ પિતાના કાર્યમાંથી હઠતા નથી. હૂ હૂ નામના ગંધર્વના મને હર ગાયનના સાંભળવા વડે, અમૃતરસનો સ્વાદ લેવાથી, કલ્પવૃક્ષનાં પુષ્પોની સુવાસ લેવાથી, દેવશય્યાને સુખકારક સ્પર્શ કરવા દ્વારા, દેવાંગનાઓનું રૂપ જેવા માત્રથી જેઓ.
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૦)
આકર્ષાયા નથી તેવા અલિપ્ત મુનિભગવંતા છે. ણુ = અહીં એ અર્થ છે કે ત્રણ ગુપ્તિના પરિપાલનમાં પરાકાષ્ઠાને પામેલા મહામુનિવરે સદાચારી હાય છે.
૩૭૫
ભદ્રાહ્ સ્વામી મહારાજાએ ભાખેલુ ચાલુ વ`માન સમયનું ભવિષ્ય. તેઓશ્રીના સમયે રાજા ચન્દ્રગુપ્ત ગુરૂદેવને પરમ ભકત હતા. જૈન ધનુ' તે સશ્રદ્ધા પરિપાલન કરતા. એક વખત એકી સાથે તે રાજાને સેાળ સ્વપ્નાંઓ આવ્યાં હતાં. તેને અર્થ ભદ્રમાડુ સ્વામીને પૂછતાં અર્થ કહી સ`ભળાવ્યા : (૧) કલ્પવૃક્ષની શાખા તૂટેલી જોઈ તેને અ એ છે કે હવેથી કેાઈ મુકુટબદ્ધ રાજા જૈનશાસનમાં દીક્ષા લેશે નહિ. (૨) અકાલે સૂર્ય અસ્ત એટલે પાંચમા આરામાં હવે પછી કેાઈ કેવલજ્ઞાની થશે નહિં. (૩) કાણા કાણાવાળે; ચન્દ્રમા જો = ધર્મોમાં અનેક મતા વિસ્તરશે, કુમત, કદાગ્રહીએ અને ઉત્સૂત્રભાષીએ થશે. સરળ આત્માઓને ઉલટુ સમજાવશે. (૪) ભૂતાના નાચ જોચે! = કુમતિ, હઠાગ્રહી, સ્વચ્છંદીએ અને ઉત્સુત્રભાષીએ ભૂતડાંની માફક નાચ કરતા થશે. જ્યાં ત્યાં ધમાધમ કરી મૂકશે. (૫) આર ખાર ફણાવાળા નાગ જોચા = નજીકમાં જ ખાર વષ ના ભયંકર દુષ્કાળ પડશે. (૬) દેવવિમાન પડતું જોયું = જ ઘાચારણ અને વિદ્યાચારણ વગેરે લબ્ધિઓને નાશ થશે. (૭) ઉકરડામાં કમળ ઉગતુ જોયુ = ઉચ્ચ વણુ માંથી ધમ જશે, તત્ત્વની અરૂચિ
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૯) થશે, હાસ્ય-શૃંગારાદિક કથાઓ વધુ ને વધુ રૂચિકર થશે. (૮) પતંગિયાને પ્રકાશ જે = જૈન ધર્મરૂપી પ્રકાશના સૂર્યને અસ્ત થશે. પતંગિયાના પ્રકાશ જેટલો ધર્મ રહેશે. (૯) સમુદ્ર ત્રણ દિશામાં સુકાતો જે અને દક્ષિણ દિશામાં ડું પાણી વહેતું જોયું = ત્રણ દિશાઓનાં તીર્થો વિષે ધર્મની હાનિ થશે. માત્ર દક્ષિણ દિશામાં
ડોઘણે ધર્મ જોવામાં આવશે. (૧૦) સેનાના વાસણમાં કૂતરાને ક્ષીર ખાતો જો = ઉત્તમ ઘરની લક્ષ્મી નીચને ઘેર જશે તથા ઉચ્ચ ખાનદાનના સરલ શાહુકારે તકલીફ પામશે અને સાથે સાથે અધર્મી, હરામી ને હચકારા લોકો આરામ ભોગવશે. લૂચ્ચા સબસે ઊંચા થઈને બેસશે. (૧૧) વાનરને હાથી ઉપર ચઢી બેઠેલે = દુર્જન લેકે સુખી થશે ને ઉત્તમ કુળવંશ રાજાઓનું રાજ અધમ લેકેના હાથમાં જશે. તે લેકે દંડ અને કરવેરા લેશે. (૧૨) સમુદ્રને મર્યાદાનું ઉલ્લંઘન કરતા જે = સજજન, ખાનદાન અને ઉત્તમજન મર્યાદા ત્યજી દેશે. દેવ, ગુરૂ, માતા-પિતા તરફ ભકિતભાવ કે પૂજ્યભાવ નહિ દાખવશે, અપમાન કરશે. સ્ત્રીઓ સ્વેચ્છાચારિણી થશે. શિષ્ય સ્વગુરૂને વિનય નહિ કરશે. સમાજ નિર્ણાયક થશે. (૧૩) મેટા રથમાં નાના વાછરડા જોડેલા જોયા = મેટાએ સામે નાના ઉદ્ધતાઈથી વર્તશે. (૧૪) મહામૂલ્યવાન રત્ન તેજહીન જેવું = મેટા મોટા પુરૂષે ખરાબ આચાર-વિચારથી તેજહીન દેખાશે. આપસ-આપસમાં કલેશ, કદાહ કરશે. (૧૫) સારા રાજકુમારને બળદ
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૧૦)
*
રૂ. *
ઉપર સવારી કરતે જે રાજવંશીઓ નીચ પુરૂષની સબત કરવાવાળા થશે. (૧૬) હાથીનાં બે બચ્ચાંઓને પરસ્થર લડતાં જોયાં = રાજા તથા પ્રજા, સારા માણસે તથા સાધારણ માણસે પરસ્પર વૈરભાવમાં વધારો કરશે. એક બીજાને નીચા પાડવાની તજવીજ કરશે. સાધુમહારાજાએ ધાનવત્ ઘૂઘુરાયતે જેવું કરશે એટલે કે પરસ્પર બ્રેક ભાવ વધુ રાખશે.
વાંચક વૃન્દ! આજે આપણે પ્રત્યક્ષ નિહાળી રહ્યા છીએ કે ૨૩૦૦ વર્ષ પૂર્વેની ઉચ્ચારાયેલી ભવિષ્યવાણી તદ્દન સત્ય છે. ભદ્રબાહુ સ્વામી ચંદપૂર્વઘર શ્રુતકેવલી હતા. વીરનિર્વાણ પછી ૯૪ વર્ષે તેઓશ્રી જન્મ્યા હતા. ૪૫ વર્ષની વયે તેઓશ્રીએ દીક્ષા લીધી હતી. વિરનિર્વાણ પછી ૧૭૦ વર્ષનું આયુષ્ય ભેળવી તેઓશ્રી સ્વર્ગે પધાર્યા હતા.
-
૩૭૬
માણસને ઓળખવા માટે કંઈ લક્ષણ ખરાં કે ? હા જરૂર. તેની ચાલ વગેરે ઉપરથી માણસને સ્વભાવ પકડી શકાય છેઃ (૧) પિતાના ખભા ટાઈટ રાખીને ચાલનાર માણસ આત્મસંયમી અને નિશ્ચયી હોય છે. (૨) લાંબાં લાંબાં ડગલાં ભરનાર માણસ દીર્ઘદર્શી અને મીઠા સ્વભાવના હોય છે. (૩) ઝટપટ પગલાં ભરનાર માણસ ચપળ, ચાલાક પણ સંકુચિત મનના હોય છે. (૪) ઠસ્સાદાર અને ભારે પગલાં ભરનાર અભિમાની અને સ્વાર્થી
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૧૧) હાય છે. (૫) ડાલતાં અને ઝોકાં લેતાં પગલાં ભરનાર સ્વભાવે સરળ હેાતા નથી, પણ તેએ જવાખદારી રાખનાર હાય છે. (૬) ખુંધ કાઢીને ચાલતાર માણસામાં આત્મવિશ્વાસને અભાવ હાય છે, પણ તેએ બુદ્ધિમાન હાય છે, છતાં લેાકેાના પ્રેમ સપાદન કરી શકતા નથી. (૭) હાથ મોટા હોય તેા તે માણસ સ્વભાવે વિગતમાં ઉતરે પણ તેની ક્રિયામાં ઢીલાશ હાય (૮) હાથ ટૂંકા હાય તા તે માણસ બહુ વિચારશીલ હતેા નથી, સાહિસક હોય છે પરિણામે ઉદ્દેશ વિના કામ કરવા મ`ડી પડે છે. (૯) આંગળીએ લાંખી હેાય તેા તે માણસ લાગણીપ્રધાન અને સંસ્કારી હોય છે. (૧૦) આંગળીએ ટૂંકી હાય તે માણસ બુદ્ધિના જડ અને ખડતલ હેાય છે. (૧૧) આંગળીએ નાજુક હેાય તેા તે માણસ પેાતાનેા માગ કરી લે એવા હાય છે. (૧૨) આંગળીએ કઠિન હેાય તે તે માણસ શરમાળ હેાય છે. (૧૩) આંગળીએ સીધી હેાય તે તે માણસ શક્તિશાળી હાય છે. (૧૪) આંગળીએ વળેલી હાય તે! તે માણસ અશક્ત હેાય છે. (૧૫) આંગળીએ એક સીધી લીટીમાં હેાય તે તે માણસ કા દક્ષ હાય છે. (૧૬) આંગળીઓની શરૂઆત ઊંચી-નીચી હાય તે તે માણસ સ્વભાવે ચંચળ હેાય છે. (૧૭) પહેલી આંગળી અને અંગુઠા વચ્ચે બહુ છેટુ-એટલે વધુ છેટુ હાય તો તે માણસ સ્વતંત્ર, દૃઢ અને હઠાગ્રહી હેાય. (૧૮) પહેલી આંગળી અને અંગુઠા વચ્ચે બહુ અંતર હોય તે તે માણસ જૂના મતના હાય,
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૧૨)
૩૭૭ (૧) જેના હાથની હથેળી પહોળી હોય તે તેને બહાર ફરવાનું બહુ ગમે, (૨) જેના હાથની હથેળી સાંકડી. હોય તે ઘરકુકડી સ્વભાવને હેય. (૩) જેની હથેળી કઠિન હોય તે તે કાર્યદક્ષ હાય. (૪) જેની હથેળી પિચી હોય તે તે ડરપોક હોય છે.
૩૭૮ બેલવા પરથી માણસનું માપ નીકળી શકે છે. કેઈ માણસ કંઈ પૂછે ત્યાર પહેલાં “આવે” કહેનાર વ્યવહારદક્ષ હોય છે, જેને ડીવાર લાગે ને પ્રશ્ન પૂછવા દે ત્યારે બોલે તે તરંગી માણસ કહેવાય.
૩૭૮ હાથના મેળ પરથી – તમારા બંને હાથ ભીડે અને આંગળાં ગાળામાં ભરો. જો તમારે ડાબો અંગુઠો ઉપર રહે તે તમારો સ્વભાવ વિચારપરાયણ છે અને જે જમણા હાથનો અંગુઠ ઉપર રહે તે તમારો સ્વભાવ કિયાપરાયણ છે..
૩૮૦ મહાવીર સ્વામીના નિર્વાણ પછી ૮૪૦૦૭ વર્ષ અને પાંચ માસે પદ્મનાભ પહેલા તીર્થકર ગર્ભમાં આવશે.
૩૮૧ જબૂદ્વીપમાં છેક દક્ષિણે આવેલા ભરત ક્ષેત્રમાં મધ્યમાં આવેલા શૈતાઢય પર્વત અને ગંગા-સિધુએ છે ખંડ કરેલા છે. તદનુસાર વૈતાઢયની ઉત્તરે આવેલા. ત્રણ
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૧૩ * અને દક્ષિણે આવેલા ત્રણ એ પ્રમાણે છ ખંડ સમજવા જોઈએ.
૩૮૨ મંત્રી વસ્તુપાલ સિદ્ધગિરિવરની શીતલ છાયામાં સમાધિસ્થ દશામાં દેહાન્ત પામીને મહાવિદેહ પુષ્કલાવતી નામની વિજયમાં પુંડરિકીર્ણ નગરીમાં સમ્યગદષ્ટિ કુરૂચન્દ્ર નામે રાજા છે. અવસર પર સંયમ સ્વીકારી પ્રાતે વિજય વિમાનમાં દેવપણે ઉત્પન્ન થશે, ત્યાંથી ચ્યવી તે જ નગરીમાં રાજા થશે. છેવટે સંયમની સાત્વિકી આરાધના કરતાં લપક શ્રેણી પર આરૂઢ થઈને કેવલજ્ઞાની થઈ સિદ્ધ થશે.
- ૩૮૩ . . મંત્રી તેજપાલની ધર્મપત્ની અનુપમા દેવી શ્રાવિક ધર્મનું સર્વોત્તમ પરિપાલન કરી પુંડરિકીણી નગરીમાં જ શ્રેષ્ઠીના કુળમાં જન્મ પામી છે. આઠ વર્ષની વયે સીમંધર સ્વામીજી પાસે સાધ્વીજી બને છે. ક્ષેપક શ્રેણી પર આરૂઢ થઈ કેવલજ્ઞાન પામીને કેવલીની પર્ષદામાં બેસીને સીમંધર સ્વામીજીની દેશના સાંભળે છે. .
૩૮૪ . કૃષ્ણ વાસુદેવ પાછલા ભવમાં હેમાંગદ નામે દેવ, જ્યારે છ માસનું આયુષ્ય રહે ત્યારે તેમણે ૧૦૦૦ વર્ષ પ્રમાણ મનુષ્પાયુ બાંધ્યું. છેવટે દેવકીના પુત્રપણે ઉત્પન્ન
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________
થયા. ૧૬ વર્ષ કુમાર, પ૬ વર્ષ માંડલિક તરીકે ૮ વર્ષ દિગવિજયમાં ગયા, એટલે ત્રણ ખંડમાં આઠ વર્ષ થયાં
૨૦ વર્ષ સુધી વાસુદેવપણું ભેગવ્યું. કુલ આમ ૧૦૦૦ વર્ષ.
૩૮૫.
વાસુદેવને સાત રને આ પ્રમાણે હેય છેઃ (૧) વતમાળા, (૨) મણિ, (૩) ખડૂગ, (૪) શંખ, (૫) ચક, (૬) ધનુષ્ય, (૭) ગદા. આ સાત રને હેય છે.
૩૮૬ કેળના ગર્ભ જે કોમળ અને અત્યંત સુખી માણસ તેના દરેક રેમમાં તપાવેલી અગ્નિવાલા જેવી લાલ લેહની સોય પવી હોય ત્યારે તેને જે દુઃખ થાય છે. તેનાથી આઠગણું દુઃખ ગર્ભમાં રહેલા જેને થાય છે અને જન્મ સમયે પણ તેનાથી અનન્તગણું
દુઃખ થાય છે.
૩૮૭૫ શરીર ઉપર મેહ કરીને તું પાપ કરે છે, પણ તને ખબર નથી કે સંસારમાં ભવમણમાં દુખે શરીરમાં રહ્યો છે માટે જ પામે છે. જેવી રીતે અગ્નિ લેઢામાં રહ્યો છે ત્યાં સુધી જ ઘણના ઘા પડે છે.
૩૮૮
શિક્ષક એ રાષ્ટ્રને વિધાતા છે. આજનાં બાળક કાલે સારા નાગરિક થવાનાં છે. સુતાર, લુહાર વગેરેને
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૧) જડ વસ્તુઓનું ઘડતર કરવાનું રહે છે જ્યારે શિક્ષકને ચૈિતન્યઘન બાળકનું ઘડતર કરવાનું રહે છે. શિક્ષક વિદ્યાર્થીઓને આત્મીય સમજીને યથાર્થે ભોગ આપતા થાય તે આજનો વિદ્યાર્થી અવનિમાં આદર્શ વિદ્યાથી તરીકે નીવડે.
૩૮૯ જેવું ઘડતર તેવું મૂલ્યાંકન હોય છે, કેમ ખરુંને? લખંડનો ટુકડો વેચવામાં આવે તો એક રૂપિયે ઉપજે, પણ તે લોખંડના ટુકડામાંથી જાળી બનાવીને વેચવામાં આવે તે પાંચ રૂપિયા ઉપજે. તેમાંથી સે બનાવીને વેચવામાં આવે તે પાંચસો રૂપિયા ઉપજે અને ઘડિયાળની બારીક કમાન બનાવીને વેચવામાં આવે તે રૂપિયા પાંચ હજાર ઉપજે છે. લોખંડ તે તે જ છે, પરંતુ ઘડતરના હિસાબે તેના મૂલ્યાંકનમાં ઉમેરો થાય છે. આ વાત બરાબર સમજશે તે જરૂર સમજી શકશે કે માનવનું પણ તેવું જ મૂલ્ય છે.
૩૯૦ “ઉત્તરાધ્યયન ” ઉત્તર શબ્દ અનેકાર્થ વાચક છે, પણ અહીં ઉત્તર શબ્દ કમ – અર્થમાં વિવક્ષિત થયેલ છે. એક કાર્યની બાદ જે બીજું કાર્ય કરવામાં આવે છે તે ઉત્તરકાર્ય કહેવામાં આવે છે. આ સૂત્રને ઉત્તરાધ્યયન કહેવાનું કારણ એ છે કે આ સૂત્ર શ્રી આચારાંગ સૂત્રની બાદ ભણવામાં આવે છે, પરંતુ ઉત્તરાધ્યયન સૂત્રની
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૧૬)
પહેલાં શ્રી આચારાંગ સૂત્ર ભણાવવાનો કમ તે શય્યભવ - આચાર્યની પહેલાને છે. જ્યારે શય્યભવ આચાર્યો દશવૈકાલિક સૂત્રને ગ્રથિત કર્યું અને દશવૈકાલિક સૂત્રને
ડામાં જ વિશેષ જ્ઞાન કરાવનાર સૂત્ર માનવામાં આવ્યું ત્યારથી ઉત્તરાધ્યયન સૂત્રની પહેલાં આચારાંગ સૂત્ર ભણવા-ભણાવવાના કામને બદલે આચારાંગ સૂત્રના સ્થાને દશવૈકાલિક સૂત્રની શરૂઆત થઈ.
૩૯૧
1. મહાભારતના યુદ્ધ પછી ધૃતરાષ્ટ્ર વ્યાસને પૂછયું, “હે ભગવન! મારા કયા કમેં હું આ ભવમાં અંધ બને? અને ક્યા કમેં મારા સો પુત્રો માર્યા ગયા?” વ્યાસઋષીએ કહ્યું, “રાજન ! એક દિવસ તું ગત જન્મમાં શિકાર કરવા ગયેલા હતા. એક હરિણીની પાછળ તે તારે અશ્વ દેડા. હરિણી વેગથી દેડી પાસેની ઝાડીમાં એવી રીતિએ છુપાઈ ગઈ કે ધનાર ફાંફાં જ માર્યા કરે. શોધ તે ઘણી કરવામાં આવી, શક્ય પ્રયતને તું કરી ચૂક્યો; પરન્તુ તે ન મળી તે ન જ મળી. અંતે કંટાળીને તે ઝાડના ઝુંડને આગ ચાંપી. તે ઝાડીમાં એક સાપિણી રહેતી હતી. તેને સો બચ્યાં હતાં, તે સોએ સો બળીને ખાખ થયાં. સાપણ પિતે અગ્નિના તાપથી આકુળવ્યાકુળ થઈ. પરિણામે અંધત્વ આપ્યું. આવું નિષ્ફર પાપ તે તારા ગત જન્મમાં કર્યું હતું, તેના ફળસ્વરૂપે તું સ્વયં આંધળો થયો છે અને તે
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૭) પાપથી જ તે તારા સે પુત્રો યુદ્ધમાં ગુમાવ્યા છે. આ રીતિએ જૈનેતર ઈતિહાસમાં પણ કવચિત્ કર્મનું પ્રાધાન્ય સ્વીકારવામાં આવ્યું છે.
૩૯૨ મહાત્મા ટેલટેય એટલા પ્રસિદ્ધ હતા. કે તેમને ભક્તવર્ગ તેમને વીંટળાઈને જ રહેવું પસંદ કરતે હતે. જે શબ્દ તેમના મુખમાંથી નીકળી પડે તેને તેઓ સંક્ષિપ્ત લિપિમાં શીધ્ર નોંધી લેતા. તે એટલે સુધી કે જે કદી તે માત્ર એટલું જ કહે કે “હવે હું લઘુશંકા કરી આવું તો ઠીક.” આવું વાક્ય પણ નોંધી લેવામાં આવતું હતું. આજે પણ રશિયન સરકાર તેમનું પ્રત્યેક વાક્ય પ્રગટ કરી રહી છે.
૩૯૩ જિંદગીમાં મત એક જ વખત આવે છે, એમ પ્રત્યેક પ્રાણી સમજે છે કે મોત આપણને પૂછીને નથી જ આવવાનું, કઈ પળે આવશે તેની કોઈને જ ખબર નથી. સિવાય કે સર્વજ્ઞ.
૩૯૪
જ્ઞાન, દર્શન અને ચારિત્ર્ય આ ત્રિરંગી વાવટો. ફરકાવનાર વીતરાગના વારસદારો હંમેશાં વિજયવંતા નીવડે છે.
૩૫
સંસાર સામે બે પ્રકારનાં આકર્ષણે અનંત કાળથી
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________
પડેલાં છેઃ એક છે ભૌતિક સુખ; જ્યારે બીજુ છે આધ્યાત્મિક સુખે. બંને સુખરૂપ મનાય છે અને બંનેને પ્રાપ્ત કરવા માટે પ્રાણીઓ પ્રયત્ન કરતાં જ રહે છે. ભૌતિક સુખ એ વાસ્તવિક રીતે સુખ નથી પણ સુખભાસ છે અને એને મેળવવાને માટે મથતો માનવી કદાપિ તૃપ્ત થતો નથી જ. ભૌતિક સુખ પ્રાપ્ત કરવા પાછળના પુરૂષાર્થમાં હિંસા છે, યુદ્ધ છે, ઘર્ષણ છે.
૩૯૬ મદન માસ્તરે પિતાના વિનોદ વિદ્યાથીને પ્રશ્ન કર્યો કે, ચોરાશીમાંથી ચોરાશી જાય તે કેટલા રહે?” ત્યારે વિદ્યાર્થીએ શીધ્ર જવાબ આપ્યો કે “કાંઈ જ રહે નહિ સાહેબ.” પશ્ચાત માસ્તરે પાટી ઉપર બે મીંડાં બતાવ્યાં પછી કહેવા લાગ્યા કે હમણાં જ તું કહેતો હતો કે
કાંઈ નહિ સાહેબ!” અને આ પાટી ઉપર બે મીંડાં બતાવું છું તેનું શું કારણ? વિદ્યાર્થી અવાફ રહ્યો ત્યારે શિક્ષક બે મીંડાની પાછળ છુપાયેલું રહસ્ય સમજાવે છે કે
કાંઈ નહિ” એ ભાવને, એ આશયને અભિવ્યક્ત કરવા માટે બે મીંડાની જરૂર છે. આવી રીતિએ પરમાત્માસિદ્ધ ભગવંતે નિરાકાર છે, પરંતુ તેઓનું સ્વરૂપ જાણવાને માટે મૂર્તિની અનિવાર્ય આવશ્યકતા છે.
૩૮૭ સત્તર સૈકામાં ઉપાધ્યાય શ્રી સકલચન્દ્રજી મહારાજાનું ચાતુર્માસ કપડવંજ મુકામે હતું. ઉપાશ્રયની નજદીકમાં
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________
(ne)
એક કુંભારનું ઘર હતું, તેને ત્યાં બહુધા વૈશાખનંદના તે! હાય જ. આ ગભા રાજ નિયમિત સમયે ભૂ તાં હતાં. ઉપાધ્યાયજીએ ગઘેડાએના અવાજને ઉદ્દેશીને અભિગ્રહ કર્યો કે આ ગધેડાએ ન ભૂકે ત્યાં સુધી કાચેાત્સગ માં રહીશ. કુંભારભાઈ તે ગઘેડાઓને લઈને અહારગામ ઉપડેલા, લગભગ સાડાત્રણ દિવસે ગધેડાઓને લઈને કરસન કુંભાર પાછે ર્યાં. આ તરફ પાકપ્રવરશ્રીએ સાડાત્રણ દિવસ સુધી કાઉસગ્ગ ધ્યાનમાં રહ્યા. દરમ્યાન પૂજ્યશ્રીએ સત્તરભેદી પૂજાનું નવનિર્માણ કર્યું.
૩૯૮
કુમારપાળને પુત્ર નહાતા. ભત્રીજા કે ભાણેજને ગાદી સોંપવી તે સમસ્યા આમરણાન્ત ઊભી હતી. સળગી રહેલા આ ઉભય પ્રશ્નો પ્રજાપતિ શ્રી કુમારપાળ મહારાજાના કાળજાને કારી રહ્યા હતા. સ્વપતિને આ ભયંકર પરિસ્થિતિમાં પડેલા જોઈને શીલ અને સંસ્કારસપન્ન કાશ્મીરનાં રાજકન્યા અને કુમારપાળ મહારાજાનાં મહારાણી મરણપથારી પાસે આવીને બેસી ગયાં. સ્વામીનાથના મુખ ઉપર મૃદુ અને મિષ્ટ હાથ ફેરવી કેાકિલકંઠી કલરવ કરતી કહે છે કે “ પતિદેવ ! ગભરાવ છે! કેમ ? મુંઝાવ છે! શા માટે ? હજુ રાજાપણું કયાં સુધી ? હવે કયારે આત્માને એળખશે ? પરભાવ દશામાંથી પીછેહઠ કરીને સ્વભાવ દશામાં સ્થિત થાએ. સારા સંસારચક્રનુ સ'ચાલન કર્મ કરી રહ્યું છે. હું કરૂં, આ મેં કર્યું-એ મિથ્યા અકવાદ છેડી દો.”
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૦૦) એમ કહેતાં મહારાણીનાં નયનકોરાં આંસુએ છલકાવા લાગ્યાં. નારીહૃદય છે, ગમે તેમ તે આંખનાં આંસુડાં ઉભરાયા સિવાય રહે નહિ. સાથે સાથે રમણ તેટલી જ નમણી હોય છે. ચાંચલ્યના લીધે રાજા ન કળી શક્યા. એ રીતિએ આંસુ લુછીને આગળ બેલ્યાં કે, “મારા શ્યામ સલુણ નાથ! આપણું પવિત્ર સંબંધની આ છેલ્લી ઘડીઓ ચાલી રહી છે. બીગડી બાજી સુધારી લે અને જીવનને ધન્ય ધન્ય બનાવો.”
૩૯૯ સુખ કરતાં અને જીવનમાં વધુ સ્થાન છે. માણસના જીવનવિકાસમાં દુઃખ પણ એક મોટું રસાયન છે. અગ્નિમાં તપીને તેનું જેમ કુંદન બને છે તેમ કાલિમા માત્ર દુઃખાગ્નિમાં ભસ્મીભૂત થઈ જાય છે અને જીવનને મંગલ ઓપ આપે છે. -
४००
ઈરાનના બાદશાહના મૂલ્યવાન તાજની ઝળકતી કાર ઉપર આ શબ્દો આલેખાયેલા હતા. “એ બાદશાહ! ગરીબની હાય તું કદાપિ લેતે નહિ ન્યાય, નીતિ અને સત્ય ધર્મને સામે રાખીને જ રાજકારોબાર ચલાવજે, નહીં તે આ રાજ છેવટે તારાજ થશે.”
૪૦૧
શ્વાનની પૂંછડી અને માનવની દૃષ્ટિ હંમેશાં વાંકી હોય છે.
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૧)
૪૦૨
ચાપડાએ ખેલતા થાય તે! કાળાખજાર બંધ થાય.
૪૦૩
મૌન ત્રણ જાતનુ છે; શબ્દ, ઇચ્છા અને વિચાર પહેલું પૂર્ણ છે, ખીજું વધારે પૂર્ણ છે, ત્રીજું સૌથી વધારે પૂર્ણ છે. પહેલામાં જીવ નીતિમાન થાય છે, ખીજામાં તે ઇચ્છા છેાડીને શાન્ત થાય છે અને ત્રીજામાં તેની વૃત્તિ અન્તર્મુખ થાય છે.
૪.૪
શ્રી જ્ઞાતા સૂત્રમાં જિનરક્ષિત ને જીનપાલિત અને ભાઈ એનુ દૃષ્ટાંત આવે છે. અને ભાઈ એ ફરવા નીકળ્યા છે. ફરતાં ફરતાં જંગલમાં આવી પહોંચ્યા છે. ભયંકર વનમાં ભૂલા પડે છે. વનની અધિષ્ઠાત્રી દેવી હાવ, ભાવ, કટાક્ષથી વીંધી પેાતાના આવાસમાં લઈ જઈ તેએની સાથે વિષયે।પભેગ કરે છે. આવાસની ચાતરફ રહેલા અગીચાઓમાં કરવાની છૂટ આપે છે. માત્ર એક દિશામાં જવાની મના કરેલી છે. જો એ દિશામાં જો તે મારી નાંખીશ એમ કહે છે. તે લેાકે મનાઈ કરેલા માગે જઈ ચઢે છે. ત્યાં માનવાનાં શખ પડેલાં જોવામાં આવે છે. ભયત્રસ્ત બની તેઓ દોડે છે. આગળ સદ્દભાગ્યે યક્ષ મળે છે. પેાતાની પીઠ પર બેસાડી લઈ જાય છે. યક્ષ સૂચના કરે છે કે દેવી આવે તે પણ સામે જોશે નહિ, જોશે! તે ત્રિશૂળથી મારી નાખશે. દેવી આવે છે, જીન
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૨) રક્ષિત દઢ રહે છે પણ જીન પાલિત મોહ પામી સામે જુએ છે, પરિણામે તેનુ મોત નીપજે છે.
૪૦૫
V૧૮,૦૦૦ શીલાંગરથના ભેદે આ પ્રમાણે છેઃ પૃથ્વી, અપ, તેલ, વાયુ, વન. એકેન્દ્રિય કિ. તિ. ચ. સર્વ પંચેન્દ્રિય મળી જીવરાશિના, નવ ભેદ અને એક અજીવ પદાર્થને જીવબુદ્ધિથી છવ ગણે એ દશની વિરાધનાથી વિરમવા માટે શીલના દશ ભેદ થાય છે. મન, વચન, કાયા, કૃત, કારિત, અનમેદન, આહારાદિ ચાર સંજ્ઞાને જીતવાથી ૩૬૦ ભેદો થયા. પાંચ ઈન્દ્રિયથી ગુણતાં ૧૮૦૦ થયા અને હાનિત આદિ દશે ગુણતાં ૧૮૦૦૦ શીલાંગરથના ભેદે થાય છે.
४०६
જરાતનાં જાનવરો પણ સ્વાશ્રયી હોય છે, જયારે મેંવું જીવન જીવનાર માનવા પરાધીનતાના પીંજરમાં પુરાઈ ગુલામીમાં ગૂંગળાઈ મરે છે.
४.७ કાલાવાલાની કીકીયારીના કૃપમાં નહિ પડતાં રાજીનામું દઈને હસતે મુખડે ત્યાગને પવિત્ર પંથે પગલાં ભરનારા પુણ્યાત્માઓનાં યશગાન જગબત્રીશીએ વાય છે.
૪૦૮
અનંતા જૂઠા ચારિત્ર્ય વગર સાચા ચારિત્ર્યની
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રાપ્તિ થતી નથી. ચારિત્ર્ય મળવું મુશ્કેલ છે, જ્યારે જ્ઞાન પ્રાપ્ત થવું તેટલું જ સહેલું છે, કારણ કે જ્ઞાનમાં ઉત્કૃષ્ટ જ્ઞાન પામવા માટે એક જ સમય પૂરતો છે. કેવલજ્ઞાનની પ્રાપ્તિ એક જ સમયમાં થાય છે. જ્યારે ચારિત્ર્યની પ્રાપ્તિ માટે અનંત ભવે જોઈએ છે. અક્ષરે સારા કયા છે એ જાણવા માટે એક સેકંડ બસ છે પરંતુ સારા અક્ષરે લાવવા માટે હજારે કલાકને અભ્યાસ જોઈએ છે.
४०८
સિંહના પંજામાંથી શિયાળનું અને બિલાડીના પંજામાંથી ઉંદરનું છટકવું જેટલું સહેલું છે તેટલું જ મુશ્કેલી ભરેલું સંસારીના સાણસામાં સપડાયેલા આત્માથ જનનું છટકવું છે. તે તે મહામુશ્કેલ છે.
૪૧૦ દશવૈકાલિકનો ઉદ્ધાર વિકાલે થયે છે, વિકાસને અર્થ અકાલવેળા નથી; પરન્તુ ત્રીજી પિરિસી પૂર્ણ થવાના વખતનું નામ વિકાલ છે તે લક્ષમાં રાખવું.
૪૧૧
વ્રતને સ્વીકાર ન કરે તે પાપી અને વ્રત લઈને ભાંગે તે મહાપાપી કહેવાય છે.
૪૧૨ ધર્મની ક્રિયા કરતાં પહેલાં જે પૌગલિક સુખની ઈચ્છા થાય તે આશંસા અને ધર્માનુષ્ઠાન કર્યા પછીથી
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૨૪)
ફળ તરીકે જે ઇચ્છવામાં આવે તે નિયાણું કહેવાય છે.
૪૧૩
જળમાર્ગે સા યેાજન ઉપરથી અને સ્થળમાર્ગે સાઠ ચેાજન ઉપરથી લાવેલી સચિત્ત વસ્તુ અચિત્ત થાય છે.
૪૧૪
ધ ને ધરૂપે સમજીને ધમ કરનારા ધર્માત્મા ધર્મના સિદ્ધાન્તને માન આપે, જ આપે તેમાં આશ્ચર્ય શું? ઉપદેશતરંગિણીમાં લખે છે કે ભગી લેાકેાના સંઘ શ્રી સિદ્ધાચલજીની યાત્રાર્થે નીકળી પડચો છે; પરન્તુ અસ્પૃશ્યદોષના કારણે ડુંગરના પગથિયે પણ ચઢયો નથી, પણ ડુંગરને પ્રદક્ષિણા કરીને પાછે! ર્યાં હતા.
૪૩૫
જેને ભવની ભાવટ ભાંગી હાય, તેણે ભાગવતી દીક્ષાની સ્વીકૃતિ કરવી જોઈ એ,
૪૧૬
મખમલની શાના સુવાળા સ્પર્શ થતાં હાશ....! થાય છે, કિન્તુ આ કાયાની લાશ થશે ત્યારે કાંટાને સ્પર્શી થશે એ નહિ ભુલાવુ જોઈ એ.
૪૧૭
શરીરરૂપી લંગાટીએ મિત્ર આત્માને સ્થિર રહેવા
શ્વેતા જ નથી.
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૩૫)
૪૮
છેકરા લીટાં કરે છે, છતાં તમે પાટી ખેચી નહિ. તમે સમજો છે કે લીટાં જ જ્યારે ત્યારે એકડા લાવશે એ તમારા મનમાં છે.
૪
ભરત મહારાજાના રસેાડામાં જમનારા શ્રાવકે! નીચે પ્રમાણેની શરતાનું પરિપાલન કરતા હતાઃ (૧) સર્વથા બ્રહ્મચય પાળવું. (૨) ત્તિ પાલન થઈ શકે તા પોતાનાં પુત્ર-પુત્રીએને સાધુસાધ્વી વને સેાંપવાં. (૩) પેાતાનાં ખાલખચ્ચાં દીક્ષા લે તે માટે શકચ પ્રયત્ના કરી છૂટવા. (૪) સંયમના પંથે ન સંચરે તેા સમ્યક્ત્વ-મૂળ ખાર 'ત્રતાનું પરિપાલન કરાવવુ.
૪૨૦
સર્વ વિરતિમાં રહેલા મુનિમહારાજા જે નિર્જરા કરે તેના કરતાં અસંખ્યાત ગુણી નિજરો જીવડા સમ્યક્ત્વ પામતી વખતે કરે.
૪૨૧
પ્રતિક્રમણ, પૂજા કે પ્રવચનાદિ ધર્મોનુષ્ઠાનેામાં જરા વધુ વખત થતાં મોડુ' થયું હોય ત્યારે માતુ બગડે છે અને અંતરમાં આંચકા આવે છે; પરન્તુ પોતાની કંપનીના માણસા મળે ત્યારે ગપ્પાગપ્પી કે લખાલીને લખાવવામાં સમય લંબાય તેા દિલમાં જરાય દર્દ નહિ ? પાટલા ઉપર બેસીને નિરાંતે મેવા–મિષ્ટાન કે ફ્રસાણ ઝાપટવામાં ગમે તેટલે સમય વ્યતીત થાય તેાય કાળજા
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________
(ાર
કપે નહિં? રીતિએ વાસનાવર્ધક પ્રવૃત્તિના પ્રવાસી બનવામાં સમયનું માપ નહિઃ માત્ર ધર્મ-આરાધનાનો અવસરે જ અવજ્ઞા, આલસ્ય કે અવગણના કેમ ચાલી શકે ?
૪૨૨
મનુષ્યની મોંઘી જિંદગીની એક મિનિટ દેવતાઓના કોડ પલ્યોપમ બરાબર છે.
४२३ મેતીના ઢગલા પર નાના બાળક બેસે તે શું કરે ? કાં તે મળમૂત્ર કરે અને કાં તે મેતીની એક મૂઠી આમ ફેકે ને બીજી મૂઠી તેમ ફે કે. આવા બાળકને આપણે બેવકૂફ કહીએ, તેમ માનવ જેવા ઘેરા મતીના ઢગલા પર બેસીને આપણે શું કરીએ છીએ તેને વિચાર કરો.
૪૨૪ ઘરના આંગણે કચરો એ ગંદકી તરીકે લેખાય છે, પણ ખેતરમાં તે ખાતર ગણાય છે. એ જ ન્યાયે ધન પણું પોતે સારું કે નરસું નથી હોતું. સારા-નરસાને મુખ્ય મદાર તેના ઉપગ ઉપર નિર્ભર છે. સ્ત્રી એ મોહિનીરૂપે ભલે ભયંકર હોય, પણ માતારૂપે કલ્યાણી છે, વંદનીયા અને પૂતમાં છે. કીર્તિ એ કામનારૂપે ભલે કાળી નાગિણી હાર્ય” કિન્તુ સત્યની કાતિરૂપે પરમ સેહામણી છે.
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૯) ૪૨૫ એક મોટી હવેલીની અગાસીમાં બેઠેલે શેઠ નારંગી, મોસંબી, ચીકુ, કેળાં, સફરજન અને સેવ ખાઈ રહ્યો હતો અને છાલ-છેતરાં નીચે ફેંકે જતું હતું. ક્યાંયથી ભિક્ષુક આવીને તે છાલ વગેરે ખાઈ રહ્યો હતે. નેકરેએ ભિખારાને ચાલ્યા જવા માટે પડકાર કર્યો. તે નહિ ગયે ત્યારે માર મારવામાં આવ્યો. ભિખારે તે રડવાને બદલે હસવા લાગ્યા. લેકને આશ્ચર્ય લાગ્યું અને પૂછયું ત્યારે જવાબમાં કહ્યું કે હું માત્ર છાલ અને છતાં જ ખાઈ રહ્યો છું, તો પણ મને માર પડ્યો તે પછી અંદરને ગર્ભ વગેરે ખાનાર શેઠની શું દશા થશે? આ સાંભળી શેઠના અંતરે આંચક અનુભવે.
૪૨૬ એક મોટી પેઢી ચાલતી હતી. પિઢીના મુનીમે પિતાની પરિસ્થિતિ પહોંચતી નહિ હોવાથી શેઠને પૂછીને પિતાના લગ્ન માટે સારી એવી રકમ ઉપાડી. શેઠે ઈશારતમાં તેને કહ્યું પણ ખરું કે રૂપીઆ પાછા ન આવે તે કશે વાંધો નથી; પરન્તુ મુનીમ નીતિમાન હતા. ઉપાડવામાં આવેલી રકમ ચેપડામાં પિતાને ખાતે ઉધારી. ત્રણ ત્રણ વર્ષનાં વાણું વીતવા આવ્યાં તો પણું રકમ જમા ન થઈ ત્યારે પેઢીના કાર્યકરોએ કાયદેસર નોટિસ મેકલી. અદાલતમાં દા માંડ્યો અને ડીકી કરાવી, પરન્ત શેઠે એ ડીકીને અમલ ન કર્યો. પેઢીએ પિતાની કાર્યવાહી કરી અને શેઠે પિતાની ફરજ બજાવી.
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૨૮)
૪૨૭
હસવામાં દુનિયા તમને સાથ આપે છે, પણ રડવામાં તે માત્ર ભીને રૂમાલ જ સાથ આપે છે. -
૪૨૮ આગળ વધવાનો કમ આપણો કંઈક અનુલેમ ઓછો જણાય છે. આગળ વધવું હોય તે હલેસાં પાછાં ખેંચવાં પડે છે. આપણે પણ જ્યારે ચાલીએ છીએ ત્યારે આગળ વધવા માટે એક પગ પાછળ જ રાખતા હોઈએ છીએ. સિંહ જ્યારે તરાપ મારે છે તે પહેલાં બે ડગલાં પાછો ખસે છે. આ વાત ખરેખર સો ટકા સત્ય છે જ.
૪૨૯
એક સમયે જેઠાણીએ દેરાણીની મૂલ્યવાન રત્નની ' દાબડી ચોરી હતી. ચતરફ શોધખોળ કરવા છતાં દાબડી ન જ પકડાઈ ત્યારે કેર્ટમાં કેસ કરવામાં આવ્યું. ન્યાયાધીશે ફરિયાદ સાંભળી. ખૂબ મંત્રણાના અંતે ચુકાદો આપ્યો કે ચેડાં નાણાં દેરાણીને આપવાં. આ ચુકાદો સાંભળી દેરાણીનું હૈયું બળવા લાગ્યું અને કોધના આવેશમાં આવીને બેલી ઊઠી કે તે મારાં મૂલ્યવાન રત્નોની ચોરી કરી છે તે બદલ આવતા ભવમાં તારું સંતાન મને મળે. દેરાણને જીવ તે ત્રિશલામાતા અને જેઠાણી તે દેવાનંદા તરીકે ઉત્પન્ન થાય છે. માટે જ દેવાનંદા અને ત્રિશલા વચ્ચે તિપિતાનાં સંતાનને વ્યત્યય થવા પામ્યું હતું.
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________
(ર
ગર્વયે તાનસેન અકબરને ઘણું જ માનીતો હતું, તે એવા સુંદર રાગ છેડેતે કે દસંદિપાલ ડોલી ઉઠતાં. અકબરે પૂછયું કે, “તારાથી કોઈ ચડિયાતે ગાયક હશે કે?” “હા જરૂર! મારા ગુરૂ હરિદાસજી છે. હું તમને આધીન છું જ્યારે મારા ગુરૂ ઈશ્વરને આધીન છે.
૪૩૧ એક વખત એ હતો કે હીટલરના માન અને સ્થાનની જગતના સત્તાધીશોને ઈર્ષા આવતી હતી. એ જ હીટલરને આજે પત્તો સરખાય નથી. એક જમાનામાં એ સમસ્ત વિશ્વને ધ્રુજાવતે. તેની પાસે લાખો દ્વાઓ હતા, મહી મુત્સદ્દીઓ હતા, અનેક યુદ્ધની વિશાળ અને વિરાટ સામગ્રી હતી. એના એક વચન પર જર્મની પિતાનું ગરમાગરમ લેહી રેડવા તૈયાર થતું. લેકો કહેતા કે હીટલરનો જ્ય જ હોય, પરાજય થાય જ નહિ. પણ ઘડીના છઠ્ઠા ભાગમાં ક્યાંય ફેંકાઈ ગયે. એનું આજે વિશ્વના પટ પર જાણે નામ-નિશાન પણ નથી. અરે એનાં સંસમરણની એક ખાંભી ઊભી કરનાર કોઈ નથી. સમજવું જોઈએ કે એ સુખ પિતાનું ન હતું, પણ એ માગી લાવેલું હતું
૪૩૨ બંધક મુનિવર ઝાંઝરીયા મુનિ ભગવંત કે ગજસુ
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________
કમાલ જેવા વીર પુરૂષને અંતિમ પરાકાષ્ઠાનાં કછો પડ્યાં હતાં, પણ એ અસહ્ય કોને પણ સહી લેવાની શક્તિ શું તેનામાં જ હતી અને તમારામાં નથી? એમ નહિ, પણ તે મહાત્માઓએ શરીર અને આત્માનું પૃથક્કરણ કર્યું હતું, પરિણામે પડેલાં કોને સમભાવે સહી શક્યા હતા. સૂકા નાળિયેર તે તમે સૌ કેઈએ જોયાં હશે જ. તેને જ્યારે ફેડવામાં આવે ત્યારે આખે ગોળે નીકળે છે અને કાચલાં છૂટાં પડી જાય છે. કારણ કે અંદરનો ગાળો કાચલથી છૂટે પડી ગયેલ હોય. જ્યારે લીલું નાળિયેર ફેડવામાં આવે છે ત્યારે કાચલના ટુકડા સાથે સાથે ગાળાના પણ ટુકડાઓ થતા જોવામાં આવે છે, કારણ કે ગોળે અંદરના કોચલાને ચેટી પડે છે. આ વાત સ્પષ્ટ છે ને બરાબર સમજી શકાશે.
૪૩૩ એક વાર પુને તુક્કો ઊભે થે કે સવાર પડે ને આપણને જ પથ્થરની પૂજા કરવી પડે છે! આ તો ભારે અન્યાય છે. તે તે એકાએક રીસાઈને જ બેસી ગયાં. કુદરતે તેમને માર્મિક શબ્દોમાં જવાબ આપ્યો કે તમારે પથ્થરની પૂજા ન કરવી હોય તે પથ્થર તમારી પૂજા કરતા થશે, પણ દુનિયાને પૂજા ર્યા સિવાય નહિ ચાલે. કુલ તે પિતાની તરફેણમાં ન્યાય તોળાતે સમજી ઘડીભર નાચી ઊડ્યાં; પરતુ પથ્થરેએ જ્યારથી પુષ્પોની પૂજાની શરૂઆત કરી ત્યારથી પુછપે તે બિચારાં છૂદાઈ જ ગયાં. પુષિએ
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________
છે
કે
તે બૂમાબૂમ કરી મૂકી કે અમારે પુજાવું નથી, અમે તે હવેથી પૂજા જ કરીશું હંમેશાં પૂજા કરાવવા કરતાં પૂજા કરવામાં જ શ્રેય અને સિદ્ધિ છે.
૪૩૪ આ બંને આંખમાં શ્રાવણ-ભાદર દેખાય એવા રોગી રોગથી રાક બનીને દર્દીને દૂર કરવા માટે દવાખાના તરફ દોડતા હોય છે. સુધા માણસે રસોડા તરફ દેડતા રહે છે, તૃષાથી પિડાતા તૃષાતુર માણસો જળાશય તરફ કૂચ કરતા દેખાય છે, ન્યાયની ઝંખના કરનારાએ ન્યાયાલયે તરફ દેટ મૂકતા હોય છે. વિદ્યાવિલાસી વિદ્યાર્થીઓ વિશ્વમાં વિખ્યાત થવા માટે વિદ્યાલય તરફ જતા હોય છે. લક્ષ્મીદાસ બજાર તરફ દોડાદોડ કરી રહ્યા હોય છે અને મુસાફરો ટાઈમ પહેલાં સ્ટેશન કે બસ સ્ટેન્ડ તરફ આંખ મીંચીને દોડી રહ્યા હોય છે. તેમ ધર્મને વાસ્તવિક અર્થી ધર્માલ તરફ દેડ્યા સિવાય રહે નહિ.
૪૩૫
પિતાના કર્તવ્યમાં સાવધ રહેનાર માનવી જ સર્વેશ્વરને આંગણે સન્માન મેળવી શકે છે.
શ્રી રામચન્દ્રજીને બીજી પત્નીઓ હતી. સીતાજી માટે શ્રીરામના હૃદયમાં બીજી અસર ઉત્પન્ન કરવા માટે સ્ત્રીઓએ પણ ઘણે જ પ્રયાસ કર્યો. પરંતુ એની કંઈ અસર ન થઈ. પાછળથીએ ત્રણે મહિલાઓ પોતાના દુષ્ટ
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૩૨)
હેતુને સફળ કરવાના ઈરાદાથી સતી સીતાજીને આધીન થઈ અને પ્રસ`ગ ઊભેા કરીને પેાતાની ઇચ્છિત પરિસ્થિતિ ઊભી કરી. સીતાજીને કહ્યુ કે તમે રાવણને ત્યાં ઘણા કાળ રહ્યાં, એનું જરા વર્ણન તેા કરા ? એ રૂપે રંગે કેવા હતા, તમે જોયા તા હશે જ ને ? સીતાજી કહે છે કે આંખનું પોપચું ઊંચું કરીને મેં તેને કદાપિ જોચે નથી. એટલુ કહી શકાય કે આંખ નીચે ઢળેલી રહે એટલે એના પગ તે! દૃશ્યમાન થાય જ. માત્ર ભેાળા ભાવે સીતાજી આ વાત રજૂ કરે ત્યાં સપત્નીએ ખેલી ઊઠી કે અમારે માત્ર તેના પગનું જ દન કરવુ` છૅ. સાગ્રહ કહ્યું કે પગની આછી રૂપરેખા ચીતરી બતાવેા, અમે દન કરી પાવન થઈ એ. સરળતાને સહચરી બનાવનાર સીતાજીએ રાવણના પગ આબેહૂબ ચીતરી બતાવ્યેા. આ ચરણ-ય ત્રણે પત્નીએએ શ્રી રામચન્દ્રજીને દેખાડીને કહ્યું કે જેને તમે સતી માની બેઠા છે તે તે અદ્યાવિધ ચરણય, ચીતરીને એ પેાતાના પ્રિયજનનું ધ્યાન ધરી રહી છે. આ કાવત્રાની પણ જ્યારે અસર ન થઈ ત્યારે તે ફૂલટાએ ખરાબ વાતો પેાતાની દાસી દ્વારા આખી અચેાધ્યા નગરીમાં પ્રસારિત કરાવે છે. ભલભલા નિષ્ણાતોને પણ કંઈક અસર થઈ કે અંશતઃ પણ સત્ય હશે, પરિણામ એ આવ્યું કે રામ જેવાએ પણ સતી સીતાજીને પરિત્યાગ કર્યો. સગર્ભા સીતાજીને વનવગડામાં છેાડી મૂકયાં. સીતાજી પ્રકૃષ્ટ પુણ્યશાલિની હતાં. અતઃ ત્યાં પણ સીતાજીને સંબંધી મળ્યાં અને ત્યાં પ્રસવ થયા હતા.
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨
)
સીતાજી દીક્ષા લેવા તૈયાર થાય છે અને જણાવે છે ત્યારે સાંભળીને રામચન્દ્રજી આભા બની જાય છે. મેહનું ઝેર છે ને? જે વખતે સુવર્ણકમલ પર બેઠેલાં સતી સીતાજી કેશનું લંચન કરીને કેશ પોતાના પતિદેવ શ્રી રામચન્દ્રજીને અર્પણ કરે છે ત્યાં સુઘાળા કેશનો સ્પર્શ થતાં જ રામચન્દ્રજી મૂચ્છિત થાય છે.
૪૩૮ કપૂરથલાના “દાહરી” નામના સ્થળે પંડિત જવાહરલાલ નહેરૂ એક સિંચાઈ યોજનાનું ઉદ્દઘાટન કરવા ગયા હતા. તે સમયની આ વાત છે. ઉદ્ઘાટન (ખનન) કરવા માટે તેઓના હાથમાં ચાંદીની કોદાળી મૂકવામાં આવી. તે જોઈ પંડિતજી એકાએક ચિડાઈ ગયા અને બેલી ઉઠડ્યા, “હું એક ગરીબ દેશને સૈનિક છું, અતઃ મારા હાથમાં ચાંદીની નહિ, પણ લેખંડની કેદાળી શેભે.
૪૩૯ આઈઝન હવર અમેરિકાના પ્રમુખ તરીકે ચૂંટાયામી જાહેરાત થયા પછી એમને દેશભરમાંથી કેટલીયે ચીજો ભેટ તરીકે મળી હતી. તે પૈકીની એક વસ્તુને આઈઝન હોવરે અમૂલ્ય ભેટ તરીકે ઓળખાવી હતી. એ વસ્તુ છે એક મામુલી સાવરણ. આ ઝાડું ભેટ મેકલનારે લખ્યું હતું કે આપે ચૂંટણી જંગ વખતના ભાષણમાં કહ્યું હતું કે, જે હું પ્રમુખ તરીકે ચૂંટાઈશ તો રાજ્યવહીવટમાં વ્યાપેલી
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૩૪)
ગંદકી સાફ કરીશ. મને વિશ્વાસ છે કે મારી આ ક્ષુદ્ર ભેટ આપને વચનની હમેશાં યાદી આપતી રહેશે.”
૪૪૦
શિખામણ એ કેવળ શિખામણ નથી, એ તે વડીલજન કે સંતજન પાસેથી સાંપડેલા શિક્ષામણિ છે. આ શિક્ષામણિને જે શિર પર ચઢાવે, જીવનના આચરણમાં વણી નાંખે તે જગતમાં મુકુટમણિ નીને રહી શકે.
૪૪૧
6
જર્મનીના મહાન ક્રેડરીક રસ્તા પરથી પસાર થતા હતા. સામેથી એક વિદ્વાન અને તેના મિત્ર ચાલ્યા આવતા હતા. વિદ્વાને રસ્તા પરથી એક બાજુ પર ખસી જઈને રાજા કેડરીકને માગ આપ્યા. સાથેના મિત્રને આ ન ગમ્યું. એણે ટકેાર કરતાં કહ્યું, તમે સ્વયં સરસ્વતીજીને સત્તા પાસે શરમી'દી અનાવી દીધી.’વિદ્વાને કહ્યું, ‘ ભાઈ એમ નથી. એના માથે રાજને ભાર છે.” અને શખ્સા આગળ વધ્યા, આગળ રાજા ચાલ્યા જાય છે અને પાછળ આ બંને જણ ચાલી રહ્યા છે. સામેથી એક મજૂર ચાલ્યા આવતા જોવામાં આવ્યેા. તેને માથે ખાજો હતા. રાજાએ ખસીને મજૂરને માર્ગ કરી આપ્યા. જે સરસ્વતીએ સત્તાને માન આપ્યું તે સત્તાએ શ્રમદેવને માન આપ્યુ. શ્રમદેવ આજે સિક્કો અને શક્તિ, દામ અને કામ એમાં પ્રથમને વધુ માન આપી, ખીજાની અપ્રતિષ્ઠા તા કરતા નથી ને? હક્ક અને ફરજ એક
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________
સિક્કાની બે બાજુ છે, તેની એક પણ બાજુ ઘસાય તે સિક્કો નિરર્થક નીવડે છે.
' - ૪૪ર અમેરિકા ખાતેના હેલિગેટન ટોન્ગ અને તેમની પત્નીએ હમણાં જ પિતાના લગ્નજીવનને હિરક મહોત્સવ ઉજજો. એ વખતે એ શાણું ચીની રાજનીતિને સુખી લગ્નજીવનનાં નીચે મુજબ બે સૂત્રે પ્રગટ કર્યા હતાં પહેલું એ કે પત્નીએ પતિ પર પ્રેમ ઓછો કરે અને તેને સમજ વધુ જોઈએ. જ્યારે પતિએ પત્ની પર પ્રેમ વધુ કરે અને તેને સમજવાનો પ્રયત્ન એ છે કરે હિતાવહ છે.
૪૪૩. પ્રેમ, શ્રદ્ધા અને ભક્તિ રૂપી ગંગા, યમુના અને સરસ્વતીને ત્રિવેણી સંગમ થાય તે પથ્થરમાં પણ પ્રભુતા પ્રગટે, શલ્લામાંથી અહલ્યા પ્રગટી હતી તેમ.
૪૪૪ મારા હાસ્ય એના ઓઠ પર જ્યારે આસન જમાવ્યું અને એનાં અમૃએ મારી આંખમાં જ્યારે બેસણું સ્વીકાર્યું ત્યારથી અમે બે મટીને એક થયાં.
-
૪૪૫
પુને પામતાં પહેલાં ઘડાવું પડે પથ્થરને, સૂરને પામતાં પહેલાં વીંધાવું પડે વાંસળીને.
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૪ હિંમેશાં વેપારીઓ ૭૪ ની સંખ્યા પિતાના ચેપડા, કાગળો, હુંડીઓ, ખાતાં વગેરે પર લખે છે તેનું રહસ્ય એ છે કે આ રિવાજ મૂળ મેવાડ-મારવાડને છે. તે તે વેપારીએ ગુજરાતમાં વસ્યા, એટલે તેમને રિવાજ શતાનુગતિક ન્યાયે ગુજરાતીઓએ પણ અપનાવ્યો. મેવાડને રાણે પ્રતાપ મેગલ સમ્રાટ મહાન અકબરના સૈન્ય સાથે લદીઘાટનું યુદ્ધ ખેલે, તેમાં અસંખ્ય રજપૂતાને સંહાર થયે હતે. રજપૂતે જનોઈ પહેરતા, ઘણુ હજુ પણ પહેરે છે. યુદ્ધમાં ખપી ગયેલા રજપૂતના શરીર પરથી જઈ ઉતારી તેનું વજન કરવામાં આવ્યું તે ૭૪ મણ થયું હતું. શબ અસંખ્ય હતાં, ગણના કરવી અશક્ય હતી, તેથી તેમને અંદાજ કાઢવા ઉપર પ્રમાણે જઈનું વજન કરવામાં આવ્યું હતું. ૭૪ એ આંકને સકેત, એતિહાસિક દાર્શનિક પુરાવો છે. મુખ્ય આશય એ છે કે જે મારું લખ્યું ન પાળું તે યુદ્ધમાં ખપી ગયેલા અસંખ્ય રજપૂતની હત્યાનું પાપ મને લાગે.
४४७
પ્રયત્ન અને પ્રાપ્તિ – તેમાં કેવળ પ્રાપ્તિની એટલે કે લાભની ઉત્કંઠા હોવાથી પ્રયત્ન કરવામાં તેઓને કષ્ટ જણાય છે. પ્રાપ્તિમાં જ તેઓને આનંદ મનાય છે. પ્રાપ્તિ પ્રતિ તેઓનું લક્ષ રહે છે, પ્રયત્ન પર પૂરતું ધ્યાન અપાતું નથી દેતું. પ્રયત્નમાં તેઓને પ્રમાદ પણ
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૩૭)
ભાગ્યે જ હોય છે, વાસ્તવિક રીતે પ્રાપ્તિ એઈએ તા પ્રતિક્રિન પ્રાત્ર તે પ્રયત્ન કરવા જરૂરી છે.
૪૪૮
વસ્તુપાલ તેજપાલના શ્રી શત્રુ ંજય સંઘમાં યાત્રા કરી નિવૃત્ત થયા પછીથી દેવી અનુપમા હજારો અયાગતા, ચાચકા, અનાથેાને દાન દેવામાં જરાપણું કંજુસાઈ કરતી ન હતી. ધીથી ભરેલા તાવડામાંથી, તાંસળેથી ધી તે આપતી યાચકે ની ભીડ વચ્ચે ઘણી વખત અનુપમાદેવીની સુંદર સૈાહામણી સાડી પર ઘીનાં છાંટણાં થતાં તે પણ તે જરણ ચીડાતી ન હતી. તે વિચારે છે કે દુર્ભાગ્યવશાત્ મારે। જન્મ કદાચ ઘાંચીને ત્યાં થયા હાત તેા શુ થાત ? આમ તે વિચારતી.
૪૯
મેરવાડાથી એક સમયે માનજી ડાકાર પેાતાની માનતા પૂર્ણ કરવા શ્રી એગડનાથજીની યાત્રાએ જતા હતા. રસ્તામાં આગડનાથજીએ મૂળ સ્વરૂપે દર્શન આપ્યાં હતાં. નબળા સમયમાં તેઓ મેરવાડા છેડી ભાભર જઈ રહ્યા. ત્યાં કુમાર આણુ દસિહજીના જન્મ થયેા. સમીપમાં રહેલા કાઈ યુતિએ તે સમયની કુંડલી બનાવી હતી અને તેમનુ ઉજજ્વળ ભાવી પ્રકાશિત કર્યું હતું, અને તે સમયે ભાભરમાં કાળી ઠાકોરા લૂંટફાટ કરી રૈયતને પરેશાની પહેાંચાડતા હતા. તે લેાકેાને ડામવા માટે નવયુવક આણુ સિહ ખીડુ ઝડપે છે, ત્યારે ઠાકરાએ
..
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૩૮)
જાસાચિઠ્ઠીથી કહેણ મોકલ્યું કે
રાધનપુરથી રીસણું, વિસા સાથે વેર;
ખાનજી મત જાણે એખલાં, ભાંય બીજી ભાભેર.” આને પ્રત્યુત્તર પિતા-પુત્રે યુદ્ધ પહેલાં આપેલ હતું. કેળી ઠાકોને કબજે ક્ય, ભાભર ગામની મધ્યમાંથી પિતાનું લશ્કર દોરી જઈ ભાભરના બે વિભાગ કરવામાં આવ્યા અને પ્રજાજનોને સુખી કર્યા, ત્યારે લેકેએ ગાયું :
કેળીઓ કરીએ નહિ વડાં ઘરની વેર; અડભંગ ભાગ્યા આણંદે ભડ કીધાં બે ભાભેર.” ત્યાર પછી ભાભરના બે વાસ થયા.
૪૫૦ આભુ સંધવીએ યાત્રામાં ૧૨ કોડ સોનૈયાને વ્યય કર્યો હતે. તેઓની યાત્રામાં ૭૦૦ જૈન મન્દિરે દર્શનાર્થે રાખવાની વ્યવસ્થા કરવામાં આવી હતી. આબુ સંઘપતિએ. ૩૬૦ સાધર્મિક ભાઈઓને પિતાના સરખા કર્યા હતા. આભુ શેઠને રૂપની રાશી સમી એક લાડીલી કુમારદેવી. થરાદમાં હતી, આચાર્ય હરિભદ્ર ભૂરીશ્વરજી મહારાજાનું ચાતુર્માસ ત્યાં હતું. પ્રતિદિન પ્રાતઃકાલે ગુરૂવંદનાર્થે જવાને અચૂક નિયમ હતો. ખરેખર તેણની કુક્ષિમાં જૈન ધર્મના સ્તંભ સમાં બે નરરત્નો ચમકી રહ્યાં હતાં. કુમારદેવીનું પતું પિયર પુરાણું થરાદ અને બાંધવ બેલડીનું મેઘેરૂ મસાળ થરાદ નગર હતું.
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૩૯
૪૫૧ - કવિ સાહિત્ય ઉપવનમાં સંચરે છે ત્યારે તેઓની કલ્પનાઓ વાંચકવૃન્દનાં દિલ ડોલાવી દે છે. “રાધાકૃષ્ણ” રાધા પહેલી અને શ્રીકૃષ્ણ પછી. રાધાકૃષ્ણ એ પ્રમાણે લેકે નવાજતા હોય છે. એક વખત ચાંદની ખીલી છે ત્યારે નારદજી શ્રીકૃષ્ણને કહે છે, “અહાહા... રાકા (ચાંદની) કેવી ખીલી છે?” ત્યારે શ્રીકૃષ્ણ કહે છે,
વચમાં ધી નથી. ધી ક્યાં છે? તેના વિના શું ?” એટલે કે “રાધીકા” વગર ચાંદની પ્રિય લાગતી નથી. આ છે ઉભયપાત્રને અદ્વિતીય દાંપત્ય અને ભક્તિપ્રેમ, જેમાં વિષય કે વાસનાની છાંટ નથી.
૪૫ર
મીરાંબાઈ ડગલે ને પગલે પિતાના પ્રત્યેક શ્વાસરચ્છવાસ ને ગાનતાનમાં ગિરિધરનું જ સ્મરણ કરતી રહે છે. પગલે પગલે ગિરિધરને જ પિતાના ગીતમાં સંભારતી રહે છે. આ અદ્વિતીય ભક્તિ ને પ્રેમ જ ઝેરને ઝાટકી નાંખે છે.
૪૫૩ - પહેલાં સીતા ને પછી રામ. રાજા રામચન્દ્રજીએ નિટ સતી સીતાજીને પરિત્યાગ કર્યો હતે. વનમાં રઝળતી મૂકેલી હોવા છતાં સીતાનો વિયોગ રામને અસહ્ય હતું. રાજ્યવૈભવ-સુખ અકારાં લાગતાં હતાં. સીતે! સાતે! એમ સં૫લન કરી રહ્યા છે. અશેકવનના દુખમાંથી મુક્તિ મળવાનો પ્રસંગ છે. હનુમાનજી પોતે જ
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________
બઉચડી રાપજી પાસે લઈ જવા તૈયાર છે તથાપિ સીતાજી કહે છે કે શ્રીરામ વિના કેઈ અન્ય પુરૂષ સ્પર્શ કરવા હું નથી માગતી. શત્રુસદનમાંથી છટા આ સુલભ રસ્તો છે, છતાં આવાં વચને તે ઉચ્ચારી. રહ્યાં છે. માત્ર રામનું જ રટણ છે. દેહ જુદા, પણ દિલ એક હતાં. વાસના ન હતી, પણ સાચા સ્વર્ગીય પ્રેમની છાંટ હતી. ધન્ય ભકિત! ધન્ય પ્રેમ!
૪૫૪ સમ્રાટ સંપ્રતિ અસાધારણ ધર્મિષ્ઠ અને ધર્યશાળી રાજા હતા. તેને જે જગતમાં શેઠે મળતું નથી. તેમને બાપ વીર કુણાલ અંધ હતા. તેમની માતા કંચન ફાત્રિયાણી હતી, છતાં તેમના અધિપતિ સાથેના દાંપત્ય-ભાગમાં જરા પણ ઉણપ ન હતી. પરિણામે તેમાંથી સંપ્રતિ જેવું મિષ્ટ અને મધુર ફળ સર્જાયું હતું. સમ્રાટ સંપ્રતિ તેમની ઉજજવળ કાર્યવાહીથી અદ્યાવધિ જીવંત છે. ખરેખર કંચના-કુણાલનું જોડું અદ્વિતીય હતું.
૪૫૫ હનુમાનને અજોડ અને અદ્વિતીય પ્રેમ જગબત્રીસીએ જાણ છે. હનુમાનના હૈયામાં રામની મૂર્તિ રમી રહી હતી.
૪૫૬ શ્રીમતી મદના એ રાજસુતા ને રૂ૫ નીતરતી નવયૌવના હતી. તેનામાં પ્રાકૃતિક અપ્રતિમ લાવણ્યની શ્રેટ
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________
હતી. કયૂટયૂસ ટેકમ પદ્ધ-પાવડર, ને, સેન્ટ કે કીમની કરામત યા લીપસ્ટીક, લવંડર કે લકસ એપ દ્વારા સૌન્દર્યની ઝલકથી તેની કંચનવર્ણ કાયા ચંપકવરણી લા–સમ ભાસતી હતી. રેજ પાઉડરથી રંગવાની તેમને જરૂર ન હતી. શકુંતલા એક વનવગડામાં વિહરનારી વનિતા હતી.. નાઈલેન નહિ માત્ર વલ્કલ-વસ્ત્ર પરિધાન કરનારી પ્રમદા. હતી. છતાં વલ્કલ-વસ્ત્રની વચ્ચે પણ તેનું લાવણ્ય અને ખી. આભા અર્પતું હતું.
૪૫૭
આર્ય મહિલાઓ હંમેશાં સજાગ રહેશે તે જ સમાજનું ખેળવાઈ ગયેલું વ્યવસ્થાતંત્ર સુધારી શકાશે. આજકાલ કેટલાક પુરૂષોએ સ્ત્રીને સંસાર જમાવવાનું એક રેફ્રીજરેટર બનાવી દીધી છે, પરિણામે તેમની કેટલીક જીવંત શક્તિઓ વિકસવાને બદલે વેડફાઈ રહી છે..
૪૫૮ એક જ દુકાનમાં સાથે ધંધો કરતા બે સગા ભાઈ એ ગૃહકલેશના કારણે જુદા થયા. નાના ભાઈ એ મેટા ભાઈની સામે જ નવી દુકાન શરૂ કરી. સામેની દુકાન કરતાં ભાવમાં બે આના ઓછા લઈને માલ વેચવા માંડ્યો. આમ, દેખીતા જ ફાયદાથી સૌ ગ્રાહકે એની દુકાને વન્યા. મેટા. ભાઈ તે મર્યાદિત નફે લઈ વેપાર કરતા હતા, પણ નાના ભાઈને એનાથી બે આના છે વેચતો જોઈ તેણે બબ્બે આના ભાવ વધારી નાંખ્યા. ગ્રાહકેને આથી આશ્ચર્ય થયું.
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________
એક દિવસે એના ગ્રાહકે પૂછયું, “સામેની દુકાન કરતાં તમારે ત્યાં ભાવમાં બે આનાને જ તફાવત રહેતું હતું પણ હવે તમે વધારીને ચાર આનાનો કેમ કરી નાંખે ત્યારે તેણે જવાબ આપે, “હું જે એમ ન કરૂં તે મારા નાના ભાઈને વેપારમાં નુકસાન જાય.'
૪૫૯ મહમદ ગિઝની જ્યારે ગુજરાતમાં આવ્યું ત્યારે આપણા દેશમાંથી અઢળક સંપત્તિ લુંટી લાવેલ હતું. એકલા ગુજરાતમાંથી ૭,૦૦,૮૦૦ મણ સોનું લઈ આવેલે હતે. "
૪૬ ૦.
- ઘરના આંગણે કચરે હોય એ ગંદકી છે, પરંતુ ખેતરમાં ખાતર તરીકે કરે પણ તેટલે જ ઉપયોગી નીવડે છે. ધન એ પિતે કંઈ સારું કે ખરાબ નથી, એ કયે સ્થળે વપરાય છે તે ઉપરથી ધન સારું કે ખરાબ કહી શકાય. સ્ત્રી એ મોહિની રૂપે ભલે ભયંકર હોઈ શકે, પણ માતા રૂપે તે એ કલ્યાણી છે. એ રીતે કીર્તિ પણ સત્યની કાન્તિરૂપે સહામણી છે, કિન્તુ વ્યક્તિગત કામનારૂપે ચેતીને ચાલવા જેવી નાગણ છે. વસ્તુમાં પાપ નથી, વસ્તુની - વાસનામાં છે.
૪૬૧
આજને માનવ અંતઃકરણ અસુર જેવું ધરાવે છે અને શક્તિઓ દેવ જેવી ધરાવે છે. હંમેશાં પાચનક્રિયા
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૪) સુધર્યા વિના પૌષ્ટિક ખોરાક લેવાનો કઈ અર્થ નથી, તેમ અંતઃકરણ સુધાર્યા વિના દેવ-દેવીની શક્તિઓ સુધી પહોંચવું વ્યર્થ છે.
' ૪૬૨ કવલાહારમાં કરડે કર્મ કરવાનાં હોય છે. કરે કર્મ કર્યા સિવાય કવલહાર થઈ શકતો નથી. કવલાહાર કરવા માટે આત્મા પહેલે ખેરાક જુએ છે, જોયા પછી ખાવાની ઇચ્છા કરે છે, પછી હાથ ઉપાડે છે. ખાવાને માટે અનુકૂળ બનાવવા તેના ાગ્ય ટુકડા કરે છે, તે પછી તેને મેંઢામાં મૂકે છે, પછી તેને ચાવે છે. આવી કિયાએ કવલાહારમાં કરવાની રહે છે, જ્યારે તેમાહાર એ પ્રાકૃતિક છે.
४६३
જીવરાજભાઈ એ ખાઉધરો ખવીસ છે, જે હાથમાં આવે તે ખાઉં ! યદિ હાથમાં ન આવે તે રોમ દ્વારા પણ ખાઉં ખાઉં ને ખાઉં!
૪૬૪ કાંસાનું વાસણ કેમ અભડાય છે? હલકી જાતના લેકીને તમે કાંસાના વાસણમાં જમવા આપતા નથી અને કાંસુ અભડાઈ જાય છે એમ તમે માને છે તેની પાછળ એવું કારણ છે કે આપણું શરીરમાંથી વહેતા. વીજબિક પ્રવાહોને આકર્ષણ કરવાને -તેનામાં ગુણ છે. હલકી જાતના અને હલકા વિચારના માણસને કાંસાના
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________
વાસણમાં જમવાનું આપવામાં આવે તે તેના શરીર્માાં અને મનમાં વહેતા વીજળિક પ્રવાહની માઠી અસર બીજા માણસના જીવન ઉપર કરે છે, માટે કાંસાનું વાસણ અન્યને આપી શકાતું નથી.
૪૬૫ વીવજ્યજી કૃત દ્વાદશ તપૂજામાં “જૂઠા નર: ભૂમિ શોધન જળ છંટકાવ કર્યો રે મોહન મેં” – અપવિત્ર ભંગીની સ્ત્રી એમ કહી રહી છે કે જ્યાં અસત્ય ભાષણ કરનારનાં પગલાં પડ્યાં હોય ત્યાંની ભૂમિ સ્વચ્છ બનાવવા માટે જળનો છંટકાવ કરું છું. આ ઉપરથી સમજવું જોઈએ કે અસત્ય ભાષણ કરવાથી કેટલી મલિનતા છવાય છે.
૪૬૬ એક જમાનામાં મજૂર વર્ગમાં પણ સંસ્કૃત ભાષાની છાયા હતી. દંતકથા ચાલે છે તદનુસાર એક વખત રાજા ભેજ નદી ઉતરવાની તૈયારી કરતા હતા, તેવામાં ત્યાં એક મજૂર આવી ચડ્યો. તેને ભેજરાજાએ પૂછયું, નિયમાન નર્ટ વિઝ” “હે વિપ્ર, પાણી કેટલું ઊંડું છે ?” ત્યારે મજૂરે પ્રત્યુત્તર આપ્યું કે જાનુન નરાધા '—. હે રાજન ! અહીં જાનુ પ્રમાણે પાણી છે.” રાજા મજૂરની ચાલાકી અને ચતુરાઈ જોઈને ખુશી થયા અને પુનઃ પૂછવામાં આવ્યું, “દરી વિરથા તે”—“અરે વિપ્ર! તારી આવી સ્થિતિ કેમ?' મજૂર જવાબ આપે છે કે,
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________
નહિ સર્વે મવારઃ'-તમામ આપના જેવા હોઈ શકતા નથી.” આ ઉપરથી સિદ્ધ થાય છે કે પહેલાંના જમાનામાં મજૂર વર્ગમાં પણ સંસ્કૃત છાયાની છાંટ હતી.
૪૬૭
- પ્રતિકૂળ સંગમાં પણ કર્તવ્ય કઈ રીતિએ બજાબે જવું તે માટે જીભને આદર્શ અપનાવવા જે. છે. આગળ ભિયા જેવા બત્રીશ મજબૂત દાંત, પાછળના ભાગમાં ગળાની ઊંડી ખાઈ, અમુક જાતના ઉના-ટાઢા, તીખા-ખાટા-ખારા ખાદ્ય પદાર્થોને સતત મારો, સંચાલન માટે ઓછામાં ઓછી જગ્યા, સૂર્યને પ્રકાશ ન આવે એવી સાંકડી ગુફામાં લપાઈને રહેવાનું આવી અનેકવિધ વિચિત્રતાઓ વચ્ચે વસીને પણ જીભ નિર્ભયપણે પોતાનું કાર્ય કરવામાં કુશળ છે. અતઃ સુખી થવું હોય તે જલકમલવત નહિ પણ મુખજિંહુવાવત્ જગતમાં રહેતાં શીખે.
સમુદ્રકિનારાના ખડકોની સાથે પાણીનાં મેજાએ સતત અથડાયા કરે છે. તે પાણીના અવિરત પ્રહારોથી, ખડકેને કશું જ નુકસાન થતું નથી. તમારા હૃદયને પણ તમે તેવું જ બળવાન બનાવે. વિપત્તિને જોઈને હાય–વેય ન કરો. ધીરજથી અને દૃઢતાથી દુઃખને સામનો કર્યો. સવારના સહામણા સમયે વહેલા ઉઠવાને બદલે બિછાનામાં જ પડ્યા રહેવાનું તમે શા માટે પસંદ ૧૦
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________
(iv).
કરો છો? ઠંડીશી હતાશ થઈને માત્ર બિછાના પર ચાદર ઓઢીને જ બેસી રહેવા માટે તમારે અવતાર નથીઃ એક એક દિવસ તમને કર્તવ્યપાલન માટે જ મળે છે.
. કેઈ એક રંગરેજ ખત્રી હતું. એક એના મિત્ર સાફો રંગવા આપ્યા હતા. ખત્રીએ ખંતપૂર્વક મહેનતાણું લીધા વિના સુંદર રીતિએ રંગી આયે. મિત્ર તે રંગાવેલે સાફ બાંધી દરબારમાં ગયો. રાજાએ જોયું ને પૂછયું કે “આ સાજે કયાં રંગાવ્યો છે?” તેણે કહ્યું કે “મારા મિત્ર રંગરેજે રંગી આપે છે.” રાજાએ તે રંગારાને બેલા અને સારામાં સારું કાપડ લઈને એક સાફે સુંદર રીતિએ રંગી આપવા માટે પડકાર કર્યો. રંગરેજે પણ રાજાએ કહ્યું તદનુસાર એક વાર, બે વાર, ત્રણ વાર સાફ રં, પણ પેલા જે રંગ ચડે નહિ. છેવટે રંગારાએ રાજાની પાસે આવીને કહ્યું, “રાજન્ ! તમે મને હજાર રૂપિયા આપો તેાય એના જે રંગ નહિ ચડે, કારણ કે એમાં હૈયાને ઉમળકો હતે. આ પ્રમાણે અંતરના ઉમળકાથી ધર્મ કરવામાં આવે તો કે રંગ ચડે....!
૪૨
કેતિ અનુસાર એકવાર બ્રહ્માજીએ દાનવ, માનવ, અને દેવને વહેંચણી કરતી વખતે દ દ દ એમ એક એક વર્ણાક્ષર ભાગમાં આવે. તેને વાસ્તવિક
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________
આશય સમજવામાં ન આવે તે માનવ, દાનવ કે દેવને પિતપતાને પાઠ ભજવી શકાય નહિ. દાનવને દયાં, માનવને દાન અને દેવને દમન કરવા માટેના આ આશયમાં પડકાર કરવામાં આવે છે. .
૪૭૧
: : પ્રવીની પીઠ પર પેદા થયેલા પ્રત્યેક પ્રાણીમાં દૈવી અને આસુરી એમ બે પ્રકૃતિનું સંમિશ્રણ રહેલું છે. તે બેઉ પૈકી દેશ, કાળ અને સ્થિતિ અનુસાર એકને પ્રગટ કરે છે, જ્યારે બીજીને નિગૂઢ રાખે છે. આ રીતિએ માનવ દ્વિધાવૃત્તિને ભેગ બનીને જીવન વીતાવતો હોય છે. દેવાલય કે ઉપાશ્રયે જઈને ધર્મ, ધનનો જે સંચય કરે છે તે સઘળુંય પિતાની કુટિલતાને કારણે ત્યાં ને ત્યાં જ વટાવી નાંખે છે.
ઘણી વાર આપણે એમ બોલતા હોઈએ છીએ કે મારું મન માનશે તે હું આ કામ કરીશ.” આવી રીતિએ આપણે વાતમાં મારું મન, મારૂં મન, આ પ્રમાણે બેલતા જ રહીશું તે માનવતાની મહેક ભાગ્યે જ ફેલાવી શકીશું. આપણું મન માનશે કે કેમ? તે અંગે આપણને પૂરતી શંકા હોય છે. મન આપણા તાબામાં નથી હોતું, તેથી જ આપણે મનના ગુલામ બની બેઠા છીએ.
૪૭૩ - - સમસ્ત સામ્રાજ્યને કંટ્રોલમાં રાખવાવાળા, સા
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૮)
પડયા છે પરંતુ મનના તે તેઓ પણ તેટલા જ ગુલામ હોય છે. સરકસમાં ખેલાડીના ખેલને જોતાં જ ભલભલા હિરત પામી જતા હોય છે. સિંહ અને વાઘ જેવાં વન્ય પશુઓ ઉપર વિજય મેળવેલ હોવા છતાંય તે મન ઉપર સવારી કરી શકતા નથી!
૪૭૪ ક્યારેક ધાર્મિક પ્રવચનમાં ગયા હોઈએ અને ત્યાં ધમાલ કે ધાંધલ મચે તે આપણને તે ચિરકાલ સુધી યાદ રહી જાય છે, કારણ કે તેમાં આપણું ધ્યાન હોય છે, જ્યારે ગઈ કાલે પ્રવચનમાં શું ઉદ્બોધન કરવામાં કરવામાં આવ્યું હતું તે ભાગ્યે જ યાદ રહે.
૪૭૫ કહીનૂર હીરો હંમેશાં મૂલ્યવાન મનાય છે. તેવા સેંકડે હીરાઓ એકઠા કરવાથી કે માનવજીવનની તુલના થઈ શકતી નથી. માનવજીવન અતિ દુર્લભ છે. તેની પ્રત્યેક પળ લાખેણી છે. આ અવનિ પર રૂપીઆ, આના અને પાઈને હિસાબ રાખનારા લાખ પડ્યા છે, પરંતુ માનવજીવનની ક્ષણે ક્ષણને હિસાબ કરનારા વિશ્વમાં વિરલ છે.
४७६
એક વખત કબીરજીના ગામના લેકે યાત્રાર્થે જઈ રહ્યા હતા. તે લોકોએ કબીરજીને યાત્રાર્થે આવવા માટે આગ્રહ કર્યો, કિન્તુ કબીરજીએ કારણવસાત તેઓનું
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૪) આમંત્રણ સ્વીકાર્યું નહિ. છેવટે લેકેના અતિઆગ્રહને આધીન થઈ પિતાના પ્રતીકરૂપે એક કડવી વેલની તુંબડી આપી અને સૂચન કર્યું કે તમે જ્યાં સ્નાન કરે ત્યાં મારા વતી આ તુંબડીને પણ સ્નાન કરાવશે. બરાબર છ માસની યાત્રા-પર્યટન પછી પાછા ફરેલા લોકેએ સ્નાન કરાવીને સ્વચ્છ કરવામાં આવેલું તુંબડું કબીરજીને પ્રત્યર્પણ કર્યું. કબીરજી તરફથી આ લોકોને પ્રીતિભેજનનું નોતરૂં આપવામાં આવ્યું અને ભેજનમાં શાક તરીકે નદીઓનાં નિર્મળ નીરમાં સ્નાન કરીને આવેલી પવિત્ર તું બડીને જ ઉપયોગ કરવામાં આવ્યું. સમયસર લેકે જમવા માટે આવી પહોંચ્યા. લોકેએ શાક જ્યારે મોંમાં નાખ્યું કે તરત ઘૂણૂકાર કરવા લાગ્યા. કબીરજીએ તુરત ટકોર કરી, “તુંબડી કડવી હેય નહિ, કેમ કે તીર્થસ્નાન કરીને આવેલી તે તુંબડી કડવી કેમ હોઈ શકે?” આખરે કબીરજીને આશય એ છે કે તીર્થભૂમિની સ્પર્શના કરવા છતાં અંતર ઉજજવલ ન બને તે તીર્થે ગયાને અર્થ જોઈએ તે સરે નહિ.
४७७ મહારાજા ભતૃહરિએ રાજપાટ ત્યજીને ભેખ લીધે હતું. એક દિવસ પર્યટન કરતાં ઉપરાઉપરી પાંચ દિવસે સુધી ક્યાંયથી પણ ખાવાને મળી શક્યું નહિ. આવી કપરી કસોટી આવવા છતાં તે દીન બન્યા ન હતા તેમ ટેક ત્યાગી ન હતી. છઠ્ઠા દિવસે ફરતાં ભતૃહરિ એક સ્મશાન
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૫o)
ભૂમિ પર આવી ઊભા. જોયું તે એક મડદું બની રહ્યું હતું. ચિતામાં અંગારા જલતા હતા. પાસે જ લેટના ત્રણ પિંડ પડેલા હતા. આ ઋષિરાજ પિંડની બાટી (રેલી) બનાવીને સ્મશાનભૂમિ પર સળગતા અંગારા ઉપર શેકીને
જ્યાં ખાવાની તૈયારી કરે છે તેટલામાં જ કોઈ દેવે ભિખારીનું રૂપ ધારણ કરીને રોટલીની યાચના કરી અને ઋષિરાજે તૈયાર કરેલી ત્રણે રોટલીઓ ભિક્ષામાં આપી દીધી.
-
૪૭૮
પ્રાચીન કાળમાં ઘરના વડેરાઓ રાત્રે ઘરના તમામ સભ્યોની સભા ભરીને મંત્રણાઓ કરતા. ધર્મગુરૂઓ તરફથી મળતા શુભ શિક્ષણ અને સર્વોત્તમ સંસ્કારોની આપલે કરતા. પરિણામે ઘરનું વાતાવરણ ધર્મના રંગે રંગાએલું રહેતું. આજે આ પ્રણાલિકા પ્રાયઃ નષ્ટ થઈ હોય તેમ જણાય છે. મુસલમાન કેમમાં એ પ્રણાલિકા પગભર છે, તેથી કે મુસલમાન મેજિસ્ટ્રેટ થયેલ હોવા છતાં ચાલુ કેટે નમાજ પઢડ્યા વગર રહેશે નહિ. અર્થાત્ કુરાન ભયા વગરને ભાગ્યે જ કોઈ મુસલમાન મળશે.
૪૭૯
તે લંકાધિપતિ રાવણને સંપૂર્ણ પરાજય થઈ ચૂકે. છે. રામ અને લક્ષ્મણ એકદા સુખદુઃખની વાત કરી રહ્યા હતા. અધ્યાનું અને સ્વજનેનું તેઓ સ્મરણ કરી રહ્યા છે. લંકાની સમૃદ્ધિ તેમના દષ્ટિપથમાં જ પથરાયેલી હતી. સતી સીતાને લઈને અધ્યા પ્રતિ
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રયાણ ક્યારે કરવું એ તેઓના વાર્તાલાપનો વિષય હતે. આ ચાલી રહેલા સંભાષણ દરમિયાન વાસુદેવ શ્રી લક્ષ્મણે વાત ઉચ્ચારી કે જ્યેષ્ઠ ભ્રાતાએ લંકાને નિવિદન જીતી લીધી છે, લંકાના નગર નિવાસીઓને આપના પ્રતિ પૂજ્યભાવ છે. તેઓ એમ પણ ઈચ્છે છે કે રામચન્દ્રજી અમારા અધીશ્વર બને. અતઃ આપ લંકાધીશ તરીકે રાજ અને તાજના તારલા બને. આપણને સહેજે મળતી રાજ્યલક્ષ્મીને શા માટે ન ભેગવવી? ભગવાન રામચન્દ્રજી પ્રત્યુત્તરમાં જણાવે છે: '
अपि स्वर्णमयी लंका न मे लक्ष्मण रोचते । जननी जन्मभूमिश्च स्वर्गादपि गरीयसी ।
ilo પહેલાંના સમયમાં એમ પૂછવામાં આવતું કે સ્વસ્થ છે કે કેમ? એટલે કે આત્માના વિચારમાં સ્થિર છે કે કેમ? આ રિવાજ પ્રશંસનીય છે. મરાઠી લોકે કઈ પણ સારા કામના અંતે એવું પૂછે છે કે સંપત્તિના ધંધ જેવું કાંઈ કર્યું કે નહિ?
૪૮૧ ખેવાયું ખોળવા તલસે છે જીવડો, અંધારા એરડામાં પ્રગટાવી દીવડો.
. : -
૪૮૨ માયા છેકાળી કૂતી, સંસરીના ઘરમાં સૂતી. હિસી પૂજન કરે સ્તુતિ, મસ્તસર્મ કહે ભાગને હતી ,
' '
' '
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૫૨)
૪૮૩
ઠાણાંગ સૂત્રમાં ચાર ગરણાંનું વર્ણન છેઃ ભાષાનું ગરણું એટલે વિચારીને બેસવું તે. ધરતીનું ગરણું એટલે કે ઈર્યાસમિતિ શેધતાં ચાલવું તે. મનનું ગરણું એટલે ખરાબ કે અનિષ્ટકર વિચારો ન કરવા તે અને પાણીનું ગરણું સૌ કોઈને સુવિદિત જ છે.
૪૮૪
ભાવનાના આંદોલનની અસર કેઈ અનેરી છે. પ્રભુ જન્મ અને ઈન્દ્રનું આસન કંપે તેમાં માત્ર આંદોલન જ કામ કરતાં હોય છે. ચંદનબાલાને માથે પૂળે છે. બજારમાં વેચવા માટે તે ઊભી છે. વેશ્યા ત્યાં આવી ચડી છે, તેને એમ થયું કે આ છોકરી ખૂબસૂરત છે, રૂપરૂપના અંબાર જેવી છે, તેણીનું વદન ચન્દ્રમા જેવું છે, બદન ખૂબ જ ઘાટીલું ને સુરમ્ય છે, પરવાળા જેવા ઓષ્ટ છે, દાડમની કળી–શા દાંત છે. આ કન્યાને હું સેનાથી મઢીશ તે કેવી લાવણ્યમયી લાગશે ? વેશ્યાએ પણ એ વિચારથી સવા લાખ રૂપિયા આપી ચંદનાને ખરીદી લીધી હતી, કેમ કે તેને ધંધો સારો ચાલે. દરેકને પોતપોતાના ધંધાની પડી હોય છે. આ તરફ ચંદનાને પારાવાર પશ્ચાત્તાપ થાય છે. મેં ગત જન્મોમાં કયું કઠેર કર્મ–ઉપાર્જન કર્યું હશે? તે વિનવે છે કે શાસનદેવ મને દુનિયાના વૈભવોની કશી જ પડી નથી. મારે તે મારુ શિયળ અખંડ અને આબાદ જોઈએ.
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૫)
છેવટે શાસનદેવ ચંદનાની અરજી સાંભળીને વાનરનું રૂપ લઈને આવીને વેશ્યાને વલૂરી નાખી અને ચન્દના -નાસી છૂટી.
૪૮૫ તે વખતની દુનિયા ગજસુકુમાલને બળતા જોઈ રહી છે, જ્યારે પોતે પિતાને શીતળ સાગર જોઈ રહ્યા છે. પિતે કુલમાં ઉછર્યા છે. સાત સાત સંતાનને હૂલરાવ્યા નથી એટલે ગજસુકુમાલને તે અતિ લાડકેડથી ઉછેરવામાં આવ્યું હતું, એટલે માતાને મન મેહ છે, પણ ગજસુકુમાલને સંસારના વૈભવ પ્રત્યે જરાય આસક્તિ નથી. તેઓ તે એમ જ માની બેઠા છે કે આસક્તિમાંથી અશક્તિ જન્મે છે. તેમનાથ પ્રભુની છાયામાં જવા માત્રથી જીવનમાં ભારોભાર સંવેગ છલકા છે. જ્યાં સંવેગ ત્યાં નિર્વેદ હોય જ, સમગ્ર પ્રતિકૂળતાએને પચાવી, ગજસુકુમાલ એકાએક મહાકાલ સ્મશાનમાં જઈ ચડ્યા અને કાર્યોત્સર્ગમાં રહ્યા. પ્રભુએ તેઓની સાથે કેઈને પણ મોકલ્યા ન હતા કેમ કે સિંહના બચ્ચાને વળાવવાની આવશ્યકતા હોતી નથી.
૪૮૬
મનમન્દિરમાં માત્ર એક સમ્યકત્વની જ પધરામણી થાય તે ૬૯ કડાકડી સાગરોપમ ઝાઝેરાં કર્મો ઊડી જવા પામે, જેમ કેઈના ઘરમાં એક સમ્રાટ શહેનશાહની .
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૫)
४८७
પધરામણી થાય તે તે ઘરના ખૂણે ખૂણામાં કચરે રહેવા. ન પામે.
૪૮૭ કેઈ એક રાજાને સ્વપ્ન આવ્યું કે પિતાની દાંતની બત્રીસી પડી ગઈ છે. પ્રાતઃકાળે સ્વપ્નશાસ્ત્રીને બોલાવવામાં આવ્યા. પૂછતાં એ સ્વપ્નશાસ્ત્રીએ ફળાદેશ કહ્યો,
આપશ્રીનું એટલું આયુષ્ય લાંબુ છે કે તમારા બેઠાં તમારા કુટુંબનાં તમામ માણસો મરી જશે.” રાજા તે આ સાંભળીને હેબતાઈ ગયે. તેને એકાએક ગુસ્સો આ ને ફળાદેશ કહેનારને કારાવાસમાં ધકેલી દેવામાં આવ્યું. હવે રાજાએ બીજા સ્વપ્નશાસ્ત્રીને બોલાવીને ઉપરોક્ત સ્વપ્નો ફળાદેશ કહેવા કહ્યું. ત્યારે બીજા સ્વપ્નશાસ્ત્રીએ કહ્યું કે “આપ શ્રીમાનનું એટલું દીર્ધાયુષ્ય છે કે આપના વિયેગનું દુઃખ કેઈને પણ જેવું નહિ. પડે. વસ્તુતઃ ફળાદેશ એક છે કિન્તુ રજુઆતમાં જ ફરક છે.
૪૮૮ વીતરાગને વારસદાસ શ્રાવક હંમેશાં ત્રણ મને રથોનું આસેવન કરતે હેય છે: (૧) મહાઆરંભ મહાપરિગ્રહથી જ્યારે વિરમું? (૨) સમગ્ર સાંસારિક બંધનેને ત્યજી
અગારાઓ અણગારિયં” મુનિ ક્યારે બનું? અર્થાત્ વીતરાગને વાસ્તવિક વારસદાર ક્યારે બનું? (૩) અંતિમ સમયે મમત્વ મારી દેહાધ્યાસ છેકી સમાધિ દશામાં કયારે મરું ?
,
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________
- ૪૮૯
/ . એક જોરાવરસિંહ કરીને બાર વર્ષને કરે છે. એના પિતા પંચત્વ પામ્યા છે. અકબરને એનું રાજ્ય પચાવી પાડવાની વૃત્તિ ઉભવી. એણે વિચાર્યું કે બાળક નાને છે એટલે પોતાની સત્તા નીચે લઈ લેવાશે. બાળકને બોલાવવામાં આવ્યું. બાળક ત્યાં જઈ ચઢે છે. રાજા. તરત તે બાળકનો હાથ પકડે છે. રાજા કહે છે “હવે શું કરીશ?” બાળક કહે છે “હવે બધું જ કરીશ. અમાસ દેશમાં તો એ રિવાજ છે કે હાથ પકડે તેનું જિન્દગી સુધી પાલનપોષણ કરવું પડે. સ્ત્રીને હાથ પુરૂષ પકડે છે. ત્યારે તેને જિંદગી સુધી પાળે છે.
૪૯૦ હંમેશાં સંસાર એ કલેશ, કંકાશ ને કીકીયારીનું કેન્દ્રસ્થાન છે. જે બાયડીનું ઉપરાણું લઈને બોલે તે માડી કહેશે કે દીકરો “બાયલે છે, અને માતાનું ઉપરાણું લઈને બોલશે તે બાયડી કહેશે કે “માવડી” છે. એટલે બિચારા પુરૂષના તે ભેગ મરે છે. આમ મા-દીકરા વચ્ચે અને સાસુ-વહુ વચ્ચે કલેશની હેળી સળગે છે.
૪૯ો
. તે | એક રાજા દાન દેવામાં પાવરધા છે, છતાં તેની આખો શરમથી નીચી રહે છે. મઈક ગરીબ પસાર થતા હોય તે તેના ઉપર સેનામહોર છે કે કવમાં પેક:
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૫૬)
કરીને ગુપ્તદાન તરીકે મેકલાવે. કોણે ક્યાંથી મેકહ્યું તેને પત્ત જ ન લાગે. આવું સર્વોત્તમ દાન કરે છે છતાં તેની આંખે શરમથી નીચી રહે છે. એક વખત પ્રધાને પ્રશ્ન પૂછ્યું કે “આપ શ્રીમાન આટલું દાન કરે છે પછી આપની આંખો શરમથી નીચી કેમ?” રાજા વળતો જવાબ આપે છે, “જનતા કહે છે કે રાજા દાનવીર છે, જ્યારે હું દાન કરતું નથી. પરંતુ મારી સામે આવી ચડેલા સદ્ભાગ્ય શાળીનું લલાટ દાન કરાવે છે, સમીપસ્થ સજજનનું પુણ્ય જ દાન દેવડાવે છે.” વિચારે, આટલું અનર્ગળ ગુપ્તદાન કરે છે છતાં કેટલી નમ્રતા છલકાય છે.
૪૯ર
ભરેલી ડેલમાં ચાળણી ભરપૂર, પણ પાણીની બહાર કાઢે એટલે કંઈ જ નહિ. એમ કેટલાક લેકો ધર્મના સ્થાનમાં વૈરાગ્યરસથી ભરપૂર જણાય; પરંતુ - બહાર જાય કે કંઈ જ નહિ !
૪૩
.
૪૯૩ ખાડામાં ખૂંપી ગયેલા ડુકકરને કાઢનાર અમેરિકાના પ્રમુખ અબ્રાહમ લિંકન અમેરિકાની પ્રતિનિધિ–સભામાં પ્રવચન કરવા જતા હતા ત્યારે પહેરેલે કપડે કૂદીને પણ ડુક્કરને બચાવ્યું હતું. હૃદયની કુમાશ વિના આ ઘટના બને જ કેમ!
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૫૭)
४६४ તમારા હૃદયમાં બહુમાન કોનું બેઠેલું છે? મિલમાલિકની મિલનું કે માલદારનું? મહાનુભાવે, સમજે ! ભૌતિક વૈભવનો આખરી અંજામ કે? તત્ત્વજ્ઞાનનું ઊંડું અવગાહન કરે. પહેલા અને બીજા દેવલોકના. દેવ પાસે કેટલી ભૌતિક સમૃદ્ધિ છે? છતાં મરીને પૃથ્વી, પાણી અને વનસ્પતિમાં ફેંકાઈ જાય છે. આઠમા દેવલોકના. દેવ પાસે એટલી રૂદ્ધિ છે કે જેનું માપ કાઢવા માટે આપણી પાસે પૂરતું ગણિત પણ નથી, છતાં તે દે. મરીને તિર્યંચમાં ચાલ્યા જાય છે. તે વખતે મળેલી મતા દેવ, દાનવ કે માનવને રોકી શકતી નથી. પછી. મળેલા વૈભવને આટલું મહત્ત્વ શા માટે? ભૌતિક સુખની ઉપલબ્ધિ માટે વલખાં મારશે નહિ. નસીબમાં હશે તો પગમાં આવીને પડશે. નસીબમાં નહીં હોય તે. હાથમાં આવેલું પણ ચાલ્યું જશે.
૪૯૫ ખ્રિસ્તીના ચર્ચમાં નિરવશાન્તિ સ્થપાયેલી હોય. ખ્રિસ્તીજન રસ્તા પરથી પસાર થતો હોય, ગમે તે વાર્તાલાપ આપી રહ્યો હોય, પણ ચર્ચ દેખાય કે તરત વાતો કરતે બંધ થઈ જાય. વાત અધૂરી રહી ગઈ હોય તે અધૂરી જ રહી જાય. દેવળમાં તો વાર્તાલાપ કરે જ કેમ? તમારામાં કે તમારાં બાળકોમાં આવા સંસ્કારો શાય ન મળે! ઘરની તમામ વાતે ધર્મસ્થાનકમાં થાય. મહાનુભાવો !
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૫)
ધનાં પવિત્ર સ્થાનાને કમનાં સ્થાન ન બનાવે.
૪૯૬
પારસમણિ ઔરસ તમે, ખડા અત્તર જાણુ, વહુ લેાહા કંચન કરે, સંત કરે આપ સમાન, પારસમણિ લેઢાને અડે તે સેનુ થાય, પણુ લાતું પારસમણિ તરીકે પલટા ખાતું નથી. પરન્તુ સંત તે ગમે તેવા દુનને પણ આપ સમાન કરે છે.
તે
૪૯૭
પૈસા હમેશાં જેવાતેવાની પણ નોકરી કરાવરાવે, ઇંડાને રસ પીનારા પાપાત્માએનાં પડખાં સેવવાને! સમય ઊભેા કરે. ટોપે! ઘ!લીને નીકળી પડેલા સાહેબનું સન્માન કરવા સજ્જ થાવ છે, તેવી રીતે તીર્થંકર પરમાત્માનું અહુમાન કરવું ગમે છે ? તીર્થંકરનુ બહુમાન કરવુ કાને ગમે ? શાશ્વતી લક્ષ્મીના ચાહક ચતુર નરને જ ગમે.
૪૯૮
હમેશાં સમ્યગ્દષ્ટિ દેવતાએ ઇચ્છે છે કે જ્યાં ધમ ટુકડા હાય ત્યાં જ અમારે! અવતાર હૈ!, જ્યાં ધર્મ ન હાય, પછી ભલે ચક્રવતી તરીકેનુ' સામ્રાજ્ય છલકાતુ હાય તે ન જોઈ એ.
૪૨૯
દીકરી માટે B. A કે ડબલ M. A ભણેલે શેાધા છે, પરન્તુ પૂછવામાં આવે છે કે તમે નમસ્કાર મહામત્ર
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૫)
-જાણે છે કે કેમ? તે પૂછનારો ભાગ્યે જ મળશે. દારૂ, ઈડ તે આજે લગભગ કેમન થઈ ગયાં છે. કેઈ પણ નાના મોટા પ્રાણીની હિંસા કરવા-કરાવવામાં અગ્ર ભાગ ભજવતે હેય, અસત્ય વદતા હોય, ભારોભાર નાસ્તિક હોય, જડ-ચૈતન્યનો વિવેક સરખેય ન હોય, તથાપિ તેની પાસે પૂરતા પૈસે હોય તો ત્યાં દીકરી અપાય છે. ભલે પછી દીકરીને જીવનમાં ધર્મવંસ થતો હોય.
૫૦૦ " ઠાણાંગ સૂત્રમાં એક અધિકાર આવે છે, કેઈ એક મજુર ખભે કોથળે ઉપાડીને પાંચેક માઈલ ઉપર મૂકવા જાય છે, રસ્તામાં એક ખભા ઉપરથી બીજા ખભા ઉપર મૂકયું તે પહેલે વિસામે થયે, પરંતુ હજુ પંડ ઉપર છે પણ એક ખભાને રાહત મળી તેમ ઉપવાસ આયંબિલ એકાશન વગેરે તમારી જાતની નિવૃત્તિ હોય છે પણ ઘરમાં બીજું આરંભાદિ કરવું પડે છે. તત્પશ્ચાત્ મજૂર કઈ એટલે શેધી કાઢે છે. ત્યાં વજન મૂકી થોડી વાર બેસે છે. બે ઘડી વિસામે લે છે. માથા કે ખભા ઉપર રહેલા વજનને બે ઘડી ને માટે દર મૂકવામાં આવ્યું તે રીતિએ બે ઘડીનું સામાયિક કરવું તે બીજે વિસામે છે. બે ઘડીનું સામાયિક ચારિત્ર કહેવાય છે, તેમાં સેનાના શું ભાવ છે અને એરંડા બજારનું શું ? આવા વિચારોની આપ-લે થઈ શકે નહિ એ લક્ષ પહેલું જોઈશે. “લાખ ઓગણસાઠ બાણું કેડી પચવીશ સહસ નવશે જેડી, ૫
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧.૬૦)
મમ ઝાઝેરૂ તે ખાંધે આયુ સુર કેરૂ” એક સામાયિક પણ જો પુણીયા શ્રાવકના જેવુ કરવામાં આવે તે માત્ર એક જ સામાયિકમાં ઉપરેાક્ત દેવાયુ બંધાય છે. હવે પેલા ભારવાહી મજૂર રાત પડતાં પહેલાં ધ શાળામાં આશ્રય કર્યાં તે ત્રીજો વિસામે પૌષધ વગેરે કહેવાય છે.
૫૦૧
/
વિવાહ પ્રજ્ઞપ્તિ ( ભગવતી સૂત્ર) માં મનુષ્ય જીવનની દુલ ભતા સૂચવતાં કહ્યું છે કે મનુષ્ય ભવ ઉપર ચાર ગતિના ભવની સંખ્યા માંડો. મનુષ્યના એક ભવ ઉપર નારકીના અસ ખ્યાત ભવ । નારકીના એકેક ભવ ઉપર દેવતાના અસંખ્યાતા ભવ, તેવા દેવના એક એક ભવ ઉપર તિય ચના અનંત ભવ એમ એક ચક્કર ફરે ત્યારે એકવાર મનુષ્ય ભવસ પ્રાપ્ત થાય. આવું સુદુર્લભ માનવજીવન મેળવીને આપણે શુ કરવુ' જોઈ એ તે સ્વય' સમજી લેવુ' જરૂરી છે.
૫૦૨
(/ પ્રતિક્ષણ આયુષ્ય ઘટી રહ્યુ` છે. પચાસ વર્ષી પદ્મપૂર્ણ
થયાં અને એકાવનમુ' શરૂ થાય છે. આજે વગાંઠનો મંગલ દિન છે માટે જમીએ દુધપાક પૂરી અને તીખાં તમતમતાં ભજીયાં. પણ જરા થાભે અને વિચારે. ગાંઠનુ વ ગુમાવ્યું તેને માટે ઉજાણી હોય કે આરતા ! પ્રતિપળ આયુષ્યની દાર કપાઈ રહી છે. હવે શેષ કાળ રહ્યો છે માટે કન્ય પથે સંચરૂ, નહિતર સૂવા એમ દિલમાં થાય છે ખરૂ ?, બહેનો પણ ઘટ પર પાણી ભરવા જાય.
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________
- છે ત્યારે ડેલ કૂવામાં નાંખે છે અને મૂઠી કે વંતભર દેરડું હાથમાં રાખે છે. એટલા માપથી આખી ફેલ બહાર કાઢે છે. તેવી જ રીતે તમારું વેંત કે મૂઠી જેટલું આયુષ્ય બાકી રહ્યું છે. તેટલામાં ચેતી જશે તેય જીવનને સુફલ બનાવી શકશે. ગેલાએ બે ઘડીના આયુષ્યમાં જીવનસુકાન સંભાળી લીધું અને અંતિમ જીવન સુધારી લીધું હતું. ૧૧ લાખ શ્રાવકના ગુરૂ ગોશાલેએ આટલા મોટા જગી કાફલામાંથી બાર મેટા શ્રાવકો તેણે તારવેલા. તેમાં અયં પુલ નામના શ્રાવકને બોલાવીને ગોશાલે કહે છે:
ભાઈ, મારો સ્વર્ગવાસ થવાની તૈયારી છે તે તમે મારા શબને નવડાવજે. અત્તર છાંટજે. હંસ લક્ષણ સાડી પહેરાવજે. અને મેટી શિબિકામાં પધરામણી કરી કહેજે કે આ તીર્થ કર દેવ મેક્ષ સિધાવ્યા છે અને શેરીએ શેરીએ અને ગલીએ ગલીએ જયનાદ ગજાવજે.” પણ જ્યાં આયુષ્યની માત્ર બે ઘડી બાકી રહી ત્યાં અંતર પલટે લે છે. હું પાપી ને પતિત છું. મેં ભગવાનની ઘેર ભયંકર આશાતના કરી. તેઓની સમીપે બે મુનિભગવંતને ભસ્મીભૂત કરી નાંખ્યા. મારા મહાન ઉપકારી ઉપર મે અપકારની અવધિ રાખી નથી. ભગવાને મને ચેતવ્યો હતો કે આજથી સાતમે દિવસે મેત છે તે અચૂક આવીને ઊભું રહ્યું. સાચને મેં બટું ઠરાવવા કેશિશ કરી? તરત તેણે પિતાના શ્રાવકને કહ્યું કે “મારે પ્રાણ જાય ત્યારે ડાબા પગના અંગૂઠડે દેરી બાંધી કૂતરાની જેમ આખી નગરીમાં ઢસડૉ. ચોરે ચૌટે ૧૧
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૬)
લઈ ફેરવજો. ત્રણ વાર મારા માંમાં છૂ'વ્હે' માન મૂકીને અંત સમયે આવું સ્પષ્ટ સંભળાવી દીધું. અગ્યાર લાખ શ્રાવક સંઘ વચ્ચે માનને તિલાંજલી આપવી એ કાંઈ નાનીસૂની વાત નથી. ગેાશલાને અંદરથી પશ્ચાત્તાપ પ્રગટી ગયેા. છેલ્લી બે ઘડી સુધારી અને મરીને ખારમા દેવલાકે ગયા. ત્યાંથી મરી રાજકુમાર થઈ અબે વખત સાતે નરકના ચૌદ ભવ કરશે.
શેધે.
૧૦૩
સજ્જન હંમેશાં ખૂખી ગાતે, જ્યારે દુન ખામી
૫૪
આધુનિક જમાનામાં કેટલીક બહેને અક્કલ, ચીપિયા પીન, સાનાના કંઢારા ને હાથમાં પસ લઈને લટક-મટક ચાલે ચાલતી હોય છે કિન્તુ તત્ત્વતઃ વિચાર કરીએ તે માટી ઉપર માટી લાદી. રાજી શું થવાનુ છે? હુંમેશાં માણસ જાત શણગારથી નહિ પણ સદાચારથી શે।ભતી હાય છે. અક્કલ કામ નહિ આવે પણ અક્કલ કામ આવશે.
૫૦૫
ઘડપણમાં અજ્ઞાની ઈન્સાનને પાંચ લલા વધતા રહે છે—લાળ, લીંટ, લવરી, લાકડી અને લેાલુપતા.
૫૦૬
ફાઈ એક મુસલમાન મસીદમાં નમાજ પડવા જાય
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૩)
છે. તેના પગમાં પગરખાં નહિ હતાં તેથી પગ બળવા લાગ્યા. મસીદમાં જઈ તે કહેવા લાગ્યા કે યા અલ્લા, તુ' કેવા છે ? જ્યાં હાય છે ત્યાં પચીસ જોડી બૂટ અને જેવા બૂટને રંગ તેવા જ ફેટના રંગ હાય છે જ્યારે મારે એક પણ જોડી નહિ ? થોડી વાર પછી ત્યાં ખીજે એક માણસ આવે છેજેના પગ તૂટી ગયેલા છે, જે માત્ર ઢીંચણના આધારે ચાલે છે. એને જોઈને આ માણસ કહેવા લાગ્યા કે યા અલ્લા, તું ખરેખર દયાળુ છે. મારે જૂતાં તે નથી પણ ટાંટિયા તે છેને ? આપણે શુ' જોઈ એ છીએ તે વિચારે. તમે જ્યારે ત્યારે ઊંચું જ જુએ છે ! તેથી જ તમને અસંતેષ રહે છે. યાં. સ ંતેષ ત્યાં સુખ હાય છે.
૫૦૭
શ્રી ઋષભદેવ સ્વામીએ ભરત ચક્રવર્તીને એમ સમજાવ્યુ` હતુ` કે સદાને માટે તુ સંઘભક્તિ કરતા રહેજે. તેથી જ તેના રાજ્યમાં આઠ આઠ પાટ સુધી શ્રાવકશ્રાવિકાની ભક્તિની ગંગા વહેતી જ રહી.
૫૦૮
કાઈ એક સગૃહસ્થ ચદાનન્દને પૂછે છે કે સ્વામિન ! આપના દેશ કચે? તેના જવાખમાં તેઓશ્રી કહે છે કે, ‘ દેશ અમારા ન્યારા, અવધ દેશ અમારા ન્યારા. જન્મ, જરા ને મરણ નથી જ્યાં, નથી વિષય વિકારો; અવધ દેશ અમારે ન્યારે.’
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૪)
૫૦૯ - સામાયિકમાં મગને દાણે પગ નીચે આવી જાય તે કહો કે જોઈને બેસજે. પૌષધમાં છોકરી સ્પર્શી જાય તે આલેચના લેવા દેડી આવે. પરંતુ સામાયિક કે પૌષધમાં બીજાની નિન્દા કરી હોય તે તેના માટે પ્રાયશ્ચિત કેમ નહિ.
૫૧૦ તમે પચાસ વર્ષ થયાં સામાયિક કરી રહ્યા છો પણ પ્રથમની સામાયિક અને પચાસ વર્ષની સામાયિકમાં કંઈ ફરક ખરે કે નહિ? આગળ વધ્યા કે સમભાવ વચ્ચે તેને હિસાબ કદાપિ કયો છે ?
૫૧૧ Vઅનાદિકાળથી કર્મના ચક્કરે ચડેલા જીવડાએ ચક્રવત્ ઘૂમતા રહે છે. નીચેને ઉપર આવે છે જ્યારે ઉપર નીચે જાય છે. કેઈ વૈષ્ણવપંથી સંપ્રદાયના ગુરૂએ પિતાની પાસે રહેલી મિલક્તમાંથી એક સોનાની પાટ ખરીદીને નાનકડી પેટીમાં વ્યવસ્થિત ગોઠવી દીધી હતી.
જ્યાં જાય ત્યાં આ પેટીવાળી ઝાળી સાથે લઈને જાય. તેમને એક શિષ્ય બહુ જ જ્ઞાની અને તત્ત્વવેત્તા હતે. તેને આ સોનાની પાટ પ્રતિદિન ખટકતી હતી કે આપણે આ માયા શા માટે જોઈએ ? એક દિવસ ગુરૂ અને શિષ્ય પગપાળા કેઈ ગામ જઈ રહ્યા છે. રસ્તામાં વિશ્રામ લેવા બેસે છે. ગુરૂ શૌચ અર્થે દૂર જાય છે દરમ્યાન શિષ્ય
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________
સેનાની પાટને કૂવામાં નાખી દે છે. અને તેની જગાએ પેટીમાં પથ્થર ગોઠવી દે છે. પાછળથી ગુરૂ આવે છે. ઝોળી લઈને રસ્તે પડે છે. આગળ જતાં ગુરૂ શિષ્યને પૂછે છે “આગે કુછ ભય તે નહિ હૈ?” શિષ્ય જવાબ આપે છે.
ભય થા સે કૂએમેં ડાલ દીયા” બંને સહીસલામત સામે ગામ પહોંચી જાય છે. પાછળથી ગુરૂ પેટી સંભાળે છે તે તેમાં સોનાની પાટને બદલે પથ્થર જોવામાં આવ્યું. ગુરૂજીએ તરત શિષ્યને પૂછયું. શિષ્ય યથાર્થ વૃત્તાન્ત વિદિત કરે છે. ગુરૂ ઉપાલંભ આપે છે. શિષ્ય પથ્થરની શિલા ઉપર પેશાબ કરે છે. શિલા સેનામાં ફેરવાઈ જાય છે. આ જોઈને ગુરૂ ગૂંકી પડે છે અને પિતાની જાત પ્રત્યે તેમને પૂર્ણ તિરસ્કાર છૂટે છે.
કે
,
મહમદ ગિજની મરવા પડ્યો ત્યારે તેના દિલમાં ભારે આંચકો આવ્યો. તેને એકીસાથે સેળ રેગ થયા, હતા. તેને જરા પણ કળ પડતી ન હતી. તેણે પોતાના નકરો મારફત ઝવેરાતનો ઢગલે કરાવ્યું અને તેના હીરા, ઉપર પલંગ રાખીને રડવા લાગ્યું. કહેતા જાય છે “હે. માણેક ને મોતી, મારી જીવનનૈયા રોતી' મહામૂલ્યનાં મણિ મને મરણની અણી ઉપરથી બચાવી લે, પણ કેણ, બચાવે? હાથનાં કર્યા હૈયે વાગ્યાં. સત્તર વખત તેને ભારત ઉપર લૂંટ ચલાવી, લેહીની નદીઓ વહેવડાવી, હાડકાંની પાળ બંધાવી. લાખ લલનાઓની હાય હાય.
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૬) લીધી. હવે આ શહેનશાહ હાય હાય કરી રહ્યો છે, પણ મેતના ડાચામાંથી કેણ ઉગારી શકે?
જીભ પરથી પુષેિ વરસે છે અને અંગારા પણ વરસે છે. શું વરસાવવું એ તમારા હાથમાં જ છે.
૫૧૪ “जैनी जगत्का मित्र, करता जीवन पवित्र.'' जैनीकी जीत कैसी ? पत्थरको भी पीगला दे जैसी, जैनी बोले कैसा ? भीठा और मोतीसे मेहगा, जैनीके हाथ कैसे ? दान देते वक्त कुबेरके भंडारको भी खाली करदे ऐसे, जैनीका सभागम कैसा ? अशान्तिकी आगको बुझाने वाला. जैनीका निश्चय कैसा ? इन्द्रसे भी न डीगाया जाय जैसा. जैनी प्रतिदिन क्या ढूंढता है ? अपना दोष और दूसरोका गुण.
૫૧૫ એક વાર પરીક્ષામાં પરીક્ષકે પ્રશ્ન પૂછયો હતો કે ઝેર એટલે શું ? આ પ્રશ્ન ઉપર તમામ વિદ્યાર્થીએ પિતાની બુદ્ધિ અનુસાર નિબંધ લખવામાં મશગૂલ બની ગયા હતા. તે પૈકીના એક વિદ્યાર્થીએ આ પ્રશ્નની વિચારણમાં ત્રણ કલાક વીતાવ્યા. આખરી નિર્ણય લીધે કે “EVERYTHING IN EXCESS IS POISEN”
એવરીથિંગ ઈન એકસેસ ઈઝ પિોઈઝન.” હરકેઈ ચીજ જ્યારે હદ કરતાં વધારે પ્રમાણમાં લેવામાં આવે ત્યારે તે કેર રૂપ બને છે. સૌથી સર્વોત્તમ ઝેરની વ્યાખ્યા અટલ છે. સામાન્ય દાખલા તરીકે હરિતકી – હરડેને જ્યારે વધુ ઉપયોગ થવા માંડ્યો ત્યારે તેની સામે લાલબત્તી
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૬૭)
ધરવામાં આવી કે હરડે કાણે ન ખાવી. તે અંગે શાસ્રના
અભિપ્રાય છે કે અદ્રાતિદ્ધિના વરુ વનિતÆ. દક્ષરો હંમન रूषितश्च पित्ताधिका गर्भवती च नारी विमुक्त रक्तस्त्वभयां न खादेत - મુસાફરી કરવાથી બહુ થાકી ગયેલા હાય, ખળ વગરને, રૂક્ષ થયેલાએ, દુખ`લીએ, લાંઘણુ કરી હેાય તેણે, અધિક પિત્તવાળા અને ગર્ભવતી નારીએ હરડે ખાવી નહિ જોઈ એ.
૫૧૬
し
,
એક કવિને ત્યાં રાત્રે ચાર આળ્યેા. કવિરાજ આરામથી સૂતા હતા. ચાર ઘરમાં દાખલ થયેા. કવિશ્રીનું ટેબલ ફ્ ફાળવા માંડયું. એના અવાજથી કવિ જાગી ગયા. ઘરમાં ચાર આળ્યેા છે એ ખબર પડતાં જ કવિએ પડકાર કરીને પૂછ્યું, એલા શુ' શેાધે છે ? ચારે ૮ ગભરાઈ ને જવાબ આપી દીધા, પૈસા શેાધુ છું.’આ સાંભળી કવિશ્રી ખડખડાટ હસી પડવા અને ચારને કહ્યુ, ‘ અરે ભલા માણસ, મને જે ધેાળે દિવસે નથી મળતુ એ તને આવા ઘેાર અંધકારમાં કથાંથી મળવાનુ હતુ' ?
'
"
૫૧૭
(
એક માણસ માર્ગોમાં બેઠા હતા. એ રસ્તેથી અસખ્ય ભક્તો ભગવાનના દર્શાનાર્થે જઈ રહ્યા હતા. રસ્તે જનારા કહેતા કે કેમ એસી રહ્યા છે ? ” ડાકુ ધુણાવીને તે કહેતા કે હજુ મારી પાસે ભગવાનને ધરવાનેા અઘ્ય આબ્યા નથી. આવે એટલી જ વાર છે. હું એની જ
"
'
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૬ધા પ્રતિક્ષા કરી રહ્યો છું.” આમ ને આમ સાંજ પડવા આવી. અસંખ્ય માને ત્યાંથી ગયા અને આવ્યા, પરંતુ આ માણસ ત્યાંથી ઊઠયો નહિ. અંતે એક વૃદ્ધજન દેખાય. તેના ભાવ બહુ જ ઉજજવળ હતા. તેણે કાંઈક વસ્તુ આ માણસના હાથમાં આપી અને કહ્યું, “ આ વસ્તુ, ભગવાનને ભેટ કરજે. હવે તમે મન્દિરમાં જાઓ.” પેલા માણસે માથું ધુણાવ્યું. વસ્તુ ગ્રહણ કરી ખરી, પરંતુ એક તરફ મૂકી દીધી. તેણે કહ્યું “હજુ મારે વધુ મૂલ્યવાન વસ્તુ જોઈએ.” ડીવાર પછી જઈ એક જુવાન આવ્યા અને સુંદર અને કીમતી વસ્તુ આપી: “ત્યે, તમારા ભગવાનને ભેટ કરજે. હવે તે ઉઠે.” વસ્તુ સર્વોત્તમ હતી છતાં એક બાજુ પર મૂકવામાં આવી. છેવટે કોઈ સુંદર સ્ત્રી આવી. તેણે વસ્તુ સામે ધરી. તેણે લઈ લીધી ને રસ્તે પડ્યો. જિંદગીની મુસાફરીએ નીકળેલા એ માનવ, આ વાત સમજવા જેવી છે. વૃદ્ધ આવે તે જ્ઞાન હતું, જુવાન આવે તે કર્મગ અને પેલી સ્ત્રી જે વસ્તુ લાવી તે ભક્તિ હતી.
પ૧૮ માસ તુષ મુનિ કે જેનાથી મા રૂપ માતુષ આટલા સરળ શબ્દ પણ સહેલાઈથી બેલી શકાતા ન હતા. આ શબ્દને બદલે માસ તુષ બેલાઈ જવાતું હતું તે પણ તેઓએ ગુરૂશ્રીની આજ્ઞાનુસાર વિદ્યાભ્યાસની પાછળ સનત શ્રમ ઉઠાવ ચાલુ જ રાખે, તે પરિણામે કે
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________
લજ્ઞાન પામ્યા. આમાં આજ્ઞા એ જ અગ્ર ભાગ ભજવે છે.
અઢાર દેશના રાજ્યની કારોબારીની જવાબદારી હોવા છતાં કુમારપાળ મહારાજાએ પ૧ વર્ષની વયે શાસ્ત્રભ્યાસ કરી વીતરાગ, સ્તવ, ગશાસ્ત્ર અને શબ્દશાસ્ત્ર વગેરે કંઠસ્થ કર્યા હતાં. તેઓ સાહિત્યશાસ્ત્રમાં પણ નિપુણ હતા, તે તેઓએ રચેલાં સર્વજન સાધારણ સ્તોત્રનાં કાવ્ય ઉપરથી જણાય છે.
૨૦
સતત વિદ્યાભ્યાસની પાછળ પોતાનું સમગ્ર જીવન ન્યા છાવર કરતાં કલિકાલ સર્વજ્ઞ શ્રી હેમચન્દ્રાચાર્યવર્યના સ્વાધ્યાયી શ્રીમદ્ રામચન્દ્રસૂરિજીનું એક નેત્ર નાશ પામ્યું હતું, તથાપિ શાસ્ત્રભ્યાસની પાછળ સતત ઉઘતા રહી સાહિત્ય અને ધર્મશાસ્ત્રનું ઊંડું જ્ઞાન મેળવીને તેઓએ સો પ્રબંધ રચ્યા હતા.
૨૧ આબાદીના ત્રણ અર્થે છેઃ રક્ષણ, વ્યવસ્થા અને વૃદ્ધિ. અને આબાદીનાં મૂળભૂત સાધને ત્રણ છેઅહિંસા, સત્ય અને નીતિ.
પર
તે અંદાજે કહેવાય છે કે આજે હિન્દીમાં એટલી બધી, ચા, પીવાય છે કે એક દિવસની ઉકાળેલી ચામાં એક
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧eo)
સ્ટીમર સહેલાઈથી સફર કરી શકે. વધતાં જતાં વ્યસને એ હિન્દુસ્તાનને પાયમાલ કરી નાંખ્યું છે.
૫૨૩
કેઈ એક પ્રેફેસરના દરજજાને માણસ ગાંધીજીને મળવા જાય છે. ત્યાં મહાત્માજી સ્વયં હાથમાં ઘડે લઈને સામાં મળે છે. તે તેમને પૂછે છે કે “મારે મહાત્માજીને મળવું છે, ક્યાં છે તે કહે? “મહાત્માજીએ કહ્યું, શું કામ છે તે મને કહે!” ત્યારે તે કહે છે કે “તમારી સાથે હું બેલવા નથી માગતે, મારે તે મહાત્માજીને મળવું છે. ત્યારે કહે કે હું ઘડે લઈ કૂવે પાણી ભરવા જાઉં છું, તમે ચાલે, ત્યાં મળશે. મહાત્માજી તે ઘડે માંજવા બેસી ગયા છે. પ્રોફેસર કહેવા લાગ્યું, “બેટી કેમ કરે છે? જલદી મહાત્માજીને બતાવોને!” ત્યારે તે કહે કે, “હું પોતે જ છું. પ્રોફેસર શરમિંદ બની ગયે, સાથે સાથે મહાત્માજીની આવી દિનચર્યા જોઈને સડક થઈ ગયે.
૫૨૪
રવીન્દ્રનાથ ટાગેર જ્યારે ચીનમાં ગયા ત્યારે ત્યાંની પ્રજાએ તેમનું ભવ્ય સ્વાગત કર્યું અને તેમને કહેવામાં આવ્યું કે “હિન્દમાં માણસને ચેરને ભય નથી, લોકે પિતાના ઘરને બારણે તાળું લગાવ્યા વિના સૂઈ જાય છે, જેઓ જૂઠું બોલતા નથી તેમના દેશમાંથી તમે આવે છે ! અમે તમારું ભાવભીનું સ્વાગત કરીએ છીએ.” રવીન્દ્રનાથે
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૧)
આ બધું સાંભળ્યું ને આંખમાંથી આંસુઓ ઉભરાઈ ગયાં કે ક્યાં મારા હિન્દુસ્તાનની છાપ અને ક્યાં આજકાલનું હિન્દુસ્તાન કે જ્યાં હલાહલ કળિયુગ વ્યાપી ગયું છે
પર૫ વિદેશમાં બર્નાર્ડ શે નામે પ્રખ્યાત વિવેચક થઈ ગયા છે, જેના માનમાં એક વખત પાટ આપવામાં આવી હતી. જમવાની ડીશે મેજ પર રખાઈ ગઈ ત્યારે બર્નાર્ડ શોએ માંસાહારી ચીજો ન લેતાં ફક્ત કેળું જ લીધું હતું. કેઈએ આગ્રહ કર્યો કે આ બધું તમારા માનસન્માનમાં જ છે, માટે કંઈક આરોગે. ત્યારે સામેથી જવાબ મળ્યો કે હું મારા પેટમાં આ જીની કબર કરવા નથી માગતો. બધા ચૂપ થઈ ગયા.
પર૬
કઈ એક ભલે હાથીના કુંભસ્થળમાંથી નીકળેલાં. મોતીની માળા પોતાની પત્નીની ડાકમાં નાખી. પણ ભીલડીને તે માળા ગમી જ નહિ. તેને તે ચોઠીની. માળા જ પસંદ પડે. ખરેખર ખાખરાની ખીસકેલી સાકરના સ્વાદમાં શું સમજે?
જળ તરંગ અને વાદળી રંગ, અસ્થિર સંસારને ભેટે છે ઢગ. તારું કહેવાયું પણ તારું ન થાય, ખાલી સંસારમાં બળતે તું જાય. -
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૭).
સાગરમાં ઝંપલાવે સાચા વીરલા, ફેંકી દે છીપલાં ને વીણી લે હીરલા.
પર૮ હજારે માણસોની મેદની વચ્ચે ઢેલ પીટાઈ રહ્યો હોય, ઢેલ-મૃદંગ અને શરણાઈના સૂરની રમઝટ બેલાઈ રહી હોય. વન્સમોર ઉપર વન્સર થતા હોય, છતાં નટ તે મસ્તક પર બેડું લઈને એકચિત્તે દેર ઉપર ચાલે જતો હોય. નટ તે સ્વયં પિતાની ધૂનમાં જ હોય છે તેમ ધાર્મિક ક્રિયાઓમાં આવું લક્ષ આવી જાય તે શ્રેયસિદ્ધિ સમીપે જ છે.
પ૨૯ પૂર્વના સમયમાં પ્રમાણિક્તાનું પ્રમાણ વધુ હતું. પારકા પૈસે પરમાનન્દ કરવાની જરાય ઝંખના ન હતી. અરે વેશ્યા જેવું અધમ ગણાતું પાત્ર પણ અનીતિનું ધન લેતાં સંકેચાતી હતી. નંદીષેણ મુનિવરે તણખલું તેડતાં જ ૧૨ કોડ નૈયાને વરસાદ વેશ્યાના ગૃહાંગણે વરસાવ્યું હતું. ત્યાર પછી વેશ્યા મુનિવરને કર જોડીને કહે છે કે આ ધ મારે નહિ જોઈએ. આ ધનના સ્વામી તે આપ જ છે, રહેવા ખુશી છે તે ભલે આપણે ભેગવીએ, નહિ તે આ માલ આપ જ લઈચાલે.” આજે આપણું માટે આ જ કઈ પ્રસંગ બને તે જતું કરીએ ખરા? અરે કઈ તમારે ત્યાં જમા કરી ગયું હોય તોય પચાવી પાડવાની વૃત્તિ થાય છે!!
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫૩૦
વૃક્ષો પિતાની પર્ણ-સંપત્તિને ક્યારેક ઉદાર રીતે ત્યાગ કરતાં જોવા મળે છે, ત્યારે કુદરત તેમને પુષ્પ અર્પણ કરી આરાધે છે. પક્ષીઓ તેમનાં ગીત ગાય છે. ભમરાઓ. અને પતંગિયાં ભક્તગણે બની તેમની આસપાસ ભ્રમણ, કરે છે. વૃક્ષે હંમેશાં પોતાની જૂની સમૃદ્ધિ રૂપે રહેલાં પણેને ત્યજે છે ત્યારે અધિક ઉચ્ચ સમૃદ્ધિનાં અધિકારી બને છે ત્યાગમાં તેઓ જેટલી ઉદારતા બતાવે છે તેનાથીયે. અધિક ઉદારતા કુદરત તેમને અર્પણ કરવામાં બતાવે છે.. કુદરત તેમને જૂનાં પર્ણોને બદલે નવાં પર્ણો તથા ફળો પણ અર્પે છે. માણસજાત પણ વૃક્ષની માફક પોતે માની - લીધેલી સંપત્તિને મેહ રાખ્યા વગર ખરેખર ત્યાગ કરે તે શું અધિક સમૃદ્ધિ ન મળે ?
૫૩૧ વિષયેના પરિત્યાગ વિના સાચી અને સુખદ શાન્તિ સાંપડી શકતી નથી. ભારતનાં સર્વ દર્શનેમાં તમે જોશે તે તેમાં વિષયેના ત્યાગનો આદેશ આપવામાં આવ્યું છે. રાજા જનક અષ્ટાવક ત્રાષિને પૂછે છે કે મને શાન્તિ ' અને શાશ્વત સુખ કેવી રીતે મળે? તેના જવાબમાં ઋષિવર ફરમાવે છે કે –
मुक्तिमिच्छसि चेत्तात विषयान् विषवत् स्वज 1
* *
*
- -
પ૩ર.
ઇંગ્લંડમાં ગેડમિથ નામે એકટા કવિ થયા.
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૭૪)
તે વૈદકનું સારું જ્ઞાન ધરાવતા હતા. ગરીબોની સેવા સારી કરતા પણ પૈસાની પરવા ન હતી. એક વખત એક ગરીબ બાઈ એના પતિની દવા કરાવવા કવિવરને બોલાવી ગઈ. એણે ઘણી દવા કરી હતી પણ તેને પતિ સાજે થયે નહિ. ગેલ્ડસ્મિથે શરીર તપાસ્યું, એમને સમજાઈ ગયું અને તેમનું સાચું કારણ પકડાઈ ગયું. ગોલ્ડસ્મિથે એક પેટી આપી, તેમાં સોનાની દશ ગીનીએ હતી. આ મિલક્ત દર્દીના હાથમાં આવતાં જ દર્દ દૂર થયું.
૫૩૩
પરમહંત શ્રી કુમારપાલ મહારાજાના રાજ્યમાં દુષ્કાળનું નામ નહોતું. તેમણે પિતાના રાજ્યમાંથી સાતે વ્યસનનાં પૂતળાં કરાવી બહાર પ્રદર્શનમાં મૂકીને બહાર ફગાવી દીધાં હતાં. તેમના રાજ્યમાં સાત વ્યસનોને દેશવટે દેવામાં આવ્યું હતું.
૫૩૪
મહાન સિકંદરની વાત છે. એના દરબારમાં એક નિષ્ણાત કલાકાર – ચિત્રકાર આવ્યા. સિકંદરે પિતાની તસ્વીર બનાવવા ચિત્રકારને આજ્ઞા કરી. ચિત્ર બનાવતાં એક મુસીબત ઊભી થઈ. રાજાના કપાળમાં, એક બાજુ પર જન્મથી જ કાળે ડાઘ હતું. જે એ કાળા ડાઘને છબીમાં ઉતારે તે રાજાનું મન નારાજ થાય અને ડાઘ ન ઉતારે તો કલાની ક્ષતિ ગણાય. ચિત્રકારે પોતાની બુદ્ધિથી માર્ગ શોધી કાઢયો. સિકંદરને એણે કપાળે હાથ ટેકવીને
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૭૫)
બેસવા કહ્યું. હાથ ઢંકાઈ ગયો એટલે હવે ડાઘને પ્રશ્ન રહ્યો નહિ. પછી ચિત્રકારે પછી ચલાવી.
૫૩૫ એક સમયની વાત છે. ગાંધીજીએ પિતાના આશ્રમના વિદ્યાર્થીઓને કોઈ કાર્ય નહિ કરવા સૂચના કરી હતી. તેમ છતાં કેટલાક વિદ્યાર્થીઓએ એ કાર્ય છાનીછૂપી રીતે કરી કાઢયું. આ વાત મહાત્માજી પાસે ચર્ચાઈ તમામ વિદ્યાર્થીઓને ભેગા કરી પૂછવામાં આવ્યું પરંતુ કેઈએ પિતાને ગુન્હો કબૂલ કર્યો નહિ. મહાત્માજીએ પિતાના જ ગાલ ઉપર જોરથી બે ચાર થપાટ લગાવી દીધી. ખરેખર મારામાં કોઈ દે હે જોઈએ જેથી આ વિદ્યાર્થીઓ પોતાને ગુન્હો કબૂલ કરી શકતા નથી ! ગાંધીજીએ આ પ્રયાગ કર્યો કે તરત વિદ્યાથીએ પ્રભાવિત થયા ને પોતાને ગુન્હો કબૂલ કર્યો ને મહાત્માજી પાસે ક્ષમાની ભીખ માગી હતી.
૫૩૬ - શિવાજીના ગુરૂ કીડદેવે ફરમાન છેડ્યું હતું કે શિવાજીના બાગમાંથી માળીને પૂછયા સિવાય, તેની રજા સિવાય કેઈએ કંઈ પણ ફળફુલાદિ તોડવાં નહિ પરંતુ એક દિવસ બાગમાં આમથી તેમ ફરતાં ભૂલથી ગુરૂ કૌડદેવે ચેડાં ફલ તોડી બેઠા પછી તરત જ પોતે જ પ્રસારિત કરેલું ફરમાન સાંભળી આવ્યું અને પિતાની થઈ ગયેલી ભૂલ માટે તરત જ પિતાને જમણે હાથ
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૭)
કાપી કાઢવા તૈયાર થયા. એ જ સમયે અચાનક ત્યાં આવી ચડેલા શિવાજી મહારાજા અને માતા જીજીબાઈ તેમને પગે પડી તેમ નહિ કરવા વિનવવા લાગ્યાં : હાય ગુરૂદેવ, એક ભૂલ તા સૌ કોઈથી થઈ જાય. આ રીતે સમજાવ્યા પરિણામે ભૂલની યાદગીરીમાં તેમણે ખમીસની અડધી ખાંય કાપી નાંખી. ત્યારથી અધી ખાંયવાળાં ખમીસ નજરે પડવા લાગ્યાં. કેાઈ પણ રિવાજની પાછળ કંઈ ને કોઈ કારણ હાય છે.
૫૩૭
અંખડ પરિવ્રાજક સાતસે શિખ્યાએ પાછળથી શ્રાવક ધર્મના સ્વીકાર કર્યા હતા. તેમાં તેઓએ સચિત્ત તથા ખીજાએ આપ્યા વિનાનાં આહાર પાણી નહિ વાપરવાને નિયમ કર્યાં હતા તેથી તેઓ હમેશાં અચિત્ત અને તે પણ બીજાએ આપેલા આહારદિકથી જીવનનિર્વાહ કરતા. કાઈ વખત ગાંગા નદીના કાંઠે પડેલી તપ્ત રેતીમાં ચાલવાથી અને સૂર્યની પ્રચંડ ગરમીથી તેએ અતિ તૃષાતુર થયા છતાં પણ તેએ પાતાની પ્રતિજ્ઞામાં અણુનમ રહ્યા. ગંગા નદીના સુમધુર જળનુ પાન કરવાનું સાહસ નહિ ક" અને આગળ ચાલવા માટે પણ અસમર્થ થયા, પરિણામે ત્યાં જ અનશન લઈ કાલધર્મ પામી, પાંચમા બ્રહ્મદેવલાકમાં દેવ થયા.
૧૩૮
પૂણિયા શ્રાવકનું ચિત્ત સામાયિકમાં ચલિત થયું
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૭*
ત્યારે પિતાની સ્ત્રીને પૂછયું કે આપણે ત્યાં કોઈ બીજાના ઘરની વસ્તુ તે નથી આવી ગઈ? તેણીએ સત્ય કહ્યું, બહાર એક છાણને પિોદળે પડેલે હતો તેને સૂકવીને છાણું કરેલું તે અગ્નિમાં નાખીને તેના પર રોટલા શેકવામાં આવ્યો હતો. પૂણિયે શાન્તિથી પિતાની પત્નીને સમજાવે છે કે હવે પછી આવું ન થવું જોઈએ. . . .
૫૩૯ નમી રાજર્ષિને ઉચ્ચ આત્મા કેવળ કંકણના ખખડાટથી સફાળે સજાગ થયો હતો. લગ્ન વખતે રામદાસ સ્વામી “સાવધાન” શબ્દ સાંભળીને સાબદા થઈ ગયા ને લગ્નમંડપમાંથી જ ઉપડ્યા તે બાર વર્ષોએ પત્તો લાગ્યો હતો.
૫૪૦ મંદરીએ રાવણને સ્પષ્ટ સંભળાવી દીધું હતું કે આ સીતા નથી ઉંચકી લાવ્યા પરંતુ તમારૂં મોત નાંતરી લાવ્યા છે. માટે એક પળને પણ વિલંબ કર્યા સિવાય સીતાજીને રામને હવાલે સોંપી દો. વિભીષણે પણ સમજાવવામાં મણ રાખી ન હતી, પણ રાવણે નહિ માન્યું કારણ કે વિનાશકાળ સમીપે છે.
૫૪૧ એક વખત સંત તુકારામ વિઠેબાની યાત્રાએ જતા હતા. રસ્તામાં એક ચેક ઉપર કબૂતરને ચણવા માટે
૧૨
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________
જાર નાંખવામાં આવી હતી. ત્યાં કબૂતરોનું એક જંગી ટોળું ચણી રહ્યું હતું. ત્યાંથી પસાર થતાં તે તમામ ઊડી ગયાં. સંતને ભારોભાર ખેદ થયે કે અરે! મારાથી આ કબૂતરને ભય લાગે છે ! અને તેથી જ ઊડી ગયાં જણાય છે. મારામાં ભય લાગે તેવું કંઈક દુષ્ટ તત્વ હોવું જોઈએ, જેથી આ ગભરૂ પારેવાં પણ ત્રસ્ત થાય છે. મારા અંતરમાં હજુ ઝેર ભરેલું છે. આ વિચારથી સંતને આત્મા ફફડી ઊડ્યો હતો. સંતે સંકલ્પ કર્યો કે જ્યાં સુધી મારામાં પારેવાને પ્રતીતિ ન આવે અને નિઃશંક મારા ખભા ઉપર ન બેસે ત્યાં સુધી મારે અહિં ખડા પગે ઊભા રહેવું અને અંતરને મેલ જોવા ગ્ય પ્રયાસ કરો. ત્યાં સુધી મારે ખાવું-પીવું હરામ છે. બસ આ સંકલ્પ કરી સંત ખડા પગે ઊભા રહ્યા અને અંતરને મેલ કાઢવાને પ્રયાસ ચાલુ કર્યો. સંતના અંતરમાંથી કરૂણા અને પ્રેમના પ્રવાહી વહેવા માંડ્યા. અંધકારનાં આવરણે તૂટવા લાગ્યાં અને પ્રકાશ રેલાવા લાગ્યું. “માભવત સર્વ ભૂતેષુ” એની લયમાં લીન થયા. ત્રીજે દિવસે તે જ કબૂતરે સંતના ખભા ઉપર બેસતાં થયાં.
- શિવપુરાણમાં “વિત્તરાયૅ ન વત થવીએ રમતમ -વિત્તની ખાતર શક ન બને અને વિત્ત દ્વારા શઠતા આચારશે નહિ.
૫૪૩
જીવનના આદર્શો અને સિદ્ધાન્તને સળગાવીને
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૭૯)
સંપ્રાપ્ત કરવા જેવી ચીજ સંપત્તિ નથી જ તે હંમેશાં દયા રાખે. જીવનના મંચ ઉપર કેન્દ્રીય અને સાર્વભૌમ સ્થાન ધર્મનું છે, ધનનું નહિ તેની નોંધ લેવી ભૂલતા નહિ.
૫૪૪
ત્રણ ગુપ્તિમાં મનગુપ્તિ, વચગુપ્તિ અને કાયગુપ્તિનો અર્થ અનુક્રમે આ પ્રમાણે છે: જીવની વિરાધના કરાતી હોય તેવે સંકલ્પ તે સંરંભ કહેવાય. તેને માટેની સાધનસામગ્રી એકત્રિત કરવામાં આવે તે સમારંભ તરીકે લેખાય અને એકત્રિત સાધનને પ્રયોગ કરે તે આરંભ તરીકે ગણી શકાય.
૫૪૫ સર્વ વિરતિ ચારિત્ર અંગીકાર કરનારને પ્રશ્નશુદ્ધિ, કાલથુદ્ધિ, ક્ષેત્રશુદ્ધિ, દિશાશુદ્ધિ અને વંદનાશુદ્ધિ એ પાંચ પ્રકારની શુદ્ધિ સાચવવાની હોય છે. તું કોણ? ક્યાંથી આવ્યો? તારે ધાર્મિક અભ્યાસ કેટલે? તારે જ્ઞાનગર્ભિત વૈરાગ્ય છે કે કેમ? વગેરે પ્રશ્નો શુભ મુહૂર્ત જોવામાં આવે છે તે કાલશુદ્ધિ કહેવાય. જેમ કે ઉભય પક્ષની ૧૪, ૧૫, ૮, ૯, ૬, ૪, અને ૧૨ એ તિથિએ દીક્ષા માટે વર્ય છે. સારા સ્થાનમાં આપવી તે ક્ષેત્રશુદ્ધિ મનાય છે, જેમ કે શેરડીના ખેતર સમીપે, ડાંગરના ખેતર સમીપે, સરોવરની પાળ ઉપર, પુષ્પ સહિત વનખંડ, નદીને કિનારો અને જનચૈત્ય વગેરે ક્ષેત્રશુદ્ધિ મનાય છે. પૂર્વાભિમુખ તથા ઉત્તરાભિમુખ તે દિશાશુદ્ધિમાં ગણાય છે અને વંદના
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૦): ---
શુદ્ધિમાં ચિત્યવંદન, દેવવંદન, કાયોત્સર્ગ, વાસક્ષેપવિધિ, રહરણદાન અને વેશ સમર્પણ વગેરે.
૫૪
- સ્વામી વિવેકાનંદ અવરમાં દીવાન રામચન્દ્રને ત્યાં અતિથિ તરીકે આવી ચડેલા હતા. કંઈક અવનવા સંદેશાએની આપલે થતાં અલ્વરપતિ મંગલસિંહે કહ્યું: સ્વામીજી મૂર્તિપૂજા પ્રત્યે મને બિલકુલ શ્રદ્ધા નથી. અર્થાત્ હું મૂર્તિપૂજામાં માનતો નથી. લાકડી અથવા ધાતુના કે પથ્થરના ટુકડામાં ઈશ્વર ભરાઈ બેઠે છે એમ માનવું મિથ્યા છે. તેની પાછળ સમય અને શક્તિને અપવ્યય કરે તે ઉચિત નથી આ પછી સ્વામીજીએ કંઈ પણ ચર્ચામાં ઉતર્યા વિના એક શિષ્ય પાસે દીવાનના રૂમમાં લટકતે મંગલસિંહ મહીપતિનો ફોટો મંગાવરાવ્યો અને દીવાન રામચન્દ્રને કહ્યું “આ ફેટા ઉપર થૂકે !” દીવાન ચમકી ઉઠ્યા. “અરે આવું શું બોલે છે ? આ તે અમારા મહારાજા મંગલસિંહને ફેટે છે. તેના ઉપર થૂકાય જ કેમ? ” સ્વામીજીએ કહ્યું. આ તે કાગળનો ટુકડે છે એમાં મહારાજા ક્યાંથી?” ત્યારે સ્વામીજીએ કહ્યું “મૂર્તિ કે છબી એ ભગવાનનું પ્રતીક છે. ભક્તજનો પથ્થરમાં પરમેશ્વર માની તેની પાછળ પ્રાણાર્પણ કરે છે, સમજ્યા શ્રીમાન !”
૫૪૭ - સતી સીતામાં અજબ આત્મિક બળ હતું. રાવણ
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧)
જેવા રાક્ષસી રાજા સામે પોતાના સતીત્વની રક્ષા કરી. પદ્ધોત્તર જેવા પિશાચ પૃથવીપતિના પંજામાં પડવા છતાં પવિત્ર દ્રૌપદીએ સતીત્વને અંશતઃ કલંકિત ન કર્યું. પરિણામે જેની રક્ષા માટે સ્વયં સ્વયંભુને આવવું પડ્યું હતું.
૫૪૮
લશ્કરમાં પહેરે ભરવાનું કામ એક સૈનિકને સોંપવામાં આવ્યું હતું. ટાઈમ રાતનો હતો. ભીંતને અડીને એ સિનિક પહેરે ભરતો હતો એવામાં એને ઉંઘનું એક ઝોકું આવી ગયું. દૈવાગે ઉપરી અધિકારી ત્યાં આવી ચડ્યો અને સૈનિક ઊંઘે છે એવું એની નજરે આવ્યું. સિનિક તે તે જ વખતે સચેષ્ટ થઈ ગયે હતા. ટટાર થઈને ઊભું રહ્યું હતું, પણ અધિકારીએ એને લશ્કરી કોર્ટની સામે ઊભે કર્યો પરિણામે કેશ ચાલતાં તેને પાંચ વરસની સખત કેદની સજા ફરમાવી હતી. અને સૈનિકને તે ભેગવવી પડી હતી.
૫૪૯ એક સાથે દેવ અને માનવ બનવાનું સદ્ભાગ્ય બહુ એાછાઓને સાંપડે છે. સ્વ. નામદાર આગાખાન બહુ અ૯૫માંના એક હતા. ત્રણ ખંડોમાં પથરાયેલા પાંચ કડથીયે વધારે ઈસ્માઈલી મુસ્લિમોને આ ધર્મગુરૂ પયગંબર હજરત મહંમદની પુત્રી ફાતિમાના વંશના અડતાલીસમા વારસદાર હતા. ઈ. સ. ૧૮૭૮માં કરાંચીમાં
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૨)
એ જન્મ્યા હતા. કરાંચીમાં પ્રાથમિક શિક્ષણ મેળવ્યા પછી, બ્રિટનની સુવિખ્યાત ઈટન સ્કૂલમાં અને કેમ્બ્રિજ યુનિવર્સિટીમાં એમણે માધ્યમિક અને ઉચ્ચ અભ્યાસ કર્યો હતે. શ્રી આગાખાનની ગણના જગતના પ્રથમ પંક્તિના શ્રીમાનમાં થતી હતી અને એમની મિલકત લગભગ છ અબજ પાઉન્ડની સીમાએ પહોંચેલી હતી. ઈસ્માઈલી અનુયાયીઓ પૂર્વ આફ્રિકા, ઈરાન, ઈરાક, મસ્કત, અરબસ્તાન, સિંધ, કચ્છ, ગુજરાત અને બીજા અનેક સ્થળાએ વસતા તમામ ઈસ્માઈલીએ પિતાની આવકને દશાંશ ભાગ એમના આ ધર્મનેતાને ચરણે ધરતા હતા અને એમાંથી આ લક્ષ્મીને વિરાટુ પુંજ રચાયો હતો. આ સંપત્તિમાંથી હેપિટલે, શાળાઓ અને કોલેજો તેમજ સામાજિક કલ્યાણકેન્દ્રો ખુલ્લો મૂકવામાં આવ્યાં હતાં. તમામ એજન તે સ્વયં નક્કી કરતા. એમને નિર્ણય તેમના અનુયાયીઓને ફરિયાદનું કારણ ક્યારેય બન્ય નહિ હત. ઠાઠમાઠથી શ્રી આગાખાનની જ્યુબિલીએ ઉજવાઈ હતી. ચાંદી સોનું હીરા પન્ના અને પ્લેટીનમ વગેરે મેંઘેરા ઝવેરાતથી, આગાખાનને તોલવામાં આવતા હતા.
૫૫૦
ચક્રવર્તી રાજા દીક્ષા સ્વીકારે અથવા મરણ પામે ત્યારે નવનિધાને ગંગા નદીમાં ચાલ્યાં જાય છે. એ તલાને પાછળ પુત્ર વગેરેને કામ આવતાં નથી, એમ તમારાં એકઠાં
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮૩)
કરેલાં નાણાં કે દાટેલા દાગીના તમારા પુત્રને કામ નહિ આવે. પુણ્યમાં હશે તેટલું જ રહેશે. તે પછી કાળા બજાર કરી પાપને જમા શા માટે કરે છે?
૧૫૧ ધનવવાનોના દાગીના, કપડાં ને મીઠા કેળિયામાં ગરીબની હાય ભરેલી છે.
૫૫૨
આયંબિલને માર્મિક અર્થ આયં=સર્પ અને બિલ = દર સર્ષ જ્યારે દરમાં જાય છે ત્યારે સીધા જ જાય છે. એ પ્રમાણ જમતી વખતે એક ગાલેથી બીજે ગાલે કોળિયે ન જ જોઈએ. આપણને કેટલા સ્વાદ જોઈએ છે?
જરા મરી ચઢિયાતાં નાંખો. ઊનું ઊનું ઢોકળું લાવજો હંમેશાં વૃત્તિનો સંક્ષેપ કરે જઈએ. જેવું મળે તેવું આરોગી લેવું જોઈએ. આયંબિલની પાછળનો મુખ્ય હેતુ આ છે.
*
૫૫૩
લાખ ખાંડી સોનાના દાન કરતાં પણ સામાયિકની કિંમત વધુ છે. આવા સર્વોત્તમ સામાયિકને તમે સાકરના પડીકા સાથે વહેંચી નાખે છે. ખાવાની લાલચ મટીનથી. છોકરાને દવા પીવી હોય તો મા લાલચ બતાવે છે કે પી જા. પંડે દઈશ. અને ચાર ડિગ્રી તાવ હોય એટલે પેંડા દેખાડે, પણ ચખાડે નહિ, મા તેને સમજાવે છે કે જે આ તારા માટે જ છે, તાવ ઉતરી જશે એટલે તેને જ મળશે હિ! એમ સમજાવીને છોકરાને છાને રાખે છે. એમ તમને
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________
બિલાલચ દેખાડીને તે અહીં આવતા કરવા માટે જ
જ્યારે સાચી દષ્ટિ ખૂલે ત્યારે પલંગમાં પગ મૂકતાં સ્મશાનને યાદ કરે, સુખપાલમાં બેસે ત્યારે નનામીને સંભાળે અને શાલ-દુશાલ ઓઢે ત્યારે કફને ભૂલે નહિ.
૫૫૫
દેહાધ્યાસ છોડે. મૃત્યુને મહોવસ માને. તેમાં “ઓય માડી ન હોય કે એય બાપલિયા મરી ગ” આવા શબ્દો મુખમાંથી સરે નહિ. સમ્યગદષ્ટિ જીવડાને પરણ અને મરણ બંને સમાન હોય છે.
૫૫૬ ધન્નાએ બત્રીસ રાણીએ ત્યજીને ત્યાગમાર્ગ સ્વીકાર્યો. જે દિવસે દીક્ષા લીધી તે જ દિવસે પ્રભુને કહ્યું “પુછામ í મંતે તુમેરૂં સમજુતા સમ”—મારી ઈચ્છા છે કે જે આપની આજ્ઞા હોય . એણે કોને આગળ કર્યા પ્રભુને ! ચાવજીવ, છઠ્ઠનાં પારણે છઠ્ઠ કરવાની અનુજ્ઞા માગી. પારણે પારણે આંબીલ અને વહોરવાનું શું ? ભિખારીને પણ ત્યાજ્ય હોય તેવું ભેજન આહાર તરીકે ઉપયોગમાં લેવું. આવું કઠેર તપ કરવાની તૈયારીમાં તલસી રહેલા ધન્નાની અમાપ શક્તિને સાથે રાખી, “નહë રેવાવિયામાં પડવું ઢ” પ્રભુની આજ્ઞાને આગળ કરીને જ તપ, જપ, સંચમમાં સિદ્ધિ મેળવી હતી. પારણના દિવસે પહેલે મહ રે સ્વાધ્યાય, જે પહરે દયાન અને ત્રીજે પ્રહરે
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________
(TEN)
ગૌચરી, આઠ મહિનામાં ! શરીર શુષ્ક બનાવી દીધું હતું. એમને મનમાં એવા અધ્યવસાય થયા કે આ શરીર કઈ કામ આપે તેવુ' નથી. અતઃ પ્રભુની આજ્ઞા મળે તે અતશન લઉ, સવારે પ્રભુ પાસે આવ્યા, આજ્ઞા માગી અને મળી નવ માસ કઠોર કરણી કરીને આત્મશ્રેય સાધી ગયા. ધન્ના અણુગાર પાસેથી આપણે શું શીખીશુ'?—નમન, ક્રમન અને શમત.
૧૫૭
સે ઉમેદવારે! હાય અને એક ખુરશી હાય. હવે એ ખુરશી પર જે ચૂંટાઈ ને આવે એને કેટલા આનંદ હાય ? એમ મનુષ્યજીવનમાં આવવાની ઇચ્છા ધરાવનાર જીવેા અનંત અને મનુષ્યની ખુરશી સ ંખ્યાતી. તેમાં તમારા નખર લાગ્યા પણ આ ખુરશીની તમને કિ`મત કયાં છે !
૫૧૮
શ્રી કૃષ્ણ મહારાજાનેા પુણ્યને સિતારે ઝળકો તે ચાવીસ કલાકમાં સાનાની દ્વારિકાનું નવનિર્માણ થયું અને જ્યાં પુણ્ય ખસ્યું ત્યારે પાણીના ખંખા દોડવા લાગ્યા. જ્યાં પાણી છેવુ તે એય ગ્યાસતેલ રૂપે પરિણમ્યું ને અગ્નિવાલાએ વધતી ગઈ. પુણ્ય હોય તે દેવતા આંગણું વાળી સાફ કરે, પચ્ચક્ખાણુ હતુ. ત્યાં સુશ્રી દેવ ખાર ખાર વર્ષો સુધી પાછે ગયા. જુમ્મે તપનુ તેજ ફેરવું ?
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૮)
૫૫
કેઈ માણસ બહાર ગામથી આવે તે તમે એને પૂછે છે કે ભાઈ! ક્યાંથી આવ્યા છે? શું નામ છે? તમારા પિતાનું શું નામ ? તમારે શું બીઝનેસ છે? આવા પ્રશ્નોની પરંપરા ચાલે છે ! પણ તમે તમારા આત્માને ક્યારેય પૂછયું કે તું કેણ છે? ક્યાંથી આવે છે? શા માટે અહીં આવ્યું છે? તું પહેલાં કોણ હતો ? હવે પછી ક્યાં જઈશ? હજુ તારા ભવ કેટલા છે? આવું આવું પૂછવામાં આવે તે સિદ્ધિ સમીપસ્થ છે.
૫૬૦ | મદાલસા એવી સ્ત્રી હતી કે તેને પરણવાના કેડ નહિ હતા, પરંતુ પિતાના અનુરોધથી ફરજિયાત તેણીને લગ્નગ્રન્થિથી જોડાઈ જવું પડ્યું હતું, પરંતુ પતિ સાથે એ કોલ કર્યો કે આપણા જીવનકાળમાં જે સંતાન પેદા થશે તેના પર પહેલો હક્ક મારો જ રહેશે. તેનો આશય એ હતો કે હાલરડાંઓ દ્વારા પોતાનાં બાળકોને આર્ય સંસ્કૃતિના ઉચ્ચતમ સંસ્કારોનું સિંચન કરવું. મંગલાચરણમાં જ બાળકોના કાનમાં આધ્યાત્મિક રસ રેડી શકાય, ગુબ્રોનિ, યુદ્ધોતિ, નિરંગનોસિ; સંસારમાંથી નૈિતસિ. संसारस्वप्नं त्यज मोह निद्राम, मदालसा वाक्यमुवाच पुत्रम् " આ રીતિએ મદાલસા રાણી પિતાના પુત્રોને સ્તનપાન કરાવવાની સાથે સાથે પીયૂષપાન પણ કરાવતી હતી. પરિણામે સંસારવૃક્ષને લાગેલાં આઠ ફલે પૈકી મદાલસાએ
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૮)
પિતાના સાત પુત્રોને ધર્મની દીક્ષા અપાવી, સન્યાસી બનાવ્યા હતા. જ્યારે આઠમા પુત્રને માટે વચ્ચે પડીને પણ તેને રોકવામાં આવ્યું અને રાજ્યગાદીને વારસદાર બનાવ્યો હતો. જ્યારે આજની કેટલીક ધર્મની અજ્ઞાત માતાએ પોતાના પુત્રને કેવું સંભળાવેઃ “દીકરો મારો ડાહ્ય, પાટલે બેસી નાહ્ય, પાટલે ગયો ખસી, બાબલે ગયે હસી. તારે વહ કેવી લાવીશું? કાળી કે પેળી? આ ભૂત આવ્યું? આ બા આવ્યો? હમણાં તને લઈ જશે વગેરે વગેરે સંભળાવીને આજની માતાએ પિતાનાં બાળકોને કમતાકાત, કમર, અને કાયર બનાવી મૂક્યાં છે.
૫૬૧ ભાવનગરના મહારાજા નામદાર તખ્તસિંહજી ગરમીના દિવસોમાં સાંજે પિતાના મોતીબાગ મહેલના ચગાનમાં આવેલા આંબાની નીચે આરામ લેવા માટે બેઠા હતા. આસપાસ અમીર –ઉમરાવે પણ ગોઠવાઈ થયા હતા. આંબે વિશાળ હતો. તેની ડાળીઓ સડક પર પણ લટકી રહી હતી. ત્યાંથી પસાર થતા એક નાના બાળકનું મન કરી લેવા માટે લલચાયું અને પથરાના. ઘા કર્યા. એક યા વધુ પથરાના ઘા કર્યા. એક પથ્થર મહારાજાને લાગી ગયે, લોહી ઉકળી આવ્યું. તરત તપાસ હાથ ધરી. છોકરો પકડાયે. છોકરાને શું શિક્ષા કરવી! તેવામાં જ મહારાજાના કુમળા હૃદયમાં વસી રહેલી
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૮) રાજપૂત ખાનદાની છલકી ઊઠી. છોકરો આંબાને પત્થર મારે તેય આંબે તેની ઉપર નવાજી કેરી આપે છે તેમ મારી પણ એ જ ફરજ છે કે છોકરાને સંતોષ જોઈએ. શું આંબાથી પણ હું ગયો ?
૫૬૨ ભરત ચકવત બાહ્ય આરીસા ભુવનમાંથી અંતરના આરીસાભુવનમાં ગયા હતા. ત્યાં અંતરની આરસીમાં આત્મ સ્વરૂપ અવકમાં તેમને કેવલજ્ઞાન થયું હતું જ્યારે આપણે તે માત્ર બાહ્ય આરસીમાં આળેટી રહ્યા છીએ, અંતરની આરસી કેટલી મલિન છે તેનું ભાન ભાગ્યે જ હોય છે બાહ્ય આરીસાઓની ઉજજ્વળતા ઈચ્છીએ છીએ.
૫૬ ૩ વિનયવંચિત વિદ્યા, ક્ષમારહિત, વીરતા, નમ્રતા વગરની મહત્તા, સેવાભાવ સિવાયની સત્તા, ઉદારતા વગરની મતા, સાધના વગરની સિદ્ધિ, પાત્રતા વગરની પ્રસિદ્ધિ જીવન-નાવડીને વિનાશના પંથે ઘસડી જાય છે.
પ૬૪ અસંતોષ, આસક્તિ અને અદેખાઈને દેશવટ એટલે તમારૂં દુખ સુખમાં ફેરવાઈ જશે.
પ૬૫
રામનું નામ લઈ પોતાના રાવણી કામ પર રૂપેરી ચાદર ઓઢાડનાર દંભી ગણાય છે.'
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧
૫૬૬
મુશ્કેલીઓના મહાસાગરમાંથી મરજીવાઓએ મહે-- સુખનાં મંગલ મેતી મેળવ્યાં છે.
પ૬૭ માનવીની આંખે આજે અમી ગુમાવ્યું છે, એના હઠે ગીત ગુમાવ્યું છે, એના મુખે હાસ્ય ગુમાવ્યું છે, એના મસ્તકે ખુમારી ઈ છે, એના હૈયાએ પ્રીત ગુમાવી છે.
૫૬૮
આપણે કેઈના જખમ પર મલમ ન લગાવી શકીએ તે ચાલશે, પરંતુ જખમે પર મીઠું તે ન જ ભભરાવીએ.
૫૬૯ વીતરાગના વારસદારે પોતાનાં બાળકને મેટા બંગલા કે મોટા બેન્ક બેલેન્સને વારસે ન આપી શકે તે કંઈ નહિ, પણ પિતાના બાળકને સંસ્કાર કે સવિચારમાં વારસાથી વંચિત તે ન જ રાખે.
૫૭૦
તિ અને વાલા-પ્રકાશનાં બે સ્વરૂપ છે. એક ઉજાળે છે, જ્યારે બીજું બાળે છે.
પ૭૧ બે સહિયરો હતી. એક બ્રાહ્મણ, જ્યારે બીજ રાજપૂત. બન્ને વચ્ચે એટલે નેહ-સદ્ભાવ કે જાણે
Page #203
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૯) બંને સહોદર હોય. એગ્ય વયે બંનેનાં લગ્ન થયાં. દૈવયોગે બંનેનાં સાસરિયાં પણ એક જ ગામમાં આવ્યાં. બ્રાહ્મણ બાળાનું લગ્ન એક દરિદ્રનારાયણને ત્યાં અને રાજપૂત બાળાનું કે ઈ રાજકુટુંબમાં થયું. બિચારી બ્રાહ્મણ બાળા દુઃખમાં દિવસો વિતાવતી. ભિક્ષાવૃત્તિમાં પતિને જે કંઈ મળે તેમાં જ સંતોષ માનવાને રહેતે. એક દિવસની વાત છે. તે બ્રાહ્મણ બાળા એક દિવસ પનઘટ પર પાણી ભરવા માટે જઈ રહી હતી. પેલી રાજપૂત બાળા ઓઝલ પડદામાં ઝરૂખે બેઠેલી હતી, તેની દૃષ્ટિ ગઈ ને ઓળખી લીધી. પિતાની દાસી દ્વારા બોલાવી અને મન મૂકીને વાત કરી. પરિણામે ઘર તરફ જતી વખતે તેણીને એક પારસમણિ આપીને કહ્યું કે ઘરે જઈને લેઢાને સ્પર્શ કરાવજે, પણ તે બિચારીને ઘેર લેતું પણ ક્યાંથી મળે? છેવટે એક દિવસ રસ્તામાંથી કાટવાળે એક લેખંડનો ટુકડે મળે છે. ઘેર આવીને પારસમણિને સ્પર્શ કરે છે, પણ કાટ હોય ત્યાં સુધી સનું કેમ થાય? તનુસાર કષાયને કાટ કપાય નહિ ત્યાં સુધી આત્મા કુંદન સમાન કેમ બની શકે ?
૫૭ર
ડેમ તરવૈયાની કટી જમીન પર નથી, પણ ઊંડા પાણીમાં છે, તેમ શ્રદ્ધા અને કિંમતની કસોટી સુખમાં નથી પણ દુઃખમાં છે.
Page #204
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૧)
૧૭૩
સત્યની શય્યા કાંટાની છે અને સત્યને આહાર
ભૂખમરા છે.
૫૭૪
પેાતાના કર્તવ્યનું નિરંતર ભાન હાવુ એ દેવમન્દિરના અખંડ દીપક સમાન છે.
૧૭૫
યુદ્ધ પ્રસંગે ફેંકવામાં આવતા હથિયારને અસ્ત્ર કહે છે, જ્યારે હાથમાં રાખીને જ જેને ઉપયાગ કરવામાં આવે તેને શસ્ત્ર કહેવાય છે. તીર એ અસ્ર છે જ્યારે તલવાર એ શસ્ત્ર છે.
૫૭૬
મહાન હઝરત મહંમદ પયગંબરના જન્મ ઈ. સ. ૫૭૦ના ઓગસ્ટ માસની ૨૯મી તારીખ ને સેમવારે પ્રાતઃકાળે મક્કા શહેરમાં થયેા હતેા. તેમના પિતાનુ નામ હઝરત અબદુલ્લાહ અને માતાનું નામ આમીના હતું. પુત્રના જન્મ પહેલાં પિતા અબદુલ્લાહ પચીસ વની યુવાન વયમાં મરણ પામ્યા હતા, તેથી આ પુત્રનુ મુખ જોવા તે ભાગ્યશાળી થયા ન હતા. આ પુત્રનું નામ મહંમદ પાડવામાં આવ્યું. તેના અથ વખણાયેલા, પ્રતાપી, તેજસ્વી એવા થાય છે, કેાઈ પ્રસ ંગે આમીનાને પેાતાના
-
સ્વામીનું અત્યંત સ્મરણ થવા લાગ્યું અને વિરહવેદનાથી શરીર શિથિલ ખની ગયું. પુત્રની સામું જોઈ આંસુ
Page #205
--------------------------------------------------------------------------
________________
સારતાં તે મરણ પામ્યા હતા. હઝરત મહંમદ જ્યારથી મક્કા છોડી. મદીનામાં ગયા ત્યારથી મુસલમાની હિજરીસન શરૂ થયો છે. હઝરત એટલે ચાલી નીકળવું, બીજા ઠેકાણે રહેવા જવું, તે ઉપરથી સનનું નામ હીજરી પડયું છે. આ વખતે મદીનાનું નામ સરજ હતું તે બદલી હઝરત મહંમદ પયગંબરના માનાર્થે મદીનતુને પાડયું. તેનું ટૂંકું નામ મદીના છે. જિન્દગીનો અંત નજીક છે એમ હઝરત મહંમદને જણાયું ત્યારે તે તરત મક્કા હજી કરવા ઉપડ્યા. તેમની સાથે એક લાખ ચૌદ હજાર માણસ હતા. કાબામાં જઈ નમાઝ કરી પછી ઊભા રહી ઉપદેશ દેવા લાગ્યા કે નેકી, દયા અને સંપ એ ત્રણ ચીજે. અંતઃકરણને શુદ્ધ કરનાર છે, માટે તેનું સેવન કરે. અહીં જે નથી આવ્યા તેમને આ સંદેશો કહેજે.
- ૧૭૭ લેજમાં જમતા એક ગૃહસ્થ પિતાની પાસે જમતા એક માણસને કહ્યું, “જરા તમારી બાજુમાં પડેલી પેલી ચમચી આપશે?” “કદાચ આપે ભૂલથી મને આ લેજને નોકર સમજી લીધે હશે ?” પેલા માણસે શિષ્ટ ભાષામાં પિતાનો રોફ જમાવ્યું. “ના, માફ કરજો. મેં તે આપને ભૂલથી સમજીને માણસ જાણ્યા હતા.” પેલા ગૃહસ્થ ઠંડે કલેજે જવાબ આપ્યો.
- પ૭૮ / ભિખારીએ એક શેઠને કહ્યું, “શેઠ સાહેબ એક
Page #206
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૭)
આને મને આપને? ભગવાન તમારું ભલું કરશે, તમારા ભંડાર ભરપૂર રાખે !”શેઠ કહે, “મારા ભંડાર ભરપૂર રાખે તેના કરતાં તારા જ ભંડાર ભરપૂર રાખવા ભગવાનને સીધું જ કહેને ?”
- પ૭૯ , પાપની પિટલી બાંધી શિર પર કૈસે હગી હલકી તુજે ખબર નહિ એક પલકી” . . ૫૮૦
, જેને ખરી તૃષા લાગી હોય છે તેની સામે એક અત્તરથી ભરેલે પિ મૂકે અને એક માટીની ડીમાં પાણી ભરીને મૂકે તે તે તૃષાતુર આ બેમાંથી શું પસંદ કરશે ?
૫૮૧ * ટકાની હાંડલી ખરીદતી વખતે કેરા મારીને ખાતરી કરે છે. શાક ખરીદવા જાઓ ત્યાં સારુંનરસું, તાજું–વાસી તપાસો છે. હીરમાણેક ખરીદવા જાઓ તે ઝવેરીઓને સાથે રાખે છે. વાત વાતમાં નહિ છેતરાવાની સાવધાની રાખે છે, પણ અહીં કેટલું છેતરાવ છે? આત્માના હિતાહિતને માટે કંઈ વિચારણા કરી ખરી? અહીં છેતરાવાને પ્રશ્ન વચ્ચે નડતું નથી કેમ!
પાંદડાંને પંપાળવામાં આવે અને મૂળિયાંને પાણી
-
૧૩ .
Page #207
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૯)
પીવડાવવામાં ન આવે તે એ વૃક્ષ કેટલે વખત ટકી શકે?
૫૮૩ સમ્રાટ શ્રેણિક શ્રીયુત શાલિભદ્રને જોવા માટે સૈન્ય સાથે સામે પગલે તેને ઘેર જાય છે. તે ધારત તે પિતાના મહેલમાં તેમને લાવી શક્ત. શાલિભદ્રને જોઈને શ્રેણિક રાજાને એમ થયું કે આવા ભાગ્યશાળી શેખરથી જ મારી નગરી શોધી રહી છે. હું ન ખરીદી શક્યો તે રત્નકંબલે ને શાલિભદ્ર ખસદી લે છે. આ વળી ખરીદનારો કોણ? એમ એમને ન થયું. તમે અગ્રગણ્ય આગેવાન છે તે ભલે રહ્યા. સંઘમાં કઈ પણ ભાગ્યશાળી આગળ આવી શકે તે હોય તેને યોગ્ય પ્રત્સાહન આપે પરન્ત ઉતારી પાડવાની કૂટનીતિ કદાપિ નહિ સેવતા.
૫૮૪
રાજાએ પિતાના કુંવરને મુગટ પહેરવાની ભાવના થઈ તેથી કુંવરીને સેનાને ઘડો ભગાવી મુગટ કરાવી આપે. મુગટ મળવાથી કુંવરને હર્ષ થાય છે જ્યારે ઘડે નાશ પામવાથી કુંવરીને ભારોભાર શેક થાય છે, પરંતુ રાજાને હર્ષ કે વિષાદ કશું જ થતું નથી. કારણ કે સજાતી દષ્ટિ સેનામાં છે. સોનું તે તેનું તે જ છે. આ સંસારમાં વ્યય તરફ દષ્ટિ રાખનારને શેક થાય છે પરંતુ એ ધ્રુવ તરફ દષ્ટિ રાખે તે શેકનું કઈ જ કારણ નથી. પ્રષ્ટિ મધ્યસ્થની છે.
Page #208
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮૧
જે જાય
એટલે “ ગચ્છન્તિ ઈતિ જગત્ જગત્ છે તે જગત્. જે નાશના માર્ગ તરફ ઘસડાઈ રહ્યું છે તે જગત્ કહેવાય છે. જ એટલે જન્મ લેવા. ગ એટલે જન્મીને જવાની ત્ એટલે તૈયારી કરવી. આ દુનિયામાં જન્મ ધારણ કરીને પરલેાક જવા માટેની તૈયારી કરવી તે જગત્.
??
(૧૯૧)
-
૫૮૬
આજકાલની કેટલીક સ્ત્રીએ પેાતાના પતિનું કહ્યું માનતી નથી. તેનુ કારણ ? એમાં સ્ત્રીઓના વાંક નથી. પુરૂષને જ વાંક છે. સ્ત્રી ઘરમાં આવતાં પુરૂષ વાનરવેડા કરવા માંડે છે અને સ્ત્રી જેમ ડુગડુગી વગાડે છે તેમ પુરૂષ નાચવા માંડે છે, એ જ તેનુ મુખ્ય કારણ છે. પણ શ્રી ઘરમાં આવતાંની સાથે જ પુરૂષ જો લાલ આંખ કરી શરૂઆતમાં જ પેાતાના સિક્કો જમાવી દે તેા શ્રી કંટ્રોલમાં અવશ્ય રહી શકે.
૫૪૭
પુરૂષ સ્ત્રીને પુરૂષસમે!વડી કચારે સમજશે ? સ્ત્રીને પગના ખાસડા બરાબર ગણુતા એ જમાના આજે વહી ગયેા છે. આજે તા સ્ત્રી પુરૂષને પોતાના સેન્ડલ સમાન સમજે છે. બજારમાં ફરવા નીકળેલા કાઈ દુ‘પત્તી તરફ અરાખર ધ્યાનથી જોઈ લેજો કે સ્ત્રી પુરૂષની આગળ લટક મટક કરતી ચાલતી હશે અને તેની પાછળ માત્રા કે એખી
Page #209
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૬)
ઉપાડી પુરૂષ એક મજૂરની માફક અદાથી જ
હશે.
. .
. ૫૮૮
એવી કઈ વસ્તુ છે કે જેનું સર્જન કરીને પ્રભુએ હાથ ધોઈ નાખ્યા છે? જવાબમાં–ઈન્સાન. જે આજે. પ્રભુને પણ બનાવી રહ્યું છે. તે માટે તે ગઝલસમ્રાટ શ્રી શયદા સાહેબે ઠીક જ ગાયું છે “પ્રભુ તારા બનાવેલા, તને આજે બનાવે છે.”
૫૮૯
. .
.
તમારું ભેજું ચીનાઈ માટીમાંથી ઘડાયેલું છે કે સૌરાષ્ટ્રના સીમાડાની સ્વદેશી માટીમાંથી ઘડાયેલું છે? તે વિચારે.
૫૯૦ . નમ્રતા આગળ જગતનાં બધાં હથિયારો મહાત થઈ જાય છે. નમ્રતા આગળ સૌ કોઈ નમી પડે છે. નમ્રતા એ એક મહાન ગુણ છે. એક વખત સરિતા વહેતી વહેતી સાગર સમીપે દેડી ગઈ, સાગરને રીઝવવા. સાગરે સરિતાને કહ્યું “સરિતાકુમારી, એક ઈચ્છા તું પૂરી કરી આપીશ?” સરિતાએ હા પાડી. સાગરે કહ્યું, “મારે તે ધરતી પર નેતરને તરવું જેવું છે.” સરિતાને આ કામ ખૂબ જ સરળ લાગ્યું. એણે તે તાંડવ મચાવી મૂકયું અને પાણી ઉછાળ્યાં અને જેરભેર એ કિનારા ઉપરથી ઉભરાઈને દેડવા લાગી, જાણે ઘોડાપૂર આવ્યું હોય તેમ. સરિતાના ભયંકર પૂરમાં કેટલીયે વસ્તુ તણાવા લાગી. ઝાડે ખેંચાયાં,
Page #210
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૯૭)
:
ગૂ પડાંએ તણાયાં, મકાના જમીનદોસ્ત થયાં, પણ નેતરના સેટાએ તે એની જગ્યાએથી ખસ્યા નહિ, પણ નમી પડચા ખરા. રિતાએ નેતરના સાટાને સાગરની સપાટી પર લાવવા ખૂબ જ જોર અજમાવ્યુ, પણ એનુ જોર ચાલ્યું નહિ. તે હિંમત હારી ગઈ. આપેલું' વચન પૂર્ણ કરી શકી નહિ. સાગરે કટાક્ષમાં કહ્યું “કેમ સરિતા, શું થયું ? ” નેતરની નમ્રતા પાસે સરિતા શરમિંઢી ખની ગઈ.
ܐܐ
૯૧
એક ઔંસ સાંસારિક સુખ વીસ ટન જેટલાં દુઃખા ઘસડી લાવે છે. સિવાય કે રણની ધગધગતી રેતીમાં ખારા પાણીના એક ખિજ્જુ સમાન સંસારનું સુખ માની શકેા. ચારે તરફ ભયાનક શ્વાષદ જાનવરેની વચ્ચે જંગલમાં રહેવા માટે મળેલી ઘાસની ખૂં પડીતુલ્ય સંસારી સુખ કહેવાય છે. ઝૂંપડીમાં બેઠેલા છુ... ત્યાં સુધી ભલે માજ માણી લે; પરન્તુ કઈ પળે ઝૂંપડી ઉપર હિંસક પશુઓના ધસારા થશે તે કેમ કલ્પી શકાય ? જ્ઞાનસારમાં તૃષ્ણારૂપી ફણીધર અને દીનતારૂપી વીંછી જીવડાને બેહેશ ખનાવી દે ત્યાં સુધી ડંખે છે, છતાં તેને આવે વિષમ સંસાર છોડવા ગમતા નથી.
Y
૫૯૨:૨
—
ઇષ્ટ વિયેાગ અને અનિષ્ટ સચાગ — જં ગલમાં ડાકૂ ધન લૂંટી લે ત્યારે કેવું અકારું દુઃખ લાગે ? એન્કમાં બેલેન્સ ન હાય અને વેપારીના ચેકનાં નાણાં
Page #211
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૯૮).
આપવાનાં હોય ત્યારે કેવી મંઝવણ ઊભી થાય? નિર્દોષને જેલમાં પુરાવું પડે ત્યારે કેવી કરૂણું હાલત થાય ? પુત્રો ત્પત્તિ માટે લાખ ઉપાયે કરવા છતાં સંતોષ ન મળે તો કાળજામાં કે કારમે ઘા લાગે છે ? વિદ્યાથી પરીક્ષામાં નાપાસ થાય તે તેના પર કેવા પ્રત્યાઘાત થવા માંડે છે? કેર્ટમાં ચાલતે કેસ હારી જતાં અસીલને કેવું દુઃખ થાય છે ? આ બધાં દુઃખનું મૂળ ઈષ્ટ વિગ અને અનિષ્ટ સંયોગ જ છે. ચાર ગતિમાં પરિભ્રમણ કરતા જીવડાને આ બધી જ બલા વળગેલી છે. અતઃ પંચમ ગતિમાં પરમાનંદ છે.
પ૯૩ સંસારમાં રાચી રહેલા માનવી માટે અધ્યાત્મસારમાં કડક શબ્દોમાં કહ્યું છે કે સંસારી જીવડે ઘરમાં માતેલા બેકડા જેવે છે. મસ્ત બાકડાની ગરદન ઉપર ક્યારે છરી ફરશે તે તેને ખબર નથી હોતી. તેવી રીતે સંસારી જીવડાના જીવનનું ક્યારે કચુંબર થશે તે કલ્પી શકાતું નથી.
૫૯૪ જે વસ્તુ મળે તે જેને ભાવે, જે વ્યક્તિ મળે તેની સાથે જેને ફાવે તેને આંગણે જ આનંદ આવે. રૂપ, રંગ અને રેશનીના સુમેળથી મનરંજનની મીઠી મોરલી જ સૂર આપી રહી હોય છે.
૫૮પ મહાન પુરૂષની મહાનતા – એક વખત બહાર
Page #212
--------------------------------------------------------------------------
________________
Tree) ગામથી ચારપાંચ ભક્તો ગુરૂ કરવાની ઈચ્છાથી કબીર સાહેબનું નામ સાંભળીને કાશીક્ષેત્ર આવી રહ્યા હતા. આ વખતે કબીર સાહેબ મૂડન કરાવી ઉઘાડા શરીરે એક નાની પોતડી પહેરીને ગંગાકિનારે સ્નાન કરવા જતાં હતા. તે વખતે ગામની બહાર દૂર આ લોકે સામેથી આવતા મળ્યા અને બોલ્યા કે “આ તે અપશુકન થયા. કારણ કે માથું મૂંડાવેલે માણસ સામે આવે છે.” ત્યારે તેમાંથી એક માણસ બે કે “તેના માથા ઉપર એક એક જોડે મારો એટલે કે જુતું મારે તો અપશુકન ટળી જશે.” આ લેકેએ તે વિના વિલંબે તે પ્રમાણે કર્યું અને કબીર સાહેબ હાથ જોડી ઊભા રહ્યા. ત્યાર પછી આ લેકે ગામમાં કબીર સાહેબનું ઘર પૂછતા પૂછતા આવ્યા. કબીર સાહેબ પણ કપડાં વણવાનો બાપીકે ધંધો કરતા હતા અને મુસલમાન લેકેની વસ્તીમાં એક નાના ઝૂંપડામાં રહેતા હતા. પૂછતાં પૂછતાં પેલા લેકે ત્યાં આવી પહોંચ્યા. પૂછવામાં આવ્યું કે મહાત્મા કબીરનું ઘર ક્યાં છે? કબીરની પત્નીએ કહ્યું કે “ગંગા કિનારે નાન કરવા ગયા છે.” કબીરજી આવ્યા ત્યારે ખબર પડી કે આ તે એ જ માણસ કે જેને આપણે જુતાને માર માર્યો હતો ! બધાય તેમના ચરણે ટળી પડ્યા અને ખૂબ ખૂબ ક્ષમાપ્રાર્થના કરી. પણ કબીરજને, કંઈ જ રેષ ન હતે.
મુખની શોભા વધારવા માટે મહારનું કેઈ પણ
*
Page #213
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨co)
પ્રસાધન કામમાં નહિ આવે. પફ અને પાવડરને રાખે છે ચેપડવાથી મુખની શેભા શું ધૂળ વધવાની હતી ? મુખનું સૌંદર્ય વધારવું હોય તે અંતરમાં ઉમંગ અને આનંદ અપનાવે. અંતરમાંથી જન્મેલું આ સૌન્દર્ય અને સદાને માટે ઓજસ્વી બનાવી રહેશે. •
જેને જોતાં મતિ ઉર્ધ્વગતિ પામે તેનું જ નામ પતિ.
. . . . . પ૯૮. . . : - જે દુખિયાને દુખે કરૂણ છે, અજ્ઞાનને અંધકાર ભેદીને પ્રેરણાને પ્રકાશ પાથરવા માટે જાણે અરૂણું છે અને સંતપ્તના તાપ અને. સંતાપને શમાવવા જેની આંખમાં બિરાજતે અમી વરૂણ છે તે જ સાચે તરૂણ છે.
. . .
. પ્રાર્થના અને સ્તુતિમાં ઘણું અંતર છે. પ્રાર્થના દુખમાંથી મુકત થવા માટે પ્રભુની સહાય મેળવવાની સાગણીની રજુઆત કરતી હોય છે, જ્યારે સ્તુતિ તે સેમ્બનિ સગુણ પ્રત્યેની નિસ્પૃહ લાગણી રજુઆત કરતી હોય છે. . . . . . . . .
વિદ્યાથીની સાધના સુંવાળા પાણું અને. સૌન્દર્ય
Page #214
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨) મેળવવા માટે નહિ પરન્તુ ખડતલપણું અને સદ્ગુણયુક્ત સુવાસપણું મેળવવા માટેની હેવી જોઈએ. ,
- ૬૦૧ જેની પાસે જરૂર વગરને સંગ્રહ છે તેને અકારણ આગ્રહ કે વ્યર્થ વિગ્રહ કરવાની આદત હોય છે.
જેના કુમકુમ પગલે કુળમાં સુખ, સમૃદ્ધિ, શીલા અને સ્નેહ વધે તે જ કુળવધૂ.
સાધુના વદન અને બદનંથી બને તેટલા દૂર રહીને પણ તેના વચનને વળગી રહે તેના જીવનમાં જ શાન્તિની સરિતા રેલાઈ રહે.
લક્ષમી મળવા છતાં જીવનનું સાચું ધ્યેય ન ચૂકે, તેના ચરણમાં જગત આખું મૂકે.
:
:
-
પરસ્પર પરત્વેની મર્યાદા જ માનવતાના રક્ષણને મેટો કિલે છે.
શરમના માર્યા કે શેહમાં તણાઈને નહિ, મર્યાદાને માથે રાખીને જ સમજપૂર્વક પ્રવૃત્તિ કરજે. ..
Page #215
--------------------------------------------------------------------------
________________
૬૭
વસ્તુના વજન તરફે નહિ, વજુદ તરફ નજર રાખશે.
}e
માનવનું હૃદય પીગળે છે ત્યારે જ સાહિત્યને ઉદ્ભવ થાય છે. તેનાથી જ જગતની કળાઓને થાય છે, માની નદીએ વહે છે અને મન્દિર સજાય છે.
સાક્ષાત્કાર સૌન્દ્રય નુ
}¢
આશાવાદી કહે છે કે ખીજ પૂનમ થશે જ, જ્યારે નિરાશાવાદી, કહે છે કે પૂનમ અમાસમાં પલટાયા વિના નહિં રહે.
૬૧૦
જે સાગરમાં મીઠું પાકે છે તે સાગરમાં મેતી પણ કયાં નથી પાકતાં ?
૬૧૧
કાઈ ને માટે તમે ખીજ ન ખની શકે તે ચાલશે, કિન્તુ વીજ ન ખનશે। અને ખીજ ન કરશે.
૬૨
સહનશીલતા એ સંયમની દુહિતા છે.
૬૧૩
મીઠાશ ભૂખમાં છે, ભેાનમાં નથી.
Page #216
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૦)
૧૪ જીવન એ સાધન છે, જ્યારે સત્યશોધન એ સાધ્ય છે.
સ્વામી દયાનંદ સરસ્વતીએ જોધપુરના મહારાજાને વેશ્યાગમનને માટે ખૂબ ઠપકો આપે. નરેશની રખાતને આ ન ગમ્યું, તેથી સ્વામીને પ્રાણ લેવા માટે કાવત્રુ રચવામાં આવ્યું. સ્વામીજીના રસેઈયા જગન્નાથને ફાડીને રસોઈયા દ્વારા સ્વામીને દૂધમાં ઝેર અપાવ્યું. દૂધ પીતાંની સાથે જ, સ્વામીને કાવત્રાની સમજ પડી ગઈ. સ્વામીજીએ રાઈયાને બેલાવીને કહ્યું “ભાઈ જગન્નાથ, લાલચમાં લાઈને તે મને ઝેર ભલે આપ્યું, હવે હું તે હમણું રવાના થઈશ, પરંતુ તું તે તારા પ્રાણ બચાવી લે! પકડાઈશ તે તું માર્યો જઈશ માટે લે આ રૂપિયા. તે ગુપ્ત વેશે અહીંથી ચાલ્યા જા.” અપકારને બદલે ઉપકારથી વળતે જોઈ અશ્રુભીની આંખે રસોઈ પશ્ચાત્તાપ કરતો. કપાળને પંથે પડયો.
મહાન શક્તિના સૂત્રધાર તરીકે ગણાતા મહામહેપાધ્યાય શ્રીમદ્ યશવિજયજી મહારાજાએ વાદમાં ભારતના તમામ પંડિત ઉપર વિજય મેળવ્યે હતે. આ વિજયનું તેઓશ્રીને તીવ્ર ગુમાન હતું. આ બુમાનને સંતોષવા તેઓશ્રીએ ચારે દિશામાં વિજય સુચવવા માટે તે સ્થાપનાજીની ચારે બાજુ ચાર જ રાખતા હતા.
Page #217
--------------------------------------------------------------------------
________________
એક વૃદ્ધાને ઉપાધ્યાયજીનું આ ગુમાન અનુચિત લાગ્યું. તેણે એક સમયે અવસરને ઓળખીને મીઠી કેર કરી કે “દરેકના, ગુરૂના ગુરૂ શ્રી ગૌતમ સ્વામી કેટલી ધ્વજાઓ રાખતા હશે ?” આ મીઠી ટકોર ઉપાધ્યાયજી સમજી ગયા અને સચેષ્ટ બન્યા. ચકેરને માત્ર ટકોર બસ છે. . - ૬૧૭
:. - વસિષ્ઠ ઋષિની પત્ની અરૂપતીએ પિતાના પતિને પૂછયું, “દેવ, આ ચાંદની જેવું ઉજજ્વળ તપ કેનું હશે?” ત્રષિએ હસીને ઉત્તર દીધે, “વિશ્વામિત્રનું.” વિશ્વામિત્ર વસિષ્ઠના પ્રતિસ્પધી હતા. તે પિતાને બ્રહર્ષિ કહાવવા પ્રયત્ન કરે અને વસિષ્ટ તેમને રાજર્ષિ કહેતા, પરિણામે વસિષ્ટને નમાવવા માટે વિશ્વામિત્રે કડક પગલાં લીધાં હતાં. તેમના ઘર પર પણ તેમણે જાસુસી આંદેરી અને એ જાસુસીમાં જ ગુપ્તપણે તેમણે ઉપરના શબ્દ સાંભળ્યા. તે વસિષ્ઠના ચરણમાં ઢળ્યા ત્યારે વસિષ્ટએ હવે તેમનામાં નમ્રતા આવેલી જોઈ ને “ઉઠ બ્રહ્મર્ષિ !” કહીને વિશ્વામિત્રના મસ્તકે હાથ મૂક્યો.
- સુંદરીએ ચક્રવતી ભરત પાસે દીક્ષા લેવાને માટે અનુમતિ માગી. તેનાં રૂપયૌવન પર મુગ્ધ થયેલા ચકવતીએ
અમતિ ન આપી. સુંદરી અનુમતિ વિના દીક્ષા લે તે ભરતને તેના ચારિ પ્રતિ અણગમો થાયને ભરતની લાલસા આગળ તે નમતુ આપે તો આજીવન બ્રહ્મચર્યવ્રત પાળવાની
Page #218
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૦% ક્ષતિ ગણાય, આથી સુંદરીએ ગુમ રીતિએ કઠોર તપ કરી. કાયાને શાષવી નાંખી હતી. અંતે મેહઘેલી આંખમાં હમદદ ઉભરાઈ ને ચકવતીએ અનુમતિ આપી.
૬૧૯ જેમ જેમ મુશ્કેલી આવે તેમ તેમ ઉમંગ વધત જણાય તે માની લેજે કે સફળતાની વરમાળા આપના. જ કંઠને ભાવશે.
*
શ્રીકૃષ્ણના ભાઈ બલરામને લઘુબંધુ તરફ પ્રેમ હતે. શ્રીકૃષ્ણ જયેષ્ઠ બંધુના શ્વાસોશ્વાસ સમા હતા. શ્રીકૃષ્ણ એકાએક શરીરન પામ્યા પરંતુ બલરામની માન્યતામાં બેસે જ નહિ. એ તે શ્રીકૃષ્ણના અત્યુત્તમ દેહને પિતાના ખભા પર લઈને ઠેર ઠેર ફરવા લાગ્યા. જનતા સમજાવે પણ સમજે જ કોણ? એમને તો ભારોભાર વિશ્વાસ હતો કે મારો ભાઈ મરે જ નહિ. ખભા પર છ માસ સુધી લઈને એમ ને એમ ફર્યા. અંતે એક માણસ સામે ધસી આવ્યો. એના ખભા પર પણ એક બાળકનું શબ હતું. તે દુર્ગધ મારી રહ્યું હતું, તેમાંથી કીડા ખરી રહ્યા હતા. બલરામથી એ દુર્ગધ સહી ન ગઈ. બલરામે કહ્યું. “ભલા માણસ ! મરેલાને માથે વેંઢારવાથી શું ફાયદો?” પેલે માણસ હસીને બોલી ઉઠ્યો કે “આપ સ્વયં શું કરી રહ્યા છે?” આ ટકરથી બલરામની આંખ ઉઘડી ગઈ. એમણે પ્રિયજનના શબને અગ્નિદાહ દીધે. સાથે પિતાના
Page #219
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૦૬)
સ્થૂળ મેહુને પણ દતાવી દીધા.
૬૨૧
આંસુની આણુ ઉલ્લધવા માટે તા ઈશ્વર ભ્રૂણ સમર્થ નથી જ.
૬૨૨
કેટલાંક માબાપ પોતાના પુત્રને ઉંઘાડવા માટે જેટલી કાળજી રાખે છે તેટલી સવારે વહેલા ઉઠાડવાની પણ રાખે તા ખાળક કેવુ' સુંદર નીવડે !
૬૨૩
વિષયવિલાસી પુરૂષ વહેલા ઊઠી શકતા નથી અને જે વહેલા ઊડી શકતા નથી તે વિજયી બની શકતે નથી જ.
૬૨૪
ભગવતી સૂત્ર-રૂપી દૂધ, ખારસા સૂત્ર-રૂપી સાકર અને જ્ઞાનસાર રૂપી ઈલાયચીમિશ્રિત કહેલા દૂધનો કટોરો ભારતની ભવ્યતામાં તાજગી લાવવા તૈયાર છે, પણ પીનાર પુણ્યશાળીએ કયાં ?
૬૨૫
હમેશાં એક એક ખૂખી પાછળ એક એક ખામી છુપાયેલી પડેલી છે, જ્યાં સુધી તે દૂર ન થાય ત્યાં સુધી ભૂખીઓના લાભ જગત્ ઉઠાવી શકે નહિ.
E
ફાતરામાંથી જો ડાંગર નીપજી શકાતી હૈાય તે! જ
Page #220
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૦) દુરાચારી માબાપને દીકરો સદાચારી નીવડી શકે.
૬૨૭ મૃત્યુને પણ મોસાળમાં જવાના નિમંત્રણની જેમ ભાવથી ભેટે તે જ મહાન બની શકે છે.
મહારાજા દશરથ જિંદગીમાં એક જ વખત મેડા ઊડ્યા હતા, પરંતુ તે પછી એક પણ દિવસ જીવ્યા નહિ હતા.
૬૨૮
આળસ માણસને ખાય છે. આળસ એ જીવતા માણસોની કબર છે.
૬૨૯ વિશ્વાસ અને વહાલપની વેલી અશ્રદ્ધા અને અસૂયાના વિષથી વિનાશ પામે છે.
સૂર્ય પરિચયે ગરમ અને પરિણામે ઠંડે છે. કારણ તેને તાપ પરસેવા દ્વારા શરીરને મેલ દૂર કરે છે અને વરસાદ દ્વારા આ ધરતીને શીતળતા આપે છે. એ જ રીતે ગુરૂ કે બાપને કડક પરિચય અકારે લાગે છે, પરતુ પરિણામે હિતકર નીવડે છે.
૩૧ સતી સીતાજીએ પિતાની સંપત્તિમાં જરાય હક્કદાવે કર્યો ન હતો અને પતિની વિપત્તિને પિતાની રાણીને
Page #221
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૦૮)
હ ભર્યો હૈયે વધાવી લીધી હતી. તેથી જ તે` પ્રાતઃસ્મરણિયા અને જગઢવંદનીયા અન્યાં હતાં.
૬૩૨
જગતમાં પદાર્થો અનેક અને મન એક છે. અનેક ભમાવ્યા કરીએ તે
મનને જ
પદાર્થોની પાછળ એક ભલીવાર શે! આવે ?
૬૩૩
ઇસ્લામી ધમ માં દયાને રહિમ કહેવામાં આવે છે અને રહિમને લઈને જ તેઓ પરમેશ્વરને પણ હિમાન તરીકે ઓળખે છે. તેમના શાસ્ત્રમાં લખે છે . “ ન ઝીમ
''
કામે શિક મરા તુગૂર જે બે હરેખા હય મ જેબે હુર્ર તુયૂર ” — અર્થાત્ તું તારા પેટમાં મરેલાં પશુપ`ખીએની કબર કરીશ નહિ.
,,
૬૪
આપણા ભારતવષ ને પ્રાચીન ઇતિહાસ ખરેખર ગૌરવવંતા છે. ગિરિધર ગેપાલમાં જ પાગલ અનેલાં ચિત્તોડના મહારાણી પદનામેાહ છેાડી, ગોકુળની ગાવાલણ અનનારી શ્રીકૃષ્ણપ્રેમની વિજય ધ્વજા ફરકાવનારી મીરાં આદશ નારી હતી. પારણામાં જ હાલરડાંથી પોતાના પુત્રોને બ્રહ્મજ્ઞાન કરાવનારી મહારાણી મદાલસા એક આ નારી હતી. દુઃખા હૃદયે અશેકવનમાં જ ૧૨ વર્ષ વીતાવનારી સ્વસ્વામીની અનન્ય એકનિષ્ઠ ઉપાસિકા, સત્ત્વગુણી મૂર્તિ સમ જગત્માતા સીતા, એક આ રમણી
Page #222
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૯)
હતી. સત્તાવનના સ્વાતંત્ર્ય-સંગ્રામમાં શૌર્ય અને પરાક્રમથી લડનાર અને સ્વદેશની ખાતર આત્મબલિદાન આપનાર મહારાણી લક્ષ્મીબાઈ એક લલિત લલના હતી.
૬૩૫
મહાપુરૂષની વાણી બોલવામાં પરિમિત હોય, અર્થ અને ભાવમાં અમૃતથી સંચિત હય, પ્રલોભનથી વંચિત હાય અને સર્વથા સમુચિત હોય તે જ વાણી દ્રાક્ષ અને સાકરથી પણ મીઠી લાગે છે.
૬૩૬ ક + અન્ત એટલે કાન્તા. કલ્યાણને અંત જેમાં અવધિ છે તેનું નામ કાન્તા. કાન્તા એટલે જ દયા. કવિતા દુખમાં ડૂબેલા માનવના મનને સંતુષ્ટ કરશે અને સુખમાં સમર્પણનું વિધાન આપશે. આમ નારી જાતિ ના-રીજાતી એ વ્યાખ્યા માનવતાનું ધ્યેય આબાદ રાખશે.
૬૩૭ મર્દાનગી માત્ર મૂછમાં જ સમાવિષ્ટ થતી નથી!
૬૩૮ લાલ કિલ્લા પર ભાષણ કરવાથી કંઈ વડાપ્રધાન થઈ શકાતું નથી!
ચલતી કા નામ ગાડી—ખડે કા નામ ખટારા.
૧૪
Page #223
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૦)
६४०
મીનાક્ષીને પણ મોતિયે ઉતરાવ પડે છે.
૬૪૧ દિલ્હીમાં લાગતી આગને વીમે ઉતારાવાય છે, પણ દિલમાં લાગતી આગને વીમે ઉતારનારી કઈ વીમા કંપની નથી.
૬૪૨ રોગ એવી આગ છે કે જેના પર ડોકટરો ને વૈદ્ય રેટી પકાવે છે.
૬૪૩ લગ્ન એ એક કામણગારો કૃ છે, તેની અંદર પડેલા બહાર આવવા મથે છે અને બહાર રહેલા અંદર ઝંપલાવવા તલસે છે.
६४४
વહુની પીઠ પરની સાપણ દેખાય છે, પણ એની પાંપણના ભમરા આંધળે ઈન્સાન અવકી શકતો નથી જ.
૬૪૫ સૂર્યના તાપમાં રટલે સુકાય, પણ શકાય નહિ.
૬૪૬
કબરની માટીથી ઘર ન લીંપાય.
૬૪૭
એકલા બેસીને રડનારની સૌ દયા ખાય પણ એકલા હસનારની હાંસી થાય.
Page #224
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૧)
૬૪૮ અકબરને પણ કબર ભેગા થવું પડે છે. li
૬૪૯ તનની સાથે વતન પણ છોડવું પડે છે. //
૬૫૦ દેહેલું તાજુ દૂધ, પાકી કેરી, યુવતી અને આબરૂ –આ ચારની જે એગ્ય સંભાળ લેવામાં ન આવે તે બગડી જતાં વાર લાગતી નથી.
( ૬૫૧ પડછાયાને પરસેવો વળતો નથી. ખે
૬પર વહાલપના સમંદર સમા મહીયરની મમતા મૂકીને કુમળી કળી જેવી કન્યાને પારકે ઘેર જવું પડે છે, પરંતુ કુદરતે એ કુમળી કળી જેવી કન્યાના કાળજામાં એવી તે અજબ કારીગીરી મૂકી છે કે એને દાળમાં પિતાનું સ્વત્વ ગુમાવી દઈને દાળના સ્વાદનું સ્વામીત્વ સંપાદન કરનાર મીઠાની જેમ સહની સાથે મીઠાશથી મળતાં અને ભળતાં આવડે છે. પરાયાંને પિતાનાં કરી લેતાં આવડે છે. માતાપિતા કે ભાઈભગિની જેવી મમતા સાસુ-સસરા કે દિયર-નણંદ પાસેથી મેળવતાં અને સહની વહાલસોયી બનતાં આવડે છે અને એ કલાના
Page #225
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૨)
પુરસ્કાર રૂપે સ્વામીના સ્નેહનું જે શિરછત્ર સાંપડે છે તેનું મૂલ્ય જગતની કોઈ પણ સમૃદ્ધિ ચૂકવી શકતી નથી. તેથી જ સંસાર એને કુળલક્ષ્મી કહી અભિનંદન દઈ વન્દન કરે છે.
૬૫૩
દુર્વાસથી દૂર રહે; સુવાસને શોધતો રહે તેનું નામ મધુકર, દૂધ ને પાણી જુદાં કરે, મેતીને ચારે ચરે તેનું નામ હંસ. મધુકર બનજે પણ મક્ષિકા નહિ.
૬૫૪ કામકોધ તજે તેને ભગવાન ભજે.
ઉપપ
જેને સેવામાં અને પ્રેમમાં લૂંટાઈ જતાં આવડે છે તેનાં ચરણોમાં પરબ્રહ્મ પણ આળોટે છે.
૬પ૬ સત્તા–મતા મેળવવાની ને ખત્તા ખાવાની ! !
૬૫૭ ગામ ત્યાં ઢંઢવાડે, જમણ ત્યાં એંઠવાડે.
૬૫૮
વળાંક લેતી કાર અને નખરાળી નાર વચ્ચે ઘણું સામ્ય છે.
૬૫૯ જીવનમાંથી જિજિવિષાને જિ કાઢી નાખતાં ખરેખર
Page #226
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૧૩)
વન જ બાકી રહે છે.
માતપિતા અનિત્ય છે પરંતુ તેઓનાં હિતકારી વચનામૃતની ધારા અખંડ, આબાદ અને શાશ્વત છે.
૬૬૧ નાનાભાઈને માટે મેટાભાઈ ભેખ ધારણ કરે અને મેટાભાઈની સેવામાં ના ભાઈ સર્વસ્વ ન્યોછાવર કરે તે રામરાજ્યની એક ખાસીયત છે.
૬૬૨ વર ઘોડા પર પસાર થતો હોય તો વરઘોડે નામ સાર્થક બને, પણ તે તે જોવામાં નથી આવતું ! પણ. વર પરણવા જાય છે ત્યારે શું ઘેડા જેવું નથી લાગતું? એટલા પૂરતું વરડે નામ સાર્થક છે !!
ઘટીમાં તલ અને ઘાણીમાં ઘઉં એરવામાં આવે તે શું પરિણામ આવે ? હજામને બટેટાં બાફવાનું અને રસોઈયાને દાઢી છેલવાનું કામ સંપવામાં આવે તો? દરજીને જેડા અને મેચીને કપડાં સીવવા બેસાડવામાં આવે તે? ડેકટરના હાથમાં કૂચડે અને રંગાટીના હાથમાં
સ્ટેથોસ્કોપ” પકડાવ્યાં હોય તો ? કુંભારને સેનાના ઘાટ અને સનીને માટીના ઘાટ ઘડવા બેસાડવામાં આવે તો ? ચપરાસીને ચેમ્બરમાં અને પ્રધાનને બહાર બેસાડવામાં
Page #227
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૧૪)
આવે તે? કારકુનને કુહાડે અને કઠિયારાને કલમ પકડવવામાં આવે છે? ટાઈપિસ્ટને હાર્મોનિયમ પર અને સંગીતકારને ટાઈપરાઈટર પર બેસાડવામાં આવે તો શું પરિણામ આવે તે સહેજે સમજી શકાય છે. હંમેશાં અધિકાર પ્રમાણે કર્તવ્યમાં લીન રહે તે જ તે શેભે.
૬૬૪.
પ્રિયજનના શુભાગમનના સમાચાર હતાશ હૈયાને માટે હંમેશાં સંજીવિની સમાં નીવડે છે.
૬૬૫ વચનની વિશુદ્ધિ અને જીવનની શુદ્ધિ એનું નામ સિદ્ધિ. સિદ્ધિ કાંઈ સુવર્ણની વૃષ્ટિમાં નથી જ થતી.
૬૬૬ આજની આધુનિક વીસમી સદીની વ્યાખ્યાના સેમ્પલે તરીકે પ્રાચીન કાળમાં કહેવાતું હતું “જનની જણજે ભકતજન, કાં દાતા કાં શૂર, નહિ તે રહેજે વાંઝણી મત ગુમાવીશ નૂર ! ” જ્યારે આજે “જનની જણ તે પ્રધાન જણ, કાં નેતા કાં નટ, જનેતા તું જનતા તણી, તારે કાં ગુમાવે વટ ! ” તપ એટલે વરદાને મેળવવા માટે વધેરતું શ્રીફળ. ઘંટ એટલે મંદિરનું એલાર્મ.
ઘૂંઘટ એ એવે પટ છે, જેમાંથી એકસાથે ચારે તરફ ડેકિયાં કરી શકાય.
Page #228
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૧૫)
૬૬૮
સ્ત્રીનાં સ્વરૂપ એ ઃ રીઝે ત્યારે રંભા અને રૂઠે ત્યારે
:
રાક્ષસી.
૬૬૯
ચૂડી-ચાંદલા અખંડ હોવા છતાંય, કેટલીક સૌભાગ્યવ'તી સ્ત્રીએનાં હૈયાં નંદવાઈ ગયેલાં જોવા મળે છે.
૬૭૦
સમતા એ માનવીની સશ્રેષ્ઠ મતા છે.
૬૭૧
સ્ત્રીઓને સામાન્ય રીતે શું નથી ગમતું? પેાતાની નિન્દા અને અન્ય સ્ત્રીઓનાં વખાણુ. કેમ ખરાબર ને ?
૬૭૨
ઘણી આંખામાં વીજળી ચમકે છે અને ઘણી આંખેામાં ચેમાસું બેસે છે.
૬૭૩
હંમેશાં સફળ વકતા થવા માટે શુ કરવું જોઈ એ ? કડવા અનુભવા મેળવવા જોઈ એ. તે વિતા ખેલવાની શક્તિ ને છુટાછવાયા વિષયેા પર ખેલવા માટેનું પ્રભુત્વ મેળવી શકાતુ નથી.
૬૭૪
પહેલાં – ૮ એક નૂર આદમી, હજાર નૂર કપડાં.' આજે એક નૂર આદમી, હજાર નૂર લફરાં.’
Page #229
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૧૬)
૬૭૫ સંયમરૂપી પવનની રસિકતા એ શકુન્તલા છે.
૬૭૬ સ્ત્રીઓએ પર્સી ફેશન જેર કરતી જાય છે. કહેવત છે કે સ્ત્રીઓને જોઈએ પર્સ અને હોસ્પિટલને જોઈએ
નસ,
૬૭૭ પોપટને લીપસ્ટીકની જરૂર ન પડે તેમ કબૂતરને નેઈલ કલરની જરૂર નથી હોતી.
૬૭૮
સતી સીતાને તે અશેકવાટિકામાં પણ શેક જ પડેલે હતે.
કરે
૬૭૮
આજકાલની ચૂંટણી એટલે મરચાં અને માખણની મેસમ.
૬૮ ૦.
ઉના વિખ્યાત શાયર ફિરાક ગોરખપુરી સાથે એક મૌલવીને ચર્ચા થતાં તેમણે કહ્યું કે પાપ એટલે કોથી છૂપી રીતિએ જે કરવામાં આવે તે.
૬૮૧ આંખમાં થતી આંજણ વિષે કેટલુંક જાણવા જેવું – આંખનાં પોપચાંની ધાર ઉપર થતી આંજણી નામની ફેલ્લી વહેમના હલેળે આ દેશમાં અને પરદેશમાં
Page #230
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૭)
ચઢી ગઈ હતી. આ દેશમાં આંજણી થઈ હોય તે માણસ પિતે જાતે જેના ઘરમાં બે જ માણસ સૂતાં હોય તેવાં ધણી-ધણિયાણીની ખડકી ખખડાવે. તે લકે પૂછે કોણ?' જવાબમાં કહે કે “હું આંજણીરાણી. આજ મારે ઘેર ને કાલે તારે ઘેર.” ત્યાર પછી ઘરધણી ખડકી ખોલે તે પહેલાં પલાયન થઈ જવું જોઈએ. તો આંજણી નાબૂદ થાય એવી માન્યતા હતી. જ્યારે વિલાયતમાં આંજણી થાય ત્યારે અજવાળી બીજને દિવસે ચંદ્રને જોઈને કાળા રંગની બિલાડીની પૂછડી આંખે અડાડે તે આંજણી મટે–તે પ્રચાર છે. આવા આવા ટુચકાઓ આ અવનિમાં પ્રચલિત હોય છે. કાકાલીય ન્યાયે કેટલાક ટુચકાઓનું સુખદ પરિણામ આવવાની શક્યતા જણાય છે.
૬૮૨ સૌ કોઈને લાંબું જીવવું છે, પણ ઘરડા કેઈનેય થવું નથી!
६८३
કાળ હંમેશાં કેઈનાં આંસુની થેડી જ પરવા કરે છે ?
१८४ સ્ત્રીઓને ધિક્કારનાર મેટા ભાગે સ્ત્રીઓ જ હોય છે.
૬૮૫ નિરાશારૂપ નિશાની ગોદમાં આશારૂપી ઉષા પિહેલી હોય છે..
Page #231
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૮)
૬૮૬ સિદ્ધિ સંયુક્તા છે, જ્યારે પુરુષાર્થ એ પૃથ્વીરાજ છે.
૬૭ ઘણી વખત સ્ત્રીઓની “નામાં જ “હા” છુપાઈ હોય છે.
૬૮૮
આજે જનારાને રોનારા મળે છે પરંતુ જીવતાને સમજનારા મળતા નથી.
હજારો માઈલના પ્રવાસનો પ્રારંભ એક ડગ સાથે જ થાય છે.
૬૯૦ જીવનમાં સૌથી ઉત્તમ ક્ષણ કઈ? માતાએ કહ્યુંબાળપણમાં જ્યારે બાળક માતાને ખોળો ખૂદતું હોય તે ક્ષણ. ત્યાર પછી બહેને કહ્યું-જ્યારે બહેન પિતાના ભાઈને રક્ષાબંધન કરતી હોય તે ક્ષણ. ત્યાર પછી પત્નીયે કહ્યું–પ્રીતની પહેલી ચાર આંખ મળે તે જ ક્ષણ. આ રીતે દરેક પિતા પોતાની દૃષ્ટિથી બંધબેસતી પાઘડી પહેરતાં હોય છે.
૬૯૧ સ્ત્રી અને પુરૂષના પ્રેમમાં એટલે તફાવત હોય છે કે સ્ત્રીને પાણીમાં પડ્યા પછી ડૂબવાને ભય ભાગ્યે જ
Page #232
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૪૯) રહેતો હોય છે, જ્યારે પુરૂષને તરતાં આવડતું હોય છે. છતાં હાથપગ પછાડવાની આદત ચાલુ રહે છે.
૬૯ર વીજળી આકાશમાંથી જ નહિ, કેટલીક વખત આંખમાંથી પણ ચમકતી હોય છે.
૬૯૩ : બેકારની પાસે બે તે શું ! એક કાર પણ હોઈ શકે નહીં.
૬૯૪ પહેલાં લજા એ સ્ત્રીની લાલી હતી, જ્યારે આજે લિપસ્ટીક એ સ્ત્રીને માટે લાલીરૂપ થઈ પડી છે.
૬૮૫
સ્ત્રી આજન્મ પુરૂષને મુઠીમાં રાખે છે, જ્યારે, સ્ત્રી જન્માંતર પુરૂષની મુડીમાં રહેતી હોય છે.
એક માતા પિતાના પુત્રને કહ્યું, “બેટા ! લાખે. રૂપિયાના ઢગલા પર તું ઘીની મશાલ સળગાવજે.” બીજી માતા બોલી, “મારા લાલ! પિતાના વંશનું નામ અમરઅજર કરજે.” અને ત્રીજી માતા બોલી, “મારા લાડીલા! હું તારી પાસેથી કંઈ વધુ ચાહતી નથી, જે માટીમાંથી તું પેદા થયો છે, બસ એની લાજ રાખજે.” હમેશાં જેવી માતા તેવી માંગણી હોય છે.
Page #233
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૨) માગણીને આધાર સંસ્કાર ઉપર છે.
૬૯૭ નિધુરતાની પરાકાષ્ઠા પ્રખર સિદ્ધાન્તવાદીમાં જ ક્યારેક જોવા મળે છે.
૬૯૮ નીચેવાય છે વાદળાં ને જશ મળે છે જગદીશને.
૬૯૯ અસરાના વિજયમાં તપસ્વીને પરાજય સમાયેલ છે.
૭૦૦ દિલની આગ દરિયાના પાણીથીયે ન ઓલવાય.
પ્રત્યાઘાતો એ પ્રેરણાનાં પગથિયાં છે.
– ૭.૨ દિલ લગા દાતણવાલી સે, તો પધિની બિચારી કડ્યા કરે !
9. ૩
સ્મશાનનું નાળિયેર હવનમાં ન હોમાય.
७०४ દિલનો દરિયે ડહોળવાથી ફક્ત આંખમાંથી ખારાં પાણી જ ટપકે છે.
૭૦૫
વરડામાં આગળ થવું હોય તે ત્રાસવાળા થવું
Page #234
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૧)
પડે, કાં મશાલ ઉપાડવી પડે.
૭૦૬ આ દુનિયામાં માણસજાત જન્મે છે માત્ર ઢસરડા કરવા માટે જ ! પિતાનાં કરેલાં પાપનો જવાબ કર્મની, કચેરીમાં આપવું પડશે તેનું શું ?
૭૦૭
આજની કેટલીક સ્ત્રીઓ સૌંદર્યને બજારમાં રમતું શા માટે મૂકતી હશે? ચારિત્ર્યનું લીલામ કરવા માટે કે બીજું કંઈ ?
૭૦૮ વઘારને સ્વાદ કડછી શું જાણે? તેમ મૂખંજન વાદ કેમ કરી જાણે !
७०८ હંમેશાં યાદ રાખો કે પડછાયાના ચાળા ન પાડી શકાય.
[૭૧૦ વાંઝણું દીકરાના સેગંદ ન ખાય તો શું ધણીના. સોગંદ ખાય !
૭૧૧ ટેપીમાં ઘૂસેલે માંકડ અને જૂનામાં ઘૂસેલ કાંકરે એ બેઉની ઉપેક્ષા ન થાય.
Page #235
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૨)
૭૧૨
ગર્દભ જ્યારે મસ્તીમાં આવે ત્યારે માત્ર ધૂળમાં જ આળોટે છે.
૭૧૩. તપખીર (છીંકણી) સૂંઘનારને રૂમાલ ને વર્ષો ઋતુનું આકાશ ચિકખાં ન હોઈ શકે.
૧૪ દળાય ચણાની દાળ ને લેટ કહેવાય ચણાને.
૭૧૫ આયને ખરાબ હોય તે અપ્સરાય ભૂંડી લાગે.
હોટલના જમણ અને સેનેટેરિયમના મરણમાં કંઈ મણા હેતી નથી.
૭૧૭
ઘરમાં હજૂર અને બહાર મજૂર હોય એવા પણ કેટલાક માણસો હોય છે.
૭૧૮ નાટકના દેવને હંમેશાં પૂઠાને જ મુગટ હોય છે.
૭૧૯ નીચી નજર હવેલી ન દેખાય.
७२० કામના અતૃપ્ત રહેવાથી કોધની ઉત્પત્તિ થાય છે;
Page #236
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૨૩)
પરંતુ કામના તૃપ્ત થવાથી તેભની ઉત્પત્તિ થાય છે.
૭૨૧ ન કરવાનું કરવું તે જ ગુને છે એમ નહિ પરંતુ કરવાનું ન કરવું તે પણ ગુનો છે.
૭૨૨ તમારા મનને વિમલ વૃન્દાવન બનાવશે તે કૃષ્ણકનૈયાની મંગલમધુ બંસી એમાં આપોઆપ ગૂંજી ઉઠશે.
૭૨૩ જ્યાં સંતોષની અછત હોય છે ત્યાં દુઃખની છત હોય છે.
કર૪ ન શબ્દકોષ બી. એ. = બિન અનુભવી; એમ. એ. = માંડ અનુભવી એમ. બી. બી. એસ. = મારી, બસ બધાને મારે એલએલ. બી. = લાગવગ અને લાયકાતવાળા બળદ.
૧૭૨ ૫
“નહિ મામા કરતાં કાણો મામો સારે” – એ આપણી પ્રચલિત કહેવતમાં “કાણે માને બદલે ખરી રીતે “ કહેણો મામો” જોઈએ.
૭૨૬ દાન દઈને યાચક જેટલો આનંદ પામે તેના કરતાં પણ દાતારને દાન દીધા પછી અધિકાધિક આનંદ
Page #237
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૨૪)
થાય તા જ દાનની વાસ્તવિક સફળતા માની શકાય.
વૃત્તિ
પ્રેમના પવિત્ર વહેણમાં વહેમની ગંદી ગટર ન ભળે.
७२७
૦૨૮
પ્રતિદિન પ્રેમગંગા પ્રેતને પણ પાવન કરે.
૭૨૯
સ્વચ્છતા, નિર્મળતા, મધુરતા અને શીતળતા એ જળના ગુણધર્મો છે. જળપાન તેા અહિન શ કરીએ છીએ, પરન્તુ એના પાવનકારી ગુણધર્મોનું અમૃતપાન કચારે કરીશું !
વૃત્તિ જ જોઈ એ.
મહેાખતના માંડવામાં સેાદાગરવૃત્તિ નહિ, સમપ ણુ
७३०
૭૩૧
મારું મન ગમતું કરે તે નહિ, મારે માટે ઘટતુ કરે તે જ મારા પરમેશ્વર.
હાય છે.
૩૨
કામી હંમેશાં અધીર હાય છે, જ્યારે ક્રોધી ખધીર
૭૩૩
રાષ્ટ્રધ્વજ ત્રિર‘ગી છે. તેમાં ત્રણ રંગના ત્રણ આડા પટ્ટાઓ છે, ઉપરના પહેલેા પટ્ટો કેશરી રંગના
Page #238
--------------------------------------------------------------------------
________________
છે એનો અર્થ થાય છે દેશને માટે સમય પર એગ્ય ભેગ આપવા તૈયાર થવું જોઈએ. વચ્ચે બીજે પટ્ટો સફેદ રંગને છે–સફેદ રંગ શાન્તિને ઘાતક છે, કોઈની પણ સાથે વેરઝેર નહિ રાખવું જોઈએ. નીચેને ત્રીજો પટ્ટો લીલા રંગને છે–આ ધરતી માતાને વફાદાર રહી આ પૃથ્વીપીઠ પર પગલું ધરીને કદાપિ કારમાં અને કાળાં કૃત્ય કરવા તૈયાર ન જ થવું જોઈએ. વિશેષમાં ધ્વજના વેત પટ્ટામાં વચ્ચે ચક છે. ચક એટલે પૈડું, પૈડું હંમેશાં ફરતું રહેવું જોઈએ. પૈડું ગતિમાન ન હોય તે કદાપિ પ્રગતિમાન થવાય નહિ. આપણે પણ આ ચક્રની માફક ચાલતા રહેવું જોઈએ. પથ્થરની માફક પડ્યા રહીએ તે કંઈ જ કાર્ય થઈ શકે નહિ. આ અશકચકમાં ૨૪ આરા હોય છે. તે ૨૪ તીર્થકરે, ૨૪ અવતારો અને ૨૪ પયગમ્બરેના પ્રતીકરૂપે છે.
. ૭૩૪ કેટલાક માણસો માળી જેવી પ્રકૃતિના હોય છે આમરણ અપકાર જ કરે. અંદર પેસીને પિતાના પ્રાણને ભેગ આપીને પણ સામા માણસે ખાધેલું બધું જ એકાવે. આવી પ્રકૃતિના માણસો સદા ત્યાજ્ય છે.
. વૈદ્યો, ડોકટરો કે હકીમોની દવાઓ લઈ લઈને નિરાશ થઈ બેઠેલા લાખો જીવડાઓને નવજીવન આપનાર
૧૫
Page #239
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૧૬)
શ્રી વમાન તાધમ છે. દવાખાનાના દ્વારે દોડતા નદી એને રોકનાર શ્રી વર્ધમાન તાધમ છે. કાઈ પણ કર્મીની કારમી મૂંઝવણમાંથી મુક્ત કરી અચૂક આશીર્વાદ આપનાર શ્રી વર્ધમાન તપેાધમ છે. આત્મિક શક્તિઓના આવિર્ભાવ માટેનુ અદ્વિતીય સાધત છે. જડવાદના ઝેરી જમાનામાં મક્કમપણે ત્યાગધની તાલીમ આપનાર શ્રી વમાન તાધમ છે. રસગારવની ગંદી ગટરમાં ગબડી પડનાર પાપાત્માએને પાવન કરનાર શ્રી વધ માન તપેાધમ છે. શરીર અને આત્માનુ પૃથક્કરણ કરી પવિત્ર પથે પગલાં ભરાવનાર શ્રી વમાન તપેાધમ છે. શ્રી વમાન તપ અનંતાનંત ગુણાથી ગરિષ્ઠ છે, તેના ચરણે લાખ લાખ વાર વંદન.
૭૩૬
સેાનાને અગ્નિમાં લાલચેાળ બનાવીને કાઈ ને અણુ કરવામાં આવે તે તે લેશે ખરા? નહિ. કેમ કે તે સેાનાથી હાથ સાફ્ થઈ જાય છે. આ ઉપરથી ફલિત થાય છે કે માણસજાત સુખને ઇચ્છે છે, પણ દરેકને દુઃખ વગરનું સુખ જોઈએ છે, પણ તે સુખ કયું છે અને કયાં છે તે વિચારે !
૭૩૭
આકાશમાં ઉડાવેલા પતંગને છેડે આવે જ નહિ માટે તે વખતે સંતોષના સહારે દોરી સમેટવામાં જ સિદ્ધિ છે. તેવી જ રીતે ઇચ્છાને આધીન રહેનારા ઇન્સાન
Page #240
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૨૭)
આરામ મેળવી શકે જ નહિ. પાતાળ કૂવા કઈ પણ પદાથી પૂરી શકાતા નથી પણ તેને સ ંતાષના ઢાંકણથી ઢાંકી દેવામાં આવે તો જ તેના અંત આવી શકે. તેવી જ રીતે લાભની ખાઈ કદાપિ કાઈ કાટિધ્વજ પણ પૂરી શકતા નથી.
७३८
વર્ષો પહેલાં સ્વ. જમનાલાલ બજાજના સુપુત્ર શ્રી કમલનયન ખજાજ વધુ અભ્યાસાર્થે જ્યારે પરદેશ ઉપડતા હતા ત્યારે ગાંધીજીએ આ પ્રમાણે એમને આશીર્વાદ આપ્યા હતા : (૧) એછું ખેલવું. (૨) બધાનુ સાંભળવું પણ જે સત્ય હૈાય તે કરવું. (૩) ક્ષણેક્ષણને હિસાબ કરવે, ક્ષણનું કામ તે જ ક્ષણે કરવું. (૪) ધનના કદાપિ ગર્વ ન કરવા. (૫) એકાગ્રતાથી અભ્યાસ કરવા. (૬) મિતાહારી થવું વગેરે હિતશિક્ષા આપી હતી.
૭૩૯
નાનપણમાં ગાંધીજીએ મેટ્રિકની પરીક્ષા આપી હતી ત્યારે સામાન્ય જ્ઞાનના અનેક પ્રશ્નો સાથે એક આ હતા : ‘ સુવણુ કરતાં વધારે સુવર્ણ મય શુ' ?' ગાંધીજીએ ત્યારે લખેલું
' સત્ય”
૭૪૦
ગાંધીજી ૭૮ વષ ઉપરાંત જીવ્યા. એ સમય દરમિયાન બાળપણ ખાદ કરતાં એમની એકેએક ક્ષણ
Page #241
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૮)
એમણે જીવી જાણી છે. નથી રવિવાર પાળે કે નથી તહેવાર પા .
૭૪૧
જેની રટના રસના ઉપર રમી રહી હોય છે તે જ ઝંખના ઓલવાતી જિન્દગીના ઝાંખા અજવાળે જિહુવા ઉપર ચડે છે.
७४२ હમેશાં હિંમત મુસીબતમાંયે હસતી રહે છે અને કુસુમકળી કંટક વચ્ચેય ખીલતી રહે છે.
७४३ પહેલાંના જમાનામાં પ્રચલિત કહેવતમાં પણ ઊંડું ઉબેધન જોવા મળતું હતું જેમ કે “વિઘા એ તે મેરી માય, લેટે લઈને પાણી પાય; લોટે ગયે કાશી, વિદ્યા એ તે મારી માશી, કાશી કાશી પાણી પા, ના ભણે તેને તાણી જાકાશીની વાટે કૂવે, ના ભણે તે જીવતે સૂવે.” તથા “લીલી ટોપી લેખારી, ના ભણે તે ભિખારી” વગેરે.
૭૪૪ ફૂલનાં મૂલ બૂલભૂલ જાણે, ફૂલ ક્યાંથી જાણે ! !
૭૪૫ ચક્રવર્તીને ત્યાં પ્રથમ પુત્ર જયે, પણ જમીને તરત મરી ગયે. કહે તેણે શું ગુમાવ્યું. પાટવીકુંવર તરીકેની સત્તાશાહી ગુમાવી કહી શકાય. આ રાજપુત્રે અતુલ
७४४
Page #242
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઐશ્વર્ય ગુમાવ્યું. લૌકિક દષ્ટિએ જણાય છે તેણે તે એક ભવની રાજ્યરૂદ્ધિ ગુમાવી કિતુ ધર્મરત્ન ગુમાવનારે ભવભવનું સર્વસ્વ ગુમાવ્યું કહી શકાય.
૭૪૬
સાધનસામગ્રી સંગેના સુઅવસરમાં કાર્ય સાધી ન શકાય તે સાધનસામગ્રી વિકલ વખત શું સાધી શકવાના છે? શક્તિસંપૂર્ણ શાસ્ત્રસંગ વગેરે સાનુકૂળ સામગ્રી સાંપડવા છતાં કર્મશત્રુની સામે જંગ ન માંડી શકાય તે વિજય–વરમાળા ક્યાંથી વરી શકાય?
૭૪૭ નિસરણી ઉપરથી ઉતરતાં એક જ ઠેસ લાગી તે છેક નીચે પટકાઈ જવાય તેમ માનવ અવતારમાં વારેવારે ઠેસ લાગ્યા કરે તે પ્રાણી ક્યાં જઈને પટકાય તેનો ખ્યાલ કરો!
७४८
ધર્મરત્વ પામવું કદાચ સુલભ હોઈ શકે, પણ તેનું જતન જ જોખમભરેલું છે.
७४८
સાધના સ્વાતિ છે, મહત્તા મોતી છે અને નમ્રતા તિ છે.
એ
૭૫૦
ધર્મ એટલે આત્માને પરમાત્મા પાસે પહોંચાડતો સુમંગલ સેતુ. .
Page #243
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૩)
૭૫૧ જિન્દગીનાં વરસે, મહિનાઓ, દિવસ, કલાકના કલાકે વ્યર્થ ગયા તેને કંઈ પણ અંતરમાં આંચકે ખરે! આટલા સમયમાં આત્માએ શું મેળવ્યું ને શું ગુમાવ્યું તેને હિસાબ ઘડીભર પણ તપાસ્યો છે? માનવ-જિન્દગીની એક મિનિટની કિંમત દેવતાની જિન્દગીનાં બે કોડ પલ્યોપમ બરાબર છે. એક સામાયિકમાં દેવતાનું જેટલું આયુષ્ય બંધાય છે તે દષ્ટિએ ઉપરોક્ત હિસાબ છે. દુનિયાના તુચ્છપદાર્થોનું મૂલ્યાંકન અંકાય છે પણ સમયનું મૂલ્યાંકન ક્યારે આંકશે?
ઉપર
જીવડા! ધર્મરત્ન રૂપ ઝવેરાત મેળવવાને બદલે પાપરૂપી પથરાએ માથું ફેડે તેવા મેળવ્યા. તે હવે પછીના ભવમાં તારી શી વલે થશે?
૭૫૩ આ જીવડે સમસ્ત વિશ્વની ભાંગફોડ કરે છે પણ પિતે પિતાની પંચાત કરી શકતા નથી. આંખની એ ખાસીયત છે કે આંખ આખી દુનિયાને દેખે છે પણ પિતાની અંદર પડેલા કચરાને તે જોઈ શકતી નથી. આ રીતે જીવરાજભાઈ પિતાને દુર્ગુણને દેખી શકતો નથી.
૭૫૪ - આસોપકારી અંતિમ તીર્થાધિપતિ શ્રી મહાવીર મહારાજાના ત્રિકાલાબાધિત અવિચ્છિના પ્રભાવશાળી શાસ
Page #244
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૧)
નની પ્રભાવના કરનાર યાકિની મહત્તા સૂનુ ભવવિરહ ભવ્યપદ વિભૂષિત, ભવવિરહ ફળપ્રાપ્તિના અદ્વિતીય ઉમેદવાર, સુગ્રહિત નામઘેય, ૧૪૪૪ ગહન ગ્રન્થના રચચિતા અનેકવિધ શક્તિસ્વરૂપ અમૂલ્ય ગુણરત્ન રત્નાકર શાસ્ત્રાવતાર સૂરિપુરંદર શ્રી હરિભદ્ર સૂરીશ્વરજી મહારાજાનું નામ વિદ્વદુજન વિશ્વમાં વિખ્યાત છે.
૭૫૫
પુરૂષાર્થને પારસમણિ પાસે હોય તો પછી વિજયના કનકની કે પરાજયના કથીરની પરવા કોણ કરે!
૭૫૬ દેવ, ગુરૂ, ધર્મને કિંમતી કહેનારા અને સમજનારાએને કાંટો વાગે, ઠેકર વાગે યા અંધકારમાં માથું અફળાય છે ત્યારે એ બા! એ બાપા ! મોઢામાંથી સરકી પડે છે. કિંતુ પિતાના ભવભવના સાથી અરિહંતાદિ ઈષ્ટ દેવની પુણ્યસ્મૃતિ થતી નથી. ભલે બા ને મરી ગયાને બાવીશ વર્ષ થયાં હોય અને બાપને મરી ગયાને બેંતાલીશ વર્ષ પૂરાં થવા આવ્યાં હોય તે પણ તેનું નામસ્મરણ જીભ ઉપર જડાઈ ગયું હોય છે. તે પ્રમાણે અરિહંતાદિનું નામસ્મરણ આવે તે? આત્મશ્રેયને સાક્ષાત્કાર થાય.
બજારના વ્યાપારીઓ લાંબા-પહોળે વેપાર કરે, ઉધારે માલ ધીરે, ઉધારે માલ લાવે એટલે તેને તમામ પ્રકારના ચેપડા રાખવા જ પડે-મેળ, પામેળ, આવક
Page #245
--------------------------------------------------------------------------
________________
ખાતાવહી, જાંગડબુક, સ્ટોકબુક, ઉધારોંધ, જમાને વગેરે વગેરે રાખ્યા વિના ચાલે નહિ પરંતુ રેલવેવાળાએ રેકડિયે જ ધધ રાખે છે તેથી રેલવેવાળાને ઉપરની કઈ પણ ઉપાધિ નડી શકતી નથી જ.
૭૫૮ પર્વની ઉજવણી એક અગત્યની ઘટના છે. પર્વોને ટકાવી રાખવાં હોય તે તેની ઉજવણી સમજપૂર્વક થવી જોઈએ. એ ઉજવણી એક દિવસ પૂરતો જે તમાસે જ બની જાય છે અને પ્રાણ-ઉદ્દેશ માર્યો જાય. એ પર્વો પવિત્ર પુરૂષના પ્રાણવંતા પુરૂષાર્થમાંથી ઊભાં થયેલાં હેય છે. પર્વોની વાસ્તવિક ઉજવણી માત્ર પ્રાર્થના કે વજવંદનમાં નથી પરંતુ આપણા જીવનમાં ખૂણે ખૂણે ભરાઈ પડેલી ગંદકીની સફાઈમાં છે. બીડી ન પીવી, ચાના વધુ પડતા પૂજારી ન થવું, સિનેમા કે નાટક ન નીરખવાં, ખરાબ ગાળ ન કાઢવી, આપણામાં રહેલા દેષમાંથી દરરોજ એક એક દોષની આહુતિ આપવી. પર્વો એ તે આપણાં વિચાર, વાણી અને વર્તન સુધરે એવી પ્રતિજ્ઞા લેવાના કે શુભ સંકલ્પ કરવાને પવિત્ર દિવસે છે.
૭૫૯
મહાવિદેહ ક્ષેત્રમાં તમામ તિર્થંકરોના શાસનકાળમાં અને અહીં ભરતની દષ્ટિએ બાવીશ તીર્થંકરના શાસનમાં પાપને વાસી રાખવાનું નથી એટલે કે ત્યાં ત્યાં ધંધે
Page #246
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧)
કે વ્યાપાર રાકડિયા છે. આપણને તે પાપ લાગ્યું એમ જાણ્યું તેાય પ્રતિક્રમણ કરવાની વાત વાયદા ઉપર છેડી દેવામાં આવે છે.
૭૬ ૦
દુનિયાના વ્યવહાર તરફ નજર કરેા તે માલૂમ પડશે કે નેતરુ' બહારવાળાને હાય, ઘરનાને ન હાય. તેમ પુખ્ખી વગેરે વાર-તહેવારનું નેતરૂં જડ માટે, વક્ર માટે, ન સમજનાર માટે, સમજવા છતાં ન કબૂલનાર માટે તેમના આત્મકલ્યાણાર્થે મહેતલવાળી ચેાજના છે.
૭૬૧
શ્રી ભદ્રાડુ સ્વામી મહારાજા એમ પ્રકાશે છે કે જયાં સ્વપ્નમાં પણ ધર્મની જ ઝંખના ચાલતી હોય તે આ ક્ષેત્ર ગણી શકાય અને તે જ્યાં ન હોય એટલે ઉપરાકત ઝંખના જ્યાં નિતાન્ત નાબૂદ હાય તે અનાય - ક્ષેત્ર તરીકે ગણી લેવું,
૯૬૨
ગોશાલે પાતે એકથી ત્રેવીશ સુધીના તી કર પરમાત્માએને માન્ય કરતા હતા. માત્ર પ્રભુ શ્રી મહાવીર તીર્થંકર તરીકે માન્ય કરતા ન હતા તેટલા માત્રથી તે તમામને માનનારા કહી શકાય નહિ.
૭૬ ૩
“ નિમ્મજ થળ વે.” સમ્યકૃત્વ રતના નિર્મળ દીપક અને તેને મન મહાલયમાં સ્થાપન
એટલે દર્શનરૂપ
Page #247
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૩૪)
કરે એ પ્રથમ કર્તવ્ય છે, જેમ રત્નદીપકમાં દીવેટ, કે કેડિયાની જરૂર નથી.
७६४
* શ્રીપાલ ચરિત્ર વાંચીને યા સાંભળીને બાલજી તેમાંથી એ યાદ રાખશે કે તેઓની પાસે કંઈ જ નહિ હતું, તેઓ રખડતા હતા પણ તેઓને વગર મહેનતે રાજકન્યાઓ રૂપરાશિ જેવી મળી. શરીરે સોહામણું થયા, રૂપ, રંગ, લાવણ્યમાં સુંદર થયા, પરદેશ જવા નીકળ્યા ત્યાં તે તેમના પાસા પોબારા જ પડતા ગયા. રાજ મળે, માન મળે, સ્વર્ગીય સુંદરીઓ મળે! ધવલ શેઠ મળ્યા અને તેમના પંજામાં પકડાવાની તૈયારીમાં પણ તેઓ સહીસલામત ઉગરી જાય છે. બાપનું ગયેલું રાજ્ય પાછું મળ્યું વગેરે વગેરે બાલજી પકડે છે. જે જોગીને વિદ્યા સિદ્ધ થતી નથી, તે શ્રીપાલના ઉત્તર સાધકપણાથી જોગીને વિદ્યા સિદ્ધ થઈ. દેવાલયનાં બંધ બારણાં શ્રીપાલ મહારાજાના કૃપાકટાક્ષ માત્રથી ઉઘડી ગયાં હતાં વગેરે રસમય વાત બાલજી ગ્રહણ કરતા હોય છે. જ્યારે મધ્યમ બુદ્ધિવાળા આગળ વધીને તેમના ભાગ્ય તરફ, તેમની બુદ્ધિ અને તેમના પરાક્રમ તરફ, તેઓના વિનય, તેમની શ્રદ્ધા, તેમની નીતિ રીતિ, શ્રીમતી મદના સુંદરી જેવી સન્નારીએ કે સુંદર સર્વોત્તમ સાથ આપ્યું હતું વગેરે પકડે છે. આ બધું મધ્યમબુદ્ધિ તાજને માટે છે અને તવરસિક આત્માઓ તેમના સમગ્ર જીવનમાં
Page #248
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૩૫)
બનેલા બનાવે તેમજ તેમના પૂણ્ય પાપનું પૃથકકરણ કરે.
૬૬૫ બે ઝવેરીએ પ્રવાસે નીકળ્યા હતા. વનવગડામાં ભૂલા પડ્યા. સાંજ પડી એટલે એક ભીલના ઝૂંપડામાં રાત રહ્યા હતા. તેઓ પિતપિતાના વિષયની વાતો કરી રહ્યા છે. સુથાર હોય તે લાકડાની વાત કરે, સોની સેના-ચાંદીના ઘાટની વાત કરે તેમ ઝવેરીએ હીરામેતીના પાણીની વાતો કરે છે. એક ઝવેરીએ એક મોતીને હાથમાં લઈને બીજાને કહ્યું, “જે આ મોતી કેવું પાણીદાર છે? જાણે પાણીને દરિયો હોય!” ત્યાં રહેતો ગમાર ભીલ કપડાનો કકડે લઈને મોતીને સ્પર્શ કરે છે. તે અખતરો કરે છે કે કપડું ભીંજાય છે કે નહિ! પણ એમ કપડું થોડું ભીંજાય? પાણીને દરિયે. જુદ, મેતીના પાણીને દરિયે જુદે છે. પરંતુ આ ગમાર ભલ પેલા ઝવેરીઓને ગપ્પીદાસ માની બેસે છે. દેરાસર જવાના વિચારમાત્રથી ઉપવાસનું ફળ કહ્યું છે તે અજ્ઞાની જનેને ગપ્પાપુરાણ જેવું ભાસે છે. શાસ્ત્રની વાતે સદ્ભાગ્યશાળી જ સમજી શકે.
૭૬૬
જે શિંગડે ખાંડું તથા પૂછડે બાંડું” તેવા જનાવરને પકડવું કઈ રીતિએ?
૭૬૭ સજજન કહેવરાવવા માટે ઉપકાર કરનારે સાચે.
Page #249
--------------------------------------------------------------------------
________________
(3)
સજ્જન નથી. પરંતુ ઉપકાર કરવાના સ્વભાવથી જ ઉપકાર કરનારે સાચા સજ્જન છે.
૭૬૮
ઘરને આંગણે મધ મળતું હેાય તે ડુંગરાઓને ડાળવા કાણુ જાય ?
૭૬૯
// દુ:ખા ત્રણ પ્રકારનાં છે : આધ્યાત્મિક, આધિભૌતિક ៩ અને આધિદૈવિક. આપણા સ્થૂળ અગર સૂક્મ શરીરમાં વિકાર થતાં, તાવ વગેરે અથવા કામક્રોધાદિક વિકારાથી જે દુ:ખની અનુભૂતિ થાય તે આધ્યાત્મિક. બહારનાં પ્રાણીઓથી જે જે દુઃખા અનુભવાય તે આધિભૌતિક દુ:ખ મનાય અને દુષ્કાળ, રાગચાળા તેમજ દેવતાએથી જે દુ:ખ થાય તે આધિદૈવિક દુઃખ ગણાય.
७७०
સતી સીતા ગર્ભમાં છે ત્યારે ભામંડલ પણ ગર્ભસ્થ છે, બેઉ જોડલે છે પરન્તુ ભામંડલના પૂર્વભવના સંબંધે દુષ્ટ દેવતાએ વૈરભાવથી જન્મતાંની સાથે જ એને ઉપાડી લીધા. આકાશમાંથી નીચે ફેંકવાની ઇચ્છા કરી, પણ ભામંડલનું ભાગ્ય ચમકી રહ્યું છે તેથી તે દેવે એક વિદ્યાધરને ત્યાં મૂકો. મારીનાખવા સુધીનું પાપ કરી બાળહત્યાનું ભયંકર પાપ શા માટે કરવું? આ વિચારે તેણે વિદ્યાધરને સાંખ્યા અને વિદ્યાધરે તે ખાળકને ઊંચકી લઈ હર્ષાન્વિત હૈયે પેાતાની પત્નીને સેાંપ્યા. ત્યાં તેનુ પુત્રવત્
Page #250
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૩૭)
પાલન થાય છે. ત્યાં તે મેટે થે. એક વખત નારદ જનકને ત્યાં આવેલા હતા ત્યારે અવિરતિ તરીકે સીતાજીએ તેમનો ગ્ય સત્કાર ન કર્યો તેથી નારદઋષિએ સીતાને મદેન્મત્તા માની તેને મદ ઉતારવાનો નિર્ણય લીધે. ભામંડલને સીતાનું અકર્ષક રૂપ દેખાડીને મોહિત કર્યા અને માગણી પણ કરાવી. નારદજીના જીવનની પ્રવૃત્તિ અધિકતર એવી જ હોય છે.
| ৩৬৭ પેટલાદપુરીનો ખાડો પૂર્ણ કરવા માટે અપાતા શિક્ષણને વાસ્તવિક શિક્ષણ કહી શકાય નહિ. માણસજાત તે પિતાનાં બચ્ચાં ને તે તે જાતનું શિક્ષણ આપે જ છે પરન્તુ કૂતરી પિતાનાં બચ્ચાંને કરડવાનું ક્યાં નથી, શીખવતી ? કૂતરી ઉકરડામાંથી ગાભાને ડૂચે લાવે તે પિતનાં બચ્ચાંને આપે. તે બચ્ચું તે ડૂચાને મેંમાં પકડે, વળી પડી જાય તે પુનઃ પકડાવે. એ રીતે કૂતરી તેને કરડતાં શીખવી દે છે. વેશ્યા પણ પિતાની પુત્રીને જીવનનિર્વાહ માટે પિતાના ધંધાનું શિક્ષણ આપે છે. ચોર-જુગારીઓ પિતાપિતાનાં બચ્ચાંઓને પિતાની કળા ક્યાં નથી શીખવાત? એ સાચું શિક્ષણ નથી. માટે પોતાના આત્માનું ઉત્થાન પાય તેવું જ્ઞાનદાન અપાય તેને જ સાચું શિક્ષણ કહી શકાય.
આશ્રવ તથા બંધ એ બે તો બાધક છે, જ્યારે સંવર અને નિર્જરા એ બે તરવે- સાધક છે એવું સમ્યક્
Page #251
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૮)
રીતે જાણવામાં ન આવે, તથા માક્ષ સાધ્ય છે અને જીવ સાધક છે એ ન જાણીએ ત્યાં સુધી આપણી તમામ પ્રવૃત્તિ · હીરા ધાઘે જઈ આવ્યેા ને ડહેલીએ હાથ દઈ આવ્યે ’ જેવી માની શકાય.
७७३
જગતમાં કાય તે કરી શકે છે, જે દૃઢ નિશ્ચયવાળે! હાય. પેાતાના જીવનમાં થતા કડવા-મીઠા અનુભવેા પચાવી જાય તે જ સિદ્ધિ સાધી શકે છે. પ્રથમ નિશ્ચય કરીને સમજવુ પશ્ચાત્ વન કરવુ' જોઈ એ. વન માટે જરા સમજવાની જરૂર છે. હેાળીમાં છેકરાઓ ગાજરની પીપુડી વગાડે છે. વાગી ત્યાં સુધી વાગી અને પછી ચાવી ખાય. —એવું વન નહિ જોઈ એ. નાહ્યા એટલું પુણ્ય એવુ માનનારા સાધકે ન હેાય.
७७४
જ્ઞાન, દર્શીન અને ચારિત્ર્ય એ ત્રણની સાધના કરવા છતાંયે તપની ઉપાસના કર્યા વિના નહિ જ ચાલે. એટલા માટે જ તના નખર છેલ્લા છે. દાન, શીલ, તપ અને ભાવમાં પણ એ જ વ્યવસ્થાક્રમ છે. દાન, શીલ, તપ તપવામાં આવે પણ ભાવ વિના તે શૂન્ય છે. તેના જ ઃઃ यस्मात् અનુસંધાનમાં क्रियाः प्रतिफलन्ति न भावशून्याः કહી શકાય.
ܕܪ
૭૦૭૫
મહારાજા શ્રીકૃષ્ણની ધાકથી ત્રણ ખંડ ધ્રૂજતા હતા
Page #252
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૩૯)
કિન્તુ શામ્બ પ્રદ્યુમ્નને વશમાં રાખી શકયા નહિ. દિ તેઓને અકુશમાં રાખી શકયા હેાત તે। મદિરાપાનમાં મસ્ત ન બનત અને પરિણામે દ્વિપાયન ઋષીવરને ઉશ્કેરાવાના અને દ્વારિકાના દહનના કોઈ પ્રસંગ ઉપસ્થિત થાત નહિ.
૭૭૬
વિશ્વની મહાન વિભૂતિ, અહિંસાના પ્રખર પૂજારી અને મહામાનવતાના વાદી વિશ્વવંદ્ય વિભુવીરનુ આજે જન્મકલ્યાણક હોઈ ભારતની દશે દિશાએ મહાવીરની જયઘાષણાથી ગાજી ઉઠશે. ભારતની સીમાએ વટાવીને આ જ પ્રઘાષ દુનિયાભરમાં ગૂંજી ઊઠશે. આજે જ્યારે વિશ્વશાન્તિ કપી રહી છે; કચડાયેલી, પીડાયેલી માનવતા ચિત્કાર પાડી રહી છે; ઇન્સાફ અને ઇન્સાનિયતના ચિરાગે ઝાંખા જલે છે; આય સસ્કૃતિનું નિકંદન કાઢી નાખે એવાં અણુશસ્ત્રોના સંગ્રામના કારમે ભય આપણી સામે ઝઝૂમી રહ્યો છે ત્યારે આવા કટોકટીભર્યાં મામલા વખતે શાન્તિના આ મહાન ફિરસ્તાના જન્મકલ્યાણકની ઉજવણી આપણને નવજીવન આપશે. ભારતની પ્રજાના આરાધ્યદેવ પ્રભુ મહાવીર સમગ્ર આદર્શોનુ મૂર્તિમંત સ્વરૂપ છે.
७७७
One picture is brings ten thousands words. ( વન પીકચર ઇઝ બિગ્સ ટેન થાઉઝન્ડ્રૂસ વર્ડઝ) અર્થાત્ એક મૂર્તિ દશ હજાર શબ્દોની ગરજ સારે છે.
Page #253
--------------------------------------------------------------------------
________________
૭૭૮ ઠાણાંગ સૂત્રમાં તથા બૃહત્ કલ્પસૂત્રમાં ફરમાન છે કે કાદવ કે જળમાં ખેંચી ગયેલી સાધ્વીને બહાર કાઢતાં દેષ નથી.
૭૭૯
સૂર્યાભદેવના સામાનિક દેવેએ ભગવાનને સમવસરણ આદિની રચના કરી ભક્તિ કરવા ઈચ્છા બતાવી ત્યારે ભગવાને કહ્યું, “તમારે એ ધર્મ છે. એક
જન–પ્રમાણ જમીને સાફ કરવામાં કંઈક જીવોને નાશ થાય, છતાં ભક્તિની પ્રધાનતા એ મુખ્ય વસ્તુ છે” રાયપાસેણી સૂત્રમાં ચિત્રપ્રધાન કપટ કરીને ઘેડા દેડાવી પ્રદેશી રાજાને શ્રીકેશી ગણધર મહારાજાની પાસે પ્રતિબોધ પમાડવા લઈ ગયા તેમાં અનેક જીવને ઘાત થયા છતાં શુદ્ધ પરિણામી હોવાથી તે નિર્દષ્ટ છે.
૭૮૦ પગની પાનીથી પૃથ્વીને ધ્રુજાવનારા ધરણીધરે, મેરૂને દંડ બનાવી પૃથ્વીને છત્રની માફક ધારણ કરી શકે તેવા બાહુબલીઓને પણ કાળ કળિયે કરી ગયા છે.
- ૭૮૧ જેનેમાં ત્રણ ફિરકા છેઃ વેતામ્બર, દિગમ્બર અને સ્થાનકવાસી. તે જ પ્રમાણે વિશ્વના જુદા જુદા સંપ્રદાયમાં પણ જુદા જુદા ફિરકા હોય છે. મુસલમાનમાં બે ભેદ છે; સી અને સુન્ની. ઈસાઈમાં પણ બે ભેદ
Page #254
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૪૧)
છે. રોમન કેથલિક અને પ્રોટેસટેન્ટ. આર્યસમાજમાં પણ બે ભેદ છે ? માંસપાટી અને ઘાસપાટી. તે જ પ્રમાણે વેદ મતાનુયાયીઓમાં શૈવ, શાક્ત, વૈષ્ણવ, રામાનુજ વગેરે અનેક ભેદો છે. આ રીતે દરેક કામમાં મતમતાન્તરે હોય છે.
૭૮૨ આહારદાન, ઔષધદાન, અભયદાન અને જ્ઞાનદાન એમ દાનના મુખ્યત્વે ચાર પ્રકારો પડે છે. આહારદાન એક દિવસ કે કલાકની સુધા શાન્ત કરે છે, ઔષધદાનથી પ્રાણ રેગથી મુક્ત થઈ શકે છે, અભયદાનથી એક જન્મને માટે જીવને મરણથી બચાવી શકે છે, જ્યારે જ્ઞાનદાન જીવને સદાને માટે અજરામરવત્ બનાવી શકે છે. ત્રણ દાન કદાચ આ ભવમાં ઉપકારી માની શકાય પણ જ્ઞાનદાન ભવભવ ઉપકારી નીવડે છે.
૭૮૩
મહાપુરૂષની જન્મજયંતિ ઉજવવાનું આપણને આજે સદ્ભાગ્ય સાંપડ્યું છે તે આ મહાપુરૂષે જીવનમાં પ્રાણપ્યારા ગણેલા આદર્શોને આચારમાં મૂકવાને આપણે દઢ સંકલ્પ કરીએ અને જીવનમાં એકતા, શાન્તિ અને પ્રગતિ અખંડપણે જળવાઈ રહે એ જાતનું વર્તન રાખવામાં આવે તો જ આ મહાપુરૂષની જન્મજયક્તિને ઉત્સવ ઉજપે યથાર્થ લેખાય. - ૧૫
Page #255
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૪૨)
७८४
આ દુનિયામાં ચાલતી ધમાલે માત્ર શરીરનિર્વાહ પૂરતી જ છે એમ નહિ, મેટે ભાગે મને સંતોષવા માટે હોય છે. કેટયાધિપતિ શું કોડને ખાય છે! નહિ. પણ કોડ જુએ એટલે “આ મારા” એમ માની સંતોષ અનુભવે છે. એ કેટયાધિપતિ અન્યને વધુ સમૃદ્ધશાળી જુએ એટલે એનું મન ભૂખ્યું થઈ જાય છે. જેને પિટની ભૂખ કરતાં મનની ભૂખ વધી રહી છે.
૭૮૫ વિચારો જ વિલાસના ! મેજ, મસ્તી અને મનેરંજનના! ટેસ્ટ કે તેફાનના! એક પાપ સેંકડે પાપોની પરંપરા ઊભી કરે છે. દેવના ભાવો થવા છતાં ભૂખ ભાગી નહિ, પશુગતિમાં ખાડા-આખલાના ભામાં સેંકડો ભેંસ, ગાયને ભેગવી નાંખી તેય જીવડે ધરાયે નહિ.
७८३
મહાસતી મદરેઆએ ક્રોધથી ધમધમી ઊઠેલા સ્વપતિને અંત સમયે સુંદર નિર્માણ કરાવી સમાધિસ્થ સ્થિતિએ પહોંચાડ્યા હતાપરિણામે મરીને દેવ બનેલા પતિએ, દિવ્યજ્ઞાનથી પિતાની ઉપકારી એ સતી પત્નીના નઉપકારનું સ્મરણ કરીને, દેવશક્તિથી શ્રી નંદીશ્વરદ્વીપ ઉપર જઈ જ્ઞાની ગુરૂના મુખે ધર્મશ્રવણ કરી રહેલી સસ્તી મદન રેખાને શ્રાવિકા છતાં ગુરૂથી પહેલાં વંદન કર્યું હતું
Page #256
--------------------------------------------------------------------------
________________
(ર૪૩)
તે અનુચિત લેખાતું નથી. કારણ કે જેને જેનાથી સાક્ષાત્ ઉપકાર થયો હોય તે વિશેષયા પૂજય છે.
૭૮૭ . પહેલાંના યુગમાં ધનવાને કરતાં ધર્માત્માઓનાં મૂલ્યાંકન વિશેષ હતાં. કોડેની લમી કે શહેનશાહનું સામ્રાજ્ય ભેગવનારા પણ ધર્માત્માના ચરણે નતમસ્તક રહેતા. એ વિનયભાવ એમની પુણ્યલક્ષમીના પ્રતીકરૂપે હતો. એક પુણ્યશાળી જીવડો બ્રહ્મચર્ય ઉચ્ચરે કે બાર વતને સ્વીકાર કરે ત્યારે સંઘ કે સમાજ તે જીવડાનું બહુમાન કરતો હતે.
૭૮૮
એક વખત શાસનદેવીએ મહારાજા શ્રી અભયદેવ સૂરીશ્વરજીને કહ્યું “પહેલી ટીકાની પ્રતિ મારા દ્રવ્યથી જ લખાવવી જોઈએ એવી મારી વિનંતિ છે.” એમ કહી પિતાની તિથી દષ્ટિતેજને આંજીને ત્યાં એક કિંમતી અલંકાર મૂકી દેવી અન્તર્ધાન થઈ ગઈ. પછીથી મુનિએ ગૌચરી લઈને આવ્યા હતા. આભૂષણ જોઈને આશ્ચર્ય પામ્યા હતા. પૂ. સૂરીશ્વરે તેનું વેચ્ય સમાધાન કર્યું હતું. પછીથી યંગ્ય શ્રાવકેને તેની કિંમત કરાવવાનું કાર્ય સોંપવામાં આવતાં તે અલંકારની કિંમત ત્રણ લાખની થઈ હતી, તે પ્રથમ પ્રતિને તૈયાર કરવામાં વાપસ્વામાં આવ્યું હતું.
Page #257
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૪૪)
૭૮૯
૭૮૦
અહિંસક પ્રજા અસત્યના સ્પર્શથી ધ્રુજી ઊઠે છે જ્યારે આજે અસત્ય આપણને ધ્રુજાવે છે.
૭૯૦ ક્રોધ સુંદરતામાં કુરૂપતા દેખે છે, કેમળ નવરંગી ફૂલેમાં વળતા અનુભવે છે, પંખીના મીઠા ટહુકારમાં હળાહળ રસની કલ્પના કરે છે, જેમાંથી જીવનને પ્રેરણા મળે છે એવાં નિદષિ બાળકમાંથી પાખંડ પકડવા એ પ્રયત્ન કરે છે.
૭૯૧
વેદમાં “રૂરી સરસ્વતી મહીતિસો ફેવર્લ વર્જિયો દä બ્રુિવઃ ”-ઈલા-માતૃભાષા સરસ્વતી, માતૃસભ્યતા અને મહી માતૃભૂમિ એ પણ દેવીઓ કલ્યાણ કરવાવાળી છે.
ઈન્દર શહેરમાં ગાંધીજીએ પોતાના ભાષણમાં સભ્યતા વિષે સૂચન કર્યું હતું “યૂરોપની સભ્યતા આસુરી છે, યદિ તે સભ્યતાની નકલ કરવામાં આવે તે આપણા દેશને નાશ થાય. ભારત દેશની સભ્યતા ભારતદેશના ત્રાષિમુનિએની ઘેર તપશ્ચર્યાને એક સારભૂત છે.”
૭૯૨ યજુર્વેદમાં મદ્ Ëમ પુયામ –અર્થાત કાનેથી સુંદર તત્ત્વની વાત સાંભળો, આંખેથી સદા શુભ પદાર્થને દેખતા રહે. તે જ પ્રમાણે પ્રત્યેક અંગ-ઉપાંગો દ્વારા સદા શુભ
Page #258
--------------------------------------------------------------------------
________________
. (૨૪૫) કાર્યોને જ કરતા રહે. અર્થાત્ શરીરનાં રોમેરોમે હંમેશાં કલ્યાણપંથના અનુગામી છે.
૭૩
ઈન્દ્રિયને ગુલામ ક્યારે પણ સાચે સભ્ય નથી બની શકતે માટે જ સભ્યતાની પ્રાપ્તિને માટે ઈન્દ્રિયનિગ્રહ પરમાવશ્યક છે. ઈદ્રિયનિગ્રહ કરનાર માણસની ચારે બાજુ સત્, ચિત્ અને આનન્દનું વાતાવરણ હોય છે.
૭૯૪
પવિત્ર સ્થાનમાં પગમાં જૂતાં પહેરીને નહિ જવું જોઈએ. મુસલમાનોને રોજે, મકબરે અને મસ્જિદમાં જૂતા પહેરીને જવા માટે મના કરેલી છે. જ્યારે ઈસાઈઓ પિતાનાં પવિત્ર સ્થાનેમાં જૂતાં પહેરીને જઈ શકે છે. પરનું માથા ઉપરની ટોપી ઉતારવી પડે છે. આમ દરેકના આચારમાં તફાવત છે.
- ૭૯૫ પ્રાયઃ પ્રત્યેક કાર્યોની સફળતામાં ઘેર્યની આવશ્યકતા રહે છે. ધૈર્યવાન માનવ મેટામાં મોટું સંકટ સરળતાથી પાર કરી શકે છે. તેને સહેજે પાપ પણ સ્પર્શ કરી શકતું નથી. દૌર્ય ત્યજનાર માણસ પાપને શિકાર બને છે. પ્રહલાદનું શરીર હાથીના પગથી શૃંદાવવામાં આવે છે, સાપ દ્વારા દંશ દેવડાવવામાં આવે છે, ગુરૂ ગોવિંદસિંહના પુત્રાને જીવતા જ દીવાલમાં ચણ દેવામાં આવે છે....આવી
Page #259
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૪),
પરિસ્થિતિમાં પટાયેલા ધાર્થ ધારણ કરવાના સહારે યશસ્વી નીવડયા હતા.
૭૯૬ મહાનિર્વાણ તંત્રમાં આન્તરિક શૌચની વ્યાખ્યા કરવામાં આવી છે : “ત્રાણાત્માન વેત્તીમાન્ત ઋતિમ ” અર્થાત્ આત્માને બ્રહ્મજ્ઞાનમાં તરબોળ કરે તેનું નામ આન્તરિક શૌચ કહેવાય છે.
છ૭૯ હે અનંત શક્તિસંપન્ન સ્વામી ! જગતના જીવેને સાચું આલંબન આપનું જ છે. હે જગતના શણગાર !
હે નેંધારાના આધાર ! આપને હું ચેખે ચેખું જણાવી દઉં છું કે આપવા વિના મારે કઈ શરણ કરવા એગ્ય નથી. હે અક્ષય આનંદના અર્ધનાર ! વસંતઋતુમાં મંજરીથી ભરેલા આંબા જેઈને જેમ કેયલનો ટહુકાર વધી જઈ હર્ષના આવેશમાં ખૂબ ખેલે તેમ આપના દર્શન માત્રથી આનંદવિભોર બની જાઉં છું. હે ભાવદયાના ભંડાર! મને શાશ્વત સુખ આપે.
૭૯૮
અદ્ભુત ઐશ્વર્યવાન ઈન્દ્રએ ગૌતમની સ્ત્રી અહલ્યાનું આલિંગન કરી કપટથી તેનું શીલ નષ્ટ કર્યું હતું ત્યારે ગૌતમે ઈન્દ્રને શાપ આપ્યું. આ તે એક રૂપક છે, પરંતુ એને વાસ્તવિક અર્થ એ છે કે અહલ્યા = રાત્રિ. અહ ને અર્થ દિન, લયને અર્થ નષ્ટ થવું, અર્થાત્ દિનનું લય
Page #260
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૪)
થવું. એટલે કે રાત શરૂ થવી. ગૌતમ શબ્દને સાર્થક અર્થ ચન્દ્રમાં છે. ચન્દ્ર રજનીને સ્વામી આ હેતુથી છે કેમ કે એ વિના રાત્રિ એક વૈધવ્ય જીવન જીવતી માલુમ પડે છે અને છટા બેઈ બેસે છે. જ્યારે પરમ એજસ્વી તથા તેજસ્વી ઈન્દ્રરૂપી સૂર્ય પોતાના કિરણોરૂપી હાથ દ્વારા અહલ્યા અર્થાત્ રાત્રિને સ્પર્શ કરે છે ત્યારે તેને શૃંગાર નષ્ટપ્રાયઃ માલુમ પડે છે. કારણ કે તેના શરીરની શ્યામલતા નક્ષત્રરૂપી રતનવિયુકત થઈ જાય છે.
૭૯૦ વીર્ય આપણા રકતનું અત્તર છે. વીર્યજ માનુષી જીવનનું ઝવેરાત છે.
૮૦ ૦.
મહારાષ્ટ્રના મહાન સંત સમર્થ રામદાસ સ્વર્ગોરહણની તૈયારીમાં હતા. આસપાસ શિષ્ય જમા થઈ ગયા હતા. જેમ જેમ સમય નજીક આવતો ગયો તેમ તેમ શિવે રોવા લાગ્યા. ત્યારે સંતે કહ્યું, “મારી સાથે રહીને તમે લેકે રોવાનું જ શીખ્યા છે?” શિષ્યએ કહ્યું, “ભગવદ્ ! અમને દુઃખ થાય છે કે આપના જેવી સાત્વિક અને તાત્વિક મૂર્તિ અમારી સામેથી ચાલી જશે તેનું અમને દુઃખ થાય છે. ત્યારે ગુરૂએ કહ્યું. “અરે ભાઈ ! સદાને માટે કોણ જીવિત રહે છે ?”
૮૦૧ - સત્ય સિદ્ધાન્તના અતિ ઉચ્ચ વિચારોથી દેદીપ્યમાન
Page #261
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૪૮)
એવુ' વીતરાગ વાડમય કેટલું અધુ અગાધ ગહન અને દૂર ંદેશી છે તે સંબંધમાં વધુ વિવેચનની આવશ્યકતા જણાતી નથી.
૮૦૨
નિરાધાર એવા ઐરવૃત્તિના ખાટા તર્કવિતર્કો કરવાના હાનિકાર માછેડી દઈને શાસ્ત્રમાન્ય અને સયુક્તિક વિચારપદ્ધતિનેા આશ્રય કરી એકનિષ્ઠા અને સુવિચાર દ્વારા ખરું શ્રેય તત્કાલ સિદ્ધ થઈ શકે છે.
८०3
પંખીડું જેમ એક પાંખે ઉડ્ડયન કરી શકતું નથી તદ્દનુસાર પ્રવૃત્તિ અને નિવૃત્તિ એ એ ધમ વગર યા તા સ્યાદવાદ વિના સ્વાત્મસિદ્ધિ થતી નથી,
૮૪
સત્યયુગ ૪,૮૦૦ દિવ્ય વર્ષો અગર પૃથ્વીનાં ૧૨,૯૬,૦૦૦ વર્ષોએ પરિપૂર્ણ થાય છે. ત્રેતાયુગ દ્વાપર યુગ ૨,૪૦૦ દિવ્ય વર્ષો અને પૃથ્વીનાં ૮,૬૪,૦૦૦ વર્ષોનાં હોય છે અને કલિયુગ ૧,૨૦૦ દિવ્ય વર્ષો અને પૃથ્વીનાં ૪,૩૨,૦૦૦ વર્ષોએ પરિપૂર્ણ થયે કલિયુગને કિનારે આવે છે. આ ચાર યુગા મળીને એક મહાયુગ થાય છે. તેટલા સમયમાં દશ અવતાર માનેલા છે. આ તમામ હિસાબ જૈનેતરાની દૃષ્ટિએ ગણવામાં આવેલ છે.
૮૦૫
બ્રહ્મદેવની એક ઘડી એટલે પૃથ્વીનાં ૧૪,૪૦,૦૦૦ વર્ષા થાય છે.
Page #262
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૪)
૮૦૬
આ યુગમાં છ શક ચલાવનાર રાજાઓ થશે. આ આ યુગના આરંભથી ૩,૦૪૪ વર્ષ પર્યત યુધિષ્ઠિર શક, ત્યાર પછી ૧૩૫ વર્ષ એટલે કલિયુગના આરંભથી ૩,૧૭૯ વર્ષો થતાં સુધી વિકમ શક, ત્યાર પછી ૧૮,૦૦૦ એટલે કલિયુગના આરંભથી ૨૧,૧૭૯ વર્ષો સુધી શાલિવાહન ગણાય છે. ત્યાર પછી ૧૦,૦૦૦ વર્ષે એટલે કલિયુગના આરંભથી ૩૧,૧૭૯ વર્ષો સુધી વિજયાભિનન્દન નામના શકર્તાને શક થશે અને ત્યાર પછી ૪,૦૦,૦૦૦ વર્ષો એટલે કલિયુગના આરંભથી ૪,૩૧,૧૭૯ વર્ષો પૂર્ણ થતાં સુધી નાગાર્જુન નામના રાજાનો શક શરૂ થશે અને પછીથી સુષ્ટિપ્રલય નજીક આવતો હોવાથી તેમજ ભ્રષ્ટાચાર વધી જવાથી કર્ણાટક દેશમાં કરવીર પટ્ટણી નામના સ્થળે કકીને અવતાર થશે અને તેને શક ફક્ત ૮૨૧ વર્ષને જ રહેશે.
*
૮૦૭
- રાત્રિર્મહારાત્રિ મોહરાત્રિગ્ધ હૃાા – પહેલી નરક ચતુર્દશી, બીજી મહાશિવરાત્રિ અને ત્રીજી શ્રીકૃષ્ણ જન્માષ્ટમી અને એથી આસો સુદ ૮ દુર્ગાષ્ટમી – એ. પ્રમાણે ચાર મુખ્ય રાત્રિએ છે.
૮૦૮ દત્તાત્રય જયન્તિ માર્ગશીર્ષ શુકલ પૂર્ણિમાએ છે. દત્તાત્રય નામ પાડવામાં ઘણું જ ગૂઢ અર્થ છુપાયેલું
Page #263
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૫૭)
છે. દત્ત એટલે દેઈ દેવું. આ એટલે જ્યાં કંઈ પણ નથી. ત્રય એટલે ત્રિપુટી. દશ્ય, દષ્ય અને દર્શન કર્તા, કરણ અને કાર્ય. જ્ઞાતા, જ્ઞાન અને સેય. આ ત્રિપુટીએ. અ અર્થાત્ જ્યાં બિલકુલ નથી. તાત્પર્ય એ કે આ ત્રિપુટીઓ જ્યાં વિલય થાય છે એવું પરમાત્માનું સ્વરૂપ છે.
नष्टो मोहः स्मृतिर्लब्धाः त्वत्प्रसादान्मयाच्युति : स्थितोऽस्मिगत સંજે રે વનં તવ નીતાની // અજુન કહે છે “હે અયુત ! આપની કૃપા અને અનુગ્રહથી મારો સર્વ સંશય નિવૃત્ત થઈ, મોહ નષ્ટ થઈ ગયું છે. હવે મારા સ્વરૂપનું ભાન કરી તારા વચનનું જ માત્ર પાલન કરતે રહું.”
૮૧૦ . બૌદ્ધની માન્યતાનુસાર ગૌતમ સ્વયં સંપૂર્ણ સમૃદ્ધશાળી હતા. બાપને એકલા જ પુત્ર હતા, વ્યવહારમાં ગણાતા, ઐશ્વર્યાની ઉણપ ન હતી, છતાં આ સર્વ સંગને ત્યજી જંગલમાં શા માટે ગયા ? કારણમાં ફક્ત એટલું જ કે તેમણે પિતાની ૨૫-૨૬ વર્ષની વય સુધી સ્વપ્ન પણ દુઃખ જોયું નહિ હતું. એક દિવસ શહેરમાં ફરતાં કેટલાક ભિખારીઓ પહેલવહેલા જ તેમના જોવામાં આવ્યા. તેઓની આવી દુઃખિયારી સ્થિતિ જોઈને તેમનું હૃદય કંપી ઊઠયું. ત્યારપછી બીજા પ્રસંગમાં એક શબને લઈને સ્મશાનયાત્રીઓ સ્મશાન તરફ જઈ રહ્યા હતા. આ દશ્ય જેવાને તેમના જીવનમાં પહેલે જ પ્રસંગ
Page #264
--------------------------------------------------------------------------
________________
હતો. તરત જ ડાઘુલેકેની પાસે જઈને મડદુ છોડાવ્યું. મૃત શરીરના તમામ અવયવે જેમના તેમ જોઈને લોકોને પૂછયું, અને તે હાથપગ વગેરે બધા જ અવયવે છે તેમાંથી શું ગયું છે? લકે કહે છે જીવ જતો રહ્યો છે. ગૌતમ પૂછે છે, ક્યાંથી આવ્યું અને ક્યાં ગયે? લોકે કહે છે તે અમે જાણતા નથી. તો શું આપણુ બધાનું આ પ્રમાણે જ થશે ? હા. ત્યાર પછીથી ગૌતમ ગૃહને. ત્યાગ કરીને એકાએક આત્મતત્વનું સંશોધન કરવા માટે નિકળી પડયા અને અરણ્યમાં જઈ ઘેર તપશ્ચર્યા આરંભી.
૮૧૧ બાળક પહેલવહેલું જમે છે ત્યારે અંગુઠાને મુઠીમાં ભીડી દે છે તે તેનું રક્ષણ કરે છે, પરંતુ એ જે મુઠી ભીડી રાખે અને અંગુઠાને બહાર જ રાખે તો સમજવું કે બાળકની તબિયત બહુ નાજુક હશે. માનસિક તેમ જ શારીરિક દૃષ્ટિએ પણ નિર્બલ હોવો જોઈએ. આ અનુભવીઓનું કથન છે. અંગુઠો એ કાંઈ જેવું તેવું ઉપાંગ નથી પણ પ્રેમ, નિષ્ઠા અને મને બળને પુરાવો છે. ત્રણ મહાન શક્તિઓ જે દુનિયા ઉપર પોતાનું પ્રભુત્વ જમાવી બેઠી છે તે ત્રણ મહાશક્તિઓનું નિદર્શન આ અંગુઠામાંથી મળી રહે છે.
૮૧૧
मानवने ईश्वरसे कहा “प्रभु, में अपना औवन बीतानेके लिए
Page #265
--------------------------------------------------------------------------
________________
(२५२)
संसारमे जा रहा हू, मेरे प्रभु मुजे कोई हिदायत दीजीए, जीससे मैं वहां पर सफलता पा सकु " ईश्वरने प्रसन्न होकर कहा " बच्चे, तुम्हे जीवनकी दो विभूतियां दे रहा हूं. संसारमे अकको अकल और दूसरी को इमान कहते है ! मेरी हिदायत है कि अकलको हंमेशां खूख खर्च करे और इमानको हंमेशां महफूज रखना । मानवने शिर काया और दोनों हाथ आगे बढा दीये । ईश्वरने मानव के बाये हाथमें अकल रखी और दाये हाथमे इमान राह चल।। भूल मनुष्यका स्वभाव हैं । भूल्से अकलकी जगह पर इमान और इमानकी जगद पर अकल रख बैठे ! संसारमे मानव दोनो हाथों इमान लूटा रहा हैं वह मनुष्यकी गंभीर भूल है ||
रखा और वह अपनी
૮૧૩
सत्य कहां मिलता हैं ?
एक वार अहमदाबाद साबरमती आश्रम में बम्बई से एक अंग्रेज परिवार गांधीजीके दर्शन के लिए आया । उसमें से एक युवतीने जिज्ञासाभाव से पूछा "WHERE CAN I FIND THE TRUTH ?” (व्हेयर केन आइ फाइन्ड दी ट्रुथ ) मैं सत्य कहां पा सकती हूं ? महात्माजीने उत्तर दिया NO WHERE ( नो व्हेर ) अर्थात् कहीं नहि ! इस युवतीका चेहरा उत्तर गया । कुछ और बातचीत करने के पश्चात् उस महिला ने अपना पाकेट बुक दिया और कहा, "कृपया इसमें आप अपने हस्ताक्षर दीजिये।" महात्माजीने उस पाकेट बुक में लिखा, ONE CAN FIND THE TRUTH IN ONCE OWN HEART ( वन केन फाइन्ड दी ट्रुथ इन वन्स ओन हार्ट) अर्थात् सत्य अपने हृदयमें मिल सकता है।
૮૧૪
પ્રાતઃકાલીન સમયમાં એક બાળકને અબ્બે સિપાહી
Page #266
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૫૩)
પકડી લઈને ન્યાયાલયમાં લઈ આવ્યા. અંગ્રેજ ન્યાયાધીશે આ બાળકને પૂછયું “તારું નામ શું ?” “આઝાદ.” પિતાનું નામ શું ?” “ભારત.” ન્યાયાધીશે નારાજ થઈને સિપાઈને દશ ચાબુક ફટકારવાની આજ્ઞા કરી, જેમ જેમ ચાબુકના પડકારો કરવામાં આવે છે તેમ તેમ આ બાળક “વંદે માતરમ્ અને ઉચ્ચાર કરતો જાય છે. કહે, કેટલું સ્વદેશાભિમાન !
૮૧૫ ક્ષત્રિય પુત્રના હૃદયમાં ભીતિ ન પ્રવેશે તે માટે દ્વાર બંધ હોય છે. પારણામાંથી પુત્રને સંસ્કાર અપાય છે. વાઘવરૂને કૂતરા સમ લેખીને તેને સામને કરે, હાથીને એક પાડાની માફક હાંકે. મોટા મોટા નાગને અળસિયાની જેમ ઉછાળે.
૮૧૬
લુંટારાઓમાં સૌથી ચાલાક લુંટારો સમય છે, પળ પળ કરીને જીવનમાંથી ક્યારે સમસ્ત જીવન લુંટી જાય છે તેની કેઈને પણ ખબર પડતી નથી.
૮૧૭ , પતનની પગદંડી ભૂલ કરવી એ નથી પણ ભૂલ કર્યા પછી ન સમજવી, ન સુધારવી કે કબૂલ કરવી એ જ પતનની પગદંડી છે.
Page #267
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૫૪)
૮૧૮
દીપકની વાટમાં જ્યારે ત જાગે છે ત્યારે જેત કેડિયું સોનાનું છે કે માટીનું છે તે જોવા માટે નીચી નજર કરતી નથી.
એટમ બોમ્બની લટકતી તલવાર નીચે માનવતા મુરઝાતી પણ જોઈ લીધી, છતાં એ બધા હુંકારના હિમાલયને હડસેલીને પણ સત્યનો પડઘો પૃથ્વીમાં આગના બળને અંકુશમાં રાખી હજારો માઈલોનુ અંતર વટાવે છે. સુખી જીવડે આજે વિમાનમાં વિહાર કરે છે, પવનને પાંખમાં ભરીને આકાશમાં ઉડ્ડયન કરે છે. હળ ઉથલાવતા ખેડૂત આજે યંત્રના બળને બાવડાંનાં બડાં ભરીને પૃથ્વીના પેટમાં ઊંડી તિરાડે પાડે છે.
૮૨૦ કુમકુમનાં લાખ ક્લિક કલંકની એક જ ટીલડીથી ધોવાઈ જય છે.
૨૧
હરદ્વાર પાસે બાર કોશ છેટે જંગલમાં બ્રહ્મચર્ય આશ્રમ છે. તેમાં ૨૫૦ બાળકે સાત વર્ષથી માંડીને પચીસ વર્ષ સુધી સ્ત્રી વગેરેના પરિચયથી દૂર રહી, સંસારી હવાથી નિતાન્ત દૂર રહી, સારી રીતે બ્રહ્મચર્યનું પાલન કરી જંગલની પુષ્ટિકારક હવા અને કસરત કરવા સાથે ખાદીને લેબાશમાં રહીને અભ્યાસ જીવન વિકસિત
Page #268
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૫૫)
થાય તે પ્રેકટીકલ ADVANTAGE (એડવાન્ટેજ એટલે ફાયદે) ઉત્પન્ન થાય તેવી કેળવણી બાળકને અપાય છે. નજરે જોનાર માણસ તેની તારીફ કરે છે કે બ્રહ્મચર્ય થી તેઓનાં મુખ ઝળકી રહ્યાં છે. જાણે રાજા રામચન્દ્રજીના પુત્રો હોય તેવું ભાન કરાવે છે. વીતરાગની આજ્ઞા મુજબ બ્રહ્મચર્ય વધારે મુદત સુધી પાળવામાં આવે તેવા બ્રહ્મચર્યાશ્રમની અતિ આવશ્યકતા છે. જાલંદરમાં પણ ૮૦૦ કન્યાઓ સ્ત્રીઓના વહીવટીતંત્ર નીચે ગૃહિણીધર્મની કેળવણી ૧૮ વર્ષ સુધી લે છે, જ્યાં પુરૂષોને પગરવ નથી. હજાર પિતાને જ્ઞાન કે શિક્ષણ આપવું તે એક માતાને જ્ઞાન આપવાની બરાબર છે, ૧૪૪૪ ગ્રન્થોના સર્જક અને શક્તિના સૂત્રધાર સમા આચાર્ય હરિભદ્ર સૂરીશ્વરજી, સહસ્ત્રાવધાની મુનિ સુંદરસૂરીશ્વરજી અને કલિકાલ સર્વજ્ઞ આચાર્ય હેમચન્દ્રસૂરીશ્વરજી મહારાજાને માતાના ગર્ભમાંથી જ બ્રહ્મચર્યને વાર મને હતો. ઇટન જેવા મહા ગુરૂકૂળમાંથી ફળ રૂપે બહાર પડનાર નેપોલિયન બેનાપાર્ટ, કોલંબસ અને યંત્રશાસ્ત્ર તેમજ ફ્રેનેગ્રાફની શોધ કરનાર એડિસનને પણ માતાના ગર્ભમાંથી વારસો મ હતા. નેપોલિયન ગર્ભમાં આભ્યો ત્યારે તેની માતા લડાઈમાં હતી. અભિમન્યુ છ કઠાનું યુદ્ધ માતાના પેટમાં જ શીખ્યા હતે. સ્ત્રી–વર્ગ સુધરે તે સમસ્ત વિશ્વ સુધરવામાં સમય ન લાગે.
Page #269
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૫૬)
૮૨૨
રાજા અને પ્રધાન ઘેાડા પર સવાર થઈ ને ફરવા નીકળે છે. રાજાના ઘેાડાએ શૂન્ય સ્થળમાં પેશાખ ક, તે સ્થળની ભૂમિ સ્થિર હેાવાથી ઘેાડાનુ` મૂત્ર તે જગ્યાએ તેની તે જ સ્થિતિમાં જોવા મળ્યું. જરા પણ સુકાયેલું નહિ હતું, તે ઉપરથી આ લેાકેાએ નિ ય લીધે કે આ જગ્યાએ સુંદર જળાશય તૈયાર કરાવવામાં આવે તા પાણી ચિરકાળ સુધી ટકી રહે. પછી તે જ જગ્યાએ એક વિશાળ સરોવર તૈયાર કરાવવામાં આવ્યું.
૮૨૩
તમને કાઈ યાદ કરે નહિ, વિસારી મૂકે, જાણી જોઈ ને જ તમારી દરકાર કરવામાં ન આવે, છતાં તમે ખુશમજાજમાં રહે અને મળેલા અપમાનને માટે મનમાં આનંદ માને તે જ ખરા વિજય છે. તમારું કરેલું કાય સારું હોય તે પણ ખુરુ' લેખાય, તમારી ઇચ્છા વિરૂદ્ધ વન થાય, આ બધું તમે ધીરજથી અને પ્રેમથી ઉદારતા રાખી ખમી ખાએ તે જ તમારા વિજય છે. સાદા પોશાકથી, સાદા ખારાકથી, કોઈ પણ ઋતુથી ગમે તેવી અડચણા આવે તે પણ સંતાષ ધારણ કરવા તે જ ખરા વિજય છે, અને લેાકેામાં કીર્તિ પ્રસરે કે ના પ્રસરે તેની તમા ન કરવી તે જ વાસ્તવિક વિજય છે.
است
૮૨૪
એકેય દીવાએ આંધળાને દેખતા કર્યાં નથી જ. દીવે
Page #270
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૫૭)
આંધળાને દેખતા ન કરે. છતાં દેખતાને આલંબનરૂપ છે, તેવી રીતે એક તીર્થંકરે એકપણ જીવના કર્માંના ક્ષય કર્યો નથી, છતાં તેએના આલંબનથી સંખ્યાતીત જીવડાએ તરી ગયા.
૮૨૫
જીરણુ શેઠની વાતા આપણે રાજ કરીએ છીએ, પણ એમનુ ધૈય' કેટલું ઉચ્ચ કેટિનું હતું તેને આપણને ભાગ્યે જ ખ્યાલ હશે. તે ચારચાર મહિનાથી વિનંતી કરી રહ્યા છે, છતાં મનઃપવજ્ઞાની પરમાત્મા મહાવીર પારણું અભિનવ શેઠને ત્યાં કરે છે. અભિનવ શેડ આદરસત્કારમાં સમજતા નથી, સન્માન આપવા જેવા સામાન્ય વ્યવહારથી વંચિત, માત્ર તિરસ્કારભર્યુ દાન દેવાની કુટિલ વૃત્તિ, આવુ' ધાર અપમાન સહીને પણ ભગવાન મહાવીરે અભિનવ શેઠને લાભ આપ્ટે. ઘાર અપમાન સહી લેવાની અમાપ શક્તિના સ્ત્રોત તે તારકના જીવનમાં વહી રહ્યા હતા.
.
૨૬
હાકાયંત્રની સેાય વહાણને તારે છે પરન્તુ એ સાય ખરાખર હાય તા જ. યઢેિ ખરાખર ન હેાય તે તે જ સાય વહાણને ડુખાવે છે. તેમ આપણા જીવનમાં સંયમરૂપી સાય ખરાખર હાય તેા જીવન સ્વર્ગસમ અને, યદિ સાય ખરાખર ન હેાય તેા જીવન પતનના માર્ગે ઘસડાય છે.
૧૭
Page #271
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૫૮)
८२७ ૨૧ વખત અન્ન ધોવાઈ જાય તે અન્નમાં શું સર્વ રહે? આવું અન્ન પારણામાં લેનાર તામલિ તાપસે ૬૦ હજાર વર્ષો સુધી છઠ્ઠને પારણે છઠ્ઠનું ઘોર તપ આચર્યું છતાં તે જેન શાસનને સંમત નથી કેમ કે તે જૈન શાસ્ત્રોક્ત નહિ હતું. તામલિ તાપસે કરેલી ઘેર તપશ્ચર્યા યદિ આઠ સમ્યત્વધારી જીવડાઓને વહેંચી દેવામાં આવે તે જીવડાએ મોક્ષે જાય.
૮૨૮ ભારતની ગુણિયલ ગૌરી, જેણે રામ, ભરત, ભીષ્મ, ધર્મ, અર્જુન, પૃથ્વીરાજ, પ્રતાપ અને શિવાજી સમા ભડવીરેને મેળે ઝુલાવ્યા હતા; મંગલાચરણમાં જ જ્ઞાનામૃત પીવડાવ્યું હતું કર્તવ્યના બેધપાઠ તેઓની રગેરગમાં સીંચ્યા હતા, સંતાનને વાંકે વાળ થતાં ચિલ્લાઈ ઉઠતી તે જ માતાએ રણસંગ્રામમાં વિદાય લેતા પિતાના પુત્રને કહે છે કે “બેટા! મારી કુખ અજવાળજે, યુદ્ધમાં કદાપિ પીછેહઠ ન કરીશ.” તે જ ખરી માતા.
૮૨૯ દિલનાં દ્વાર બંધ ન રાખો. તમારા હૃદયમાં પારાવાર પ્રેમ ભરેલું છે. તમારા આંગણે આવેલાને તેમાંથી એકાદ અંજલિ પીવડાવશે અને તમારા દિલદ્વારના ઉંબરા ઉપર કર્તવ્યના સાથીઓ પૂરી કૃતાર્થ થાઓ.
૮૩૦
કેટિ દેવદેવીઓથી ઉભરાતા ભારતસ્વર્ગની રસ
Page #272
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૫૯)
સુંદરીએ કન્ય પ્રતિપાલન, રાસની રમઝટ ખેલાવી રહી છે. એ સેાહાગણેાના રક્તમાં પ્રેમરસ ઉભરાય છે. સૌભાગ્યસુંદરીએ સ્નેહનાં અજબ રસાયનથી જગતમાં પ્રેમન્ત્યાત પ્રકટાવે છે. પશુના માનવ અને માનવતા દેવ બનાવવાની શક્તિ તેએમાં જ સૂતેલી છે.
૮૩૧
તમારી આવડત, બુદ્ધિ અને કુશળતા મોટા ભાગે તમારી પૌદ્ગલિક લાલસાઓને તૃપ્ત કરવા પૂરતી જ હાય છે.
૮૩૨
ગ્રન્થાને વાચા નથી, છતાં મુશ્કેલીના વખતે તે કિ`મતી સલાહ આપે છે. તેમને હાથ નથી, છતાં દુઃખી જનેાનાં આંસુ લૂછી તેમને નવજીવન આપે છે.
૮૩૩
માણસજાત એ શરીર, આત્મા અને મન એ ત્રણથી અનેલી છે. શરીરના પોષણ માટે અન્ન જોઈ એ, આત્માના પોષણ માટે ભક્તિના ખોરાક જોઈ એ, તેમ જ મનના પોષણ માટે સત્સમાગમની આવશ્યકતા ઊભેલી જ છે. આ સિવાય માનવમાં પડેલી સુષુપ્ત શક્તિએ પૂર્ણાવસ્થામાં પહોંચી શકતી નથી.
૮૩૪
કાચિત્ કામિની પોતાની સહિયરને કહી રહી છે કે “ સખ, મેં મારા પ્રિયતમને મનેારમ પુષ્પોના હૃદયંગમ કરંડિયા મેકલાળ્યા છે અને તે તુ પૂરી સાવચેતીથી.”
Page #273
--------------------------------------------------------------------------
________________
આ વિષે તેઓ બંને વાર્તાલાપ કરી રહી છે. એવું તે શું કર્યું છે?” “પવન પુષ્પની સુવાસ તૂટી ન જાય તે માટે કરંડિયાના મૂળમાં સર્પ ચીતર્યો છે એટલે સપને જોઈને સમીર સમીપમાં જ ન આવે.” “બીજી તું કઈ કઈ સાવચેતી રાખેલી છે ?” મદન પોતાના બાણ માટે પુષ્પ ઉપાડી ન જાય તે માટે મેં કરંડિયાના ઉપરના બાગમાં મદનના શત્રુ મહાદેવનું ચિત્ર આલેખેલું છે?” વાર, પછી કઈ કરામત કરેલી છે? ” “જે સાંભળ સુરજદાદા પુને સુકવી ન નાખે તે માટે જમતાંની સાથે એનો કળિયે કરવાને તત્થર બનેલા હનુમાનનું ચિત્ર પણ મેં” કરંડિયાના ઉપરના ભાગમાં દેયું છે. તદુપરાંત ભટકતે ભ્રમર પણ પુષ્કરસનો લુપી હોય છે તેને માટે તકેદારી રાખવામાં આવી છે. કરંડિયાના ઉપરના ભાગમાં એક તરફ ચંપાનું ફૂલ મૂકી રાખવામાં આવ્યું છે. ભ્રમર હંમેશાં ચંપાથી દૂર ભાગતા હોય છે.” આ પ્રમાણે મહિલનાથ કવીન્દ્રની કલ્પના કેટલી રસભર છે? “રાત્રિ વાર રમા વર્ત..?
૮૩૫
તુલસી યહ સંસારમેં ભાત ભાતકે લોગ, સબસે હિલમિલ ચાલીએ નદી નાવ સંજોગ”—આપણે સૌ સાથે હળીમળીને ચાલવા માગીએ તેથી શું? આપણને એમ ચાલવા કેણ દેવાનું છે? હાલતા બળદને આર મારવાવાળાની જમાત જગતમાં ક્યાં ઓછી છે? પણ ત્યારે કરવું શું? નિન્દા સાંભળતા રહેવું? ટપલાં ખાતા જ
Page #274
--------------------------------------------------------------------------
________________
રહેવું? ખટપટના શિકાર મૂંગે મેંએ બનતા રહેવું? ત્યારે તેવાની સામે પડકાર કરીને કહેવું કે આ બચ્ચા! તને દુષ્ટતા આચરતાં આવડે છે તે હું પણ એ બાબતમાં કંઈ કમ નથી જ. તું કાદવ છે તે હું કિચ્ચડ છું, તું વિછી છે તો હું ઝેરી ફણીધર છું. માનવજાતિને ડહાપણ નીતરતો અનુભવ આપણને શીખવાડે છે કે ઉપરના બે માર્ગમાંથી એક પણ માર્ગ લેવા જે નથી. કાદવની સામે કિચ્ચડ બનાવામાં કાદવને કંઈ નુકસાન નથી, એથી તે તેની નાતમાં વધારો થાય છે નુકસાન કેવળ આપણી જાતને જ છે.
૮૩૬
બ્રહ્મદેશની મૃત્યુપ્રથાઃ શબને ત્રણથી આઠ દિવસ સુધી ઘરમાં રાખવામાં આવે છે. સાધારણ લેકેનો મૃતદેહ લાકડાની પેટીમાં ત્રણ ચાર દિવસ અને શ્રીમંતને આઠ દિવસ સુધી રાખવામાં આવે છે. સગાંવહાલાં દરરોજ ત્યાં આવે છે અને રાતના જલસા કરે છે, નાયગાન કરે છે. આ રીતિએ આઠ દિવસ પછી પેટી સહિત શબને દાટે છે. વાજતે ગાજતે સ્મશાન તરફ આ પેટી લઈ જવામાં આવે છે આ રીતિએ મૃત્યુ-મહત્સવ ઉજવે છે. '
૮૩૭ એક અંગ્રેજ લેખક કાર્લાઈલને કદાપિ નિરાંતે ઊંઘ આવતી જ ન હતી. તે રાત્રિ દિવસ સઘળે વખત વાંચવા લખવામાં જ ગાળો. એક પ્રખ્યાત વાર્તા લખનાર પિતાની સીરિએંશી વર્ષની વયે પણ મધ્યરાત્રિના સમયે પિતાની
Page #275
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૬૨)
લેકપ્રિય સુંદર વાર્તા લખવા માટે ખડિયામાં કલમ બળતો એવી તેની આદત હતી. રાત્રે બાર વાગે તે લખવા બેસી જ. તેને પડખે તેની પત્ની બેસીને તેના તૈયાર થતા લખાણની સાફ નકલ કરતી. આ કામ સવારના છ વાગતાં સુધી, એટલે દૂધવાળે આવીને સાંકળ ખખડાવે ત્યાં સુધી ચાલતું રહેતું હતું. આ વાત સામાન્ય રીતે માનવામાં ન આવે તે પણ વાંચવા લખવાનું જ માત્ર વ્યસન વળગેલું હોય તેને માટે આશ્ચર્ય નથી. આજે પણ કેટલાક “વિદ્યાથઓ' મોડી રાત સુધી વાંચતા હોય છે.
૮૩૮ જ બાદશાહ અકબરના કાન સુધી સ્વામી હરિદાસજીની સુવાસ પહોંચી હતી. સ્વામીના પ્રિય શિષ્ય તાનસેનને સાથે લઈને અકબર તેમના દર્શનાર્થે આવ્યું હતું. સ્વામીજી તે વખતે ઉચ્ચસ્વરે પ્રભુને પ્રાર્થી રહ્યા હતા. સંગીત પરને તેમને અદ્ભુત કાબૂ જોઈને અકબરે કહ્યું.
તાનસેન! મને લાગે છે કે તારા ગુરૂજીએ તને સપૂર્ણ વિદ્યા શીખવી નથી. તારા કરતાં તારા ગુરૂની શક્તિ અનેક ગુણ છે. આનું શું કારણ હશે વારૂ?” તાનસેને શાન્તિથી કહ્યું, “આપનું અનુમાન અર્ધસત્ય છે જહાંપનાહ! એવી એક પણ વિદ્યા નથી, જે મારા ગુરૂએ મારાથી છુપાવી હેય. છતાં હું તેમની બરાબરી નથી કરી શકો તેની પાછળ એક મોટે ભેદ છુપાયેલો છે.” અકબરે કહ્યું એ તે કયો ભેદ છે?” તાનસેન કહે કે “મારા
Page #276
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૬૧)
ગુરૂદેવ સમ્પૂર્ણ વિશ્વના સ્વામી એવા પ્રભુની ખંદગી કરીને જિંદગી સફળ કરી રહ્યા છે, જ્યારે હું તે એ વિશ્વપતિના વિરાટ વિશ્વની એક રજ જેટલી પૃથ્વીના, કહેવાતા યા બની બેઠેલા માલિકની કદમખેાસી (ખુશામત) કરી રહ્યો છુ.. એટલે મારામાં અને ગુરૂદેવમાં અંતર અવશ્ય રહેવાનું જ છે.
૮૩૯
し
સ્વાત્યાગની કેવી અત્યુત્તમ ભાવના ! રાણી એલિઝાબેથના સમયે એક વખત મહાન યુદ્ધ ફાટી નીકળ્યુ હતું. તે યુદ્ધમાં સુપ્રસિદ્ધ આંગ્લ લેખક અને બહાદૂર ચેઢો સર ફીલીપ સીડની ઘાયલ થયા હતા. તેને ખૂબ તરસ લાગી હતી. પાણી વિના તે તરફડિયાં મારી રહ્યો હતા. એવામાં કોઈ એક ઓળખીતા સિપાઈ આવ્યે; તેણે ઘેાડું પાણી મહામુસીખતે મેળવી આપ્યું'. સર ફીલીપ સીડનીએ પ!ણીને પ્યાલા હાઠ પર ધર્યો કે તરત જ તેની નજર પાસે પડેલા એક ખીજા ઘાયલ પર પડી. તે આતુર હૃદયે તે પાણીના પ્યાલા તરફ મીટ માંડીને જોઈ રહ્યો હતા. તેની દયામણી આંખેાએ સર ફીલીપના હૃદયને પીગળાવી નાખ્યું. તરસને લીધે પેાતાનેા જીવ જતા હતા છતાં તેણે પાણીનુ એકે ટીપુ ન પીધુ અને પેલા ઘાયલ સૈનિકને પાણીના પ્યાલેા આપતાં કહ્યું, “ કે ભાઈ, મારા કરતાં પણ વધારે પાણીની જરૂર તારે છે.” ધન્ય છે આવા સ્વાત્યાગી સજ્જનને ! --
Page #277
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૬૪)
૮૪૦.
પાછલા ભવમાં સિદ્ધરાજ એક સાર્થવાહ હતું. તે માલવા દેશમાંથી કરિયાણ ભરીને અન્ય સ્થળે વિક્સાથે જતે હતે. રસ્તામાં ચાર પલ્લી આવી. ચેરપલ્લીના નાયક રાજપુત્ર નરવીરે સાર્થવાહને લુંટીને ખૂબ જ પરેશાન કરેલ હતો. તે વખતે સાર્થવાહે વેર વાળવા માટે માલવાના નરેશના સૈન્યની મદદથી નરવીરને હરાવી ભગાડી દીધો. પણ તેની સગર્ભા સ્ત્રીને સાર્થવાહે મારી નાખી હતી. તે બે જીની હત્યાના પાપે તે મરીને સિદ્ધરાજ થયે ત્યારે અપુત્ર મરણ પામે. આ રાજપુત્ર નરવીરે અહીં સિદ્ધરાજની સાથે જે સાર્થવાહે વેરની વસુલાત કરવા ભયંકર કર્મ બાંધ્યું તેને ઉદય નરવીર મરીને કુમારપાળ રાજા થાય છે તે સમયે થાય છે. પરિણામે કુમારપાળને મારવા માટે પ્રયાસો કરવામાં આવે છે અને કુમારપાળને કષ્ટ સહન કરવું પડે છે.
કેઈ નાચે છે એ જ પર, તો કઈ આંગળીને ટેરવે.
૮૪૨ જતિષશાસ્ત્રની કુંડળીમાં આવતાં બાર સ્થાને પૈકી પહેલું સ્થાન તનનું છે, જ્યારે બીજું સ્થાન ધનનું છે. અર્થાત્ સામાન્ય કહેવત અનુસાર. “શરીરે સુખી, તો સુખી સર્વ વાતે.” “પહેલું સુખ તે જાતે નર્યા” પ્રત્યેક ક્રિયાઓમાં શરીર સાજું તાજું પહેલું જ જોવાય છે.
Page #278
--------------------------------------------------------------------------
________________
આધ્યાત્મિક ઈન્સાનેના અંતરમાંથી ઉદૂભવેલી ઉમિરૂપે બહાર આવેલી સમસ્યાઓના સ્વાદના
પ્રતીકરૂપે
પહેલી હરિયાલીની બાંધછોડ”
નારીજી મેટા ને કંથજી છટા–આ સંસારમાં છ ડાકિનીએ કહેવાય છે ઃ તૃષ્ણ, ચિન્તા, દીનતા, માયા મમતા નાર, છે ડાકિણીને જે વશ કરે, તે પહોંચે ભવપાર. (
આ છે ડાકિની પૈકી તૃષ્ણારૂપી નારી મોટી છે અને આત્મરૂપ ભરતાર માને છે. - નેવે ભરતાં પાણીના લેટા – અજ્ઞાનતાની આંધીમાં અટવાઈ ગયેલા આત્માને ઉપચારરૂપી શીતલ જલને લેટે ભરતાં ન આવડે.
પૂજી વિના વ્યાપાર જ મેટા – જ્ઞાનરૂપ મિલકત, વિના માત્ર કણ–ક્રિયારૂપ વ્યાપાર માટે કરે છે.
કરતાં આવે ઘમાં ટેટા - (૧) એટલા માટે જ આ દેવાળિયા જીવડાના ઘરમાં નકાને બદલે હંમેશાં ટેટે જ રહેવા પામે છે. જે
Page #279
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૬)
મેરૂ પર્વત હાથી ચડીએ સયમની સર્વોચ્ચ શ્રેણીરૂપ મેરૂ પર્યંત ઉપર ચૌદ પૂ`ધર મુનિરૂપ હસ્તિ ચઢયો છે.
--
કીડીની કે હેઠા પડચો નિદ્રારૂપિણી કીડીની કેકે હેઠા ઉતરી પડો છે, અર્થાત્ પ્રમાદ-પરવશ પડેલે પ્રાણી સંસારમાં રખડતા રહ્યો છે. પ્રમાદની પરવશતાથી મહામુનિ ઊપશમ શ્રેણીથી પણ પટકાય છે.
હાથી ઉપર વાંદરા બેઠા — ચારિત્રરૂપ અરાવત હાથી પર અભવ્ય ચારિત્ર ઉચ્ચરીને બેઠેલે છે. ઉત્કૃષ્ટ ક્રિયા બળે નવ ચૈવ યક સુધી પાંચી જાય છે. કિંતુ હૃદયસ્પશી નહિ હેવાના કારણે નીચે પટકાઈ મરે છે.
કીડીના દરમાં હાથી પેઢા — (૨) હાથી સરીખા, ચૌદ પૂર્વાંધર સાધુ ભગવંતા પણ પ્રમાદ પ્રયાગે નિગેાદરૂપી કીડીના દરમાં પ્રવેશે છે. ઉચ્ચ ગતિ પામવાને બદલે અધાતિમાં ગમડે છે.
સુકે સરાવર હંસતે મહાલે — શાન્તિ, સમતા અને સંતાષરૂપ જલરહિત સંસારમાં ભૃગતૃષ્ણા, સમાન કારમી અને ક્રુર માયાના સાવરે જીવરૂપ હંસલા મહાલે છે અથવા મુનિરાજ સયમ સરોવરથી ભ્રષ્ટ થઈ ને સંસારમાં વિષય-કષાયરૂપ સૂકા સરેાવરમાં રતિ પામે છે.
પત ઉડી ગગને ચાલે સયમભ્રષ્ટ સાધુએ ચારિત્રરૂપ પર્વત પરથી પતિત થઈ ને એકેન્દ્રિય પક્ષે
Page #280
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૭) આકાશમાં રઝળી રહ્યા છે. ભવભ્રમણની પરંપરાને વધારી અનંત સંસારના આકાશમાં ઉડ્ડયન કરી રહ્યા છે જેમને સ્થિર રહેવાનું હતું તે સંયમ-ભ્રષ્ટતાને કારણે સ્થિર રહી શક્યાં નહિ.
છછુંદરીથી વાઘ તે ભડ – અવધિ અને મન-પર્યવેધર પૂર્વધર મુનિરાજ વાઘ સદશ હતા પણ માયા રૂપ છછુંદરીથી ભડક્યા, ભયમાં ભટક્યા
સાગર તરતાં જહાજ તે અડક્યા – (૩) મુનિ ચારિત્ર રૂપી જહાજ મારફત ભવસમુદ્ર તરી રહ્યા હતા. વચ્ચે માનરૂપી મહીધરથી ટકરાતાં તે ભાંગીને ભૂકકા થયા. ક્યારેક સદ્ભાગ્યે સદ્ગુરૂપ ભારડ પંખી મળશે ત્યારે જ તેઓ તરશે,
પંડીત એહને અર્થ તે કહેજે – આપ, સુજ્ઞ અને સજજન છે તે આ હરિયાલીને અર્થ વિચારીને કહેજે, સમસ્યા સુકર નથી જ, તથાપિ ઠંડે કલેજે દિલ અને દિમાગથી ચિંતન કરવામાં આવશે તે જરૂર અંતરમાંથી અવાજ ઉઠશે.
તે બહથત ચરણે રહેજે યદિ તમને આ હરિયાલીની ચાવી હાથ ન લાગે તે ગીતાર્થ ગુરૂના શ્રીચરણોમાં જઈને વસજો.
શ્રી શુભ વીરનું શાસન પામી – ચરમ જિનપતિ પરમાત્મા શ્રી મહાવીરનું અનુપમ શાસન પામીને તમે એટલું અવશ્ય કરજો.
Page #281
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૬૮)
ખાધા પીધાની ન ક ખામી - ખાધા પીધાની ખામી ન રાખવી એટલે જ્ઞાન રૂપી અમૃત ભજન અને ઉપશમરૂપી જલ પીવાની પુણ્ય પળને જતી ન કરતા. ઉપરોક્ત ખાનપાન કરવાની તક રખે ચૂકતા.
હરીઆલી બીજી વરસે રે કંબલી ભીજે પાણી,
માછલડી બગ લીધે તાણી 'ઉડી રે અંબા કેયલ મેહરી,
કલીય સીંચતાં ડૂબીય બીજોરી ...૧ ઢાંકણીએ કુંભાર જ ઘડીએ,
લુગડા ઉપર ગાદહ ચઢીએ નીસા દેવે ઓઢણુ રોવે,
શકરો બેઠો કૌતિક જેવું...........૨ અગની બલઈ અંગીઠું તાપે,
વિશ્વાનર બઈ તાઢ ઈ કાંપે ખીલે છે ભીંસ વિલે,
મીની બેઠી માખણ તા .૩ વહુ વીઆઈને સાસુ જાઈ,
લડે દેવરે માત નીખાઈ સુસરે સૂતે વહુ હીંડેલે,
હાલે હાલે ભાભી બોલે....૪ સરોવર ઉપરી ' ચઢી બીલાઈ,
કીડી સૂતી પિલી ન માવાઈ
Page #282
--------------------------------------------------------------------------
________________
(રહા
ઉંટવડી પર નાણી જાઈ,
- વીર પ્રભુને ધ્યાન લગાઈ....૫ ડેકરી કે ભીંસ વસુકાઈ,
ચાર ચેરી કરી તલાર બધાઈ એ હરિઆલી જે નર જાણે,
| મુખી કવી દેપાલ વખાણે.....૬
ભાવાર્થ – કાંબલ કહેતાં ઈન્દ્રી વરસે, પાણી કહેતાં જીવ ભજે. કર્મભારે ભારે જીવ થાઈ. માછલડી તે લેભ, બગલે તે જીવ, સંસારમાંહી તાણી લીધું છે, ઉડે કહેતાં સાવધાન થાય. જીવ માટે મેહ રિ વિસ્તર્યો છઈ. માયા રૂપી કલી સિંચતાં લોભને બેદરૂપી બીજેરી, વૃક્ષ ફૂલ્ય કહેતાં વધ્યું છે. માયા રૂપિણ ઢાંકણી ઈકુંભાર રૂપી જીવ ઘડો ભમા. લુગડું તે રાગ દ્વેષ અભિમાની તે ઉપર ગાઈહ રૂપ જીવ ચડ્યો છે. કાયા રૂપ જરાઈ ધવરાઈ જરા આ તિમ ઓઢણ રૂપ જીવ તે ખેદ પામે. સઘળે કુટુંબ પરિવાર બેઠા બેઠા વિનોદ જેવે પણ સાહાય દેવાને સમર્થ કે નહિ. ક્રોધ રૂપ તે અગ્નિ બેલે તેમ અંગીઠું તે શરીર તાપે-ઉતપાત પામે. કામાગ્નિ તેણે કરી જીવ વિષય લાલચે કંપાઈ તાઢિ તે વિષય તુષ્કાઈ જીવ દૂઝે તે પુણ્ય કરે ભિસ તે કાયા વિષે ભોગ માયા રૂપી મીની માખણ જીવ તેહને તાસંસાર માંહે જીવ ફેરવે. સુમતિરૂપી વહુ વ્યાપે તેણે સાસુ કહેતાં ચેતના ઉપાઈ જાઈ લહુ કર્મ તેણે માતા સુમતિ
Page #283
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૭૦) તે નીપજાઈ. જીવ સૂતે છે પ્રમાદ પડ્યો છે તિહાં વહુ તે સુમતિ હિંડેલે છે હાલે. ઉદ્યમ કરી કાલ ટુકડે આવે છે પ્રાણી જીવને સરેવર ઉપરિ–શરીર ઉપરિ બિલાઈ વ્યાપે તે જરા વ્યાપે છે. કીડી તે માયા સૂતી તે વિસ્તરીને કાયા, પિલી તેમાં ન માઈ મોટી છે. ઉંદને ભવપારાદિક પાપને પરનાલિ જાઈ છે.
ચિંતા કે વાઘે ભિંસતે કાયા વસૂકે તે ઘટે ચાર તે મન ચોરી કરે તે પાપ કરે છે, તહાં તલાર બંધન પામે.
હરીઆલી ત્રીજી કહેજે રે પંડિત તે કુણ નારી,
વશ વરસની અવધિ વિચારી દેય પિતાએ તેહ ની પાઈ,
સંઘ ચતુર્વિધ મનમાં આઈ. કીડીએ એક હાથી જા,
હાથી સામે સસલે ધાયે. વીણ દીવે અજવાળું થાઈ
કીડીના દરમાંહી કુંજર જાયે. વરસે આગીને પાણી દીપઈ,
કાયર સભટ તણા મદ જીપઈ તે બેટીએ બાપ નીપાયે,
તેણીએ તાસ જમાઈ જા.
Page #284
--------------------------------------------------------------------------
________________
તેલ
ફીરને
ઘાણી
પી
, હરિયર ચાલવણે વિસતા
(ર૭૧) વરસતાં બહુ જ ઉડે,
લેહ તરે નહી તરણું બુડે. - ઘાણી પીલાઈ
ઘંટી દાણે કરીયે દલાઈ એલ કુલેને શાખા ઉગઈ,
સરોવર આગલી સમુદ્ર ન પૂગઈ. પંક ઝરે ને સરોવર જામે,
ભમે માણસ તિહાં ઘણે વિસતાઈ પ્રવહણ ઉપરિ સાયર ચાલઈ
હરિ તણે બલે ડુંગર હાઈ. ગહન અર્થ વિચારી કહેજે,
નહિતર ગર્વ કોઈ મતી ધરજે. શ્રી વિનય વિજય પંડિતને સીસઈ,
કહી હરીયાલી મનમેં જગી સઈ. (ઈતિ શ્રી પન્નવણું સ્વાધ્યાય સંપૂર્ણ) ભાવાર્થ-જ્ઞાન ઉપગ, દર્શન ઉપગ, એ બે પિતાએ નારી ઉત્પન કરી, એ નારીને શ્રી ચતુર્વિધ સંઘે મનમાં સ્થાપિત કરી, નિગોદમાંહી જે અવ્યક્ત ક્ષપશમ તે રૂપ કીડીએ અવ્યવહાર જ્ઞાન હાથી જનમે, તે હાથી સામે જીવ અજ્ઞાની ધાઈ તદા સસલા સરીખે કર્મ હતો તે ધાય છે, ચેતનાથી દીવાનાં અજવાળાં થાય તે ચેતના મેહગ્રસ્ત થાય. તદા કીડીના દરમાં નિગોદમાંહી હાથી સરીખો જ્ઞાનવંત પ્રાણ જાયે, અને સરીખે કર્મ વરસે
ગહન
Page #285
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૭૨)
છે, તદા પાણી સારી ક્ષમાવંત થાય તે દીપે વિષય કષાયના ભયથી સંસાર કાન્તાર થાઈ તે મહ સુભટ છે તે ચેતના બેટીએ ઉપગ રૂપ બાપ ની પાસે તેણે ઉપગાત્મા રૂપે જમાઈ જાય છે, તે ચેતનાના આકારે નેહરૂપ મેહ વરસે તદા કર્મરૂપ રજ ઉડે, તે રજમાંહી. લેહ સરી જ્ઞાનવંત બલીષ્ટ હોઈ તે તૃષ્ણ સરીખે લાલચી વિષય તે બૂડે, તેલ જેહવા કર્મ તેહને સમુદાઈ પ્રમાદ પ્રાણી સરીખી ચેતના તે પીલાઈ તે કર્મ ઘાણી કરી ચેતનારૂપ ઘર હી પ્રમાદીની દલાઈ છે, બીજ તે બધી બીજડીયા ઉગે,ઃ શાખા તે જ્ઞાનવંત દુખે પાલે જ્ઞાન સરેવર આગલે સંસાર સમુદ્ર પુગે નહિ પ્રમાદીની ચેતના કચરે થઈને ઝરે તિવારે, આત્મા સરોવર જામે તિહાં ઘણે પ્રમાદરૂપ વિસામે મનુષ્ય સંસારમાંહે ભમે પણ ચારિત્રરૂપ વેગે ચાલે તે ન ભમઈ પ્રમાદીઓને પ્રવહણ સરીખે આત્મા તેહને હવે ઘાલે ઉપરે સંસાર સમુદ્ર ચાલે સહી, હરિણ સરીખે, કર્મ તે બેલે ડુંગર સરીખે આત્મા હાલે અસ્થિર થાઈ
નાવમાં નદીયાં ડુબી જાય
હરીયાળી ચેથી નાવમાં નદીયાં ડૂબી જાય, મુજ મનમાં અચિરજ થાય......નાવમાં
અર્થ – પાપને પેલે પાર પહોંચાડનાર પતિતપાવન પ્રભુશાસનની નાવડીમાં આસ્તિક દર્શનરૂપી “છ”
Page #286
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૭૩)
નદીએ રૂખી જાય છે. નદીમાં તે નાવ ડૂબે તે સહજ છે. પરંતુ આ તે નાવમાં નદી ડૂબી જાય છે. તે પણુ ‘છ' ‘છ’નદીએ ડૂબે છે, સમાઈ જાય છે. એ જોઈ મારા મનમાં ખૂબ જ આશ્ચય થાય છે.
કીડી ચાલી સાસરેમે, સામ ચૂરમું સાથ, હાથી ધરીયા ગામે, ઊંટ લપેટચો જાય, નાવમાં............૧
શ્રી કેવલી ભાષિત ધર્મ રૂપ નૌકામાંથી નીકળેલ અન્ય અન્ય ઇતર આસ્તિક દનરૂપ, નદીઓએ પણ માક્ષને ઇષ્ટાપત્તિ તરીકે માનેલા છે. પરંતુ ગાઢ જ્ઞાનાવરણીયના ઉદયે તેઓએ મેાક્ષપ્રાપ્તિના અંગ ભૂત, તપ, જપ, જ્ઞાન, ધ્યાન, ક્રમ કાંડ વગેરે સાધનાને અન્યથા માની લીધેલાં હેાવાથી મેક્ષ મેળવવા સદ્ભાગ્યશાળી થઈ શકતા નથી.
ઇતર દનીઓમાં પણ જે આત્માએ યથા પ્રવૃતિકરણ દ્વારા મિત્રા તારા આદિ દૃષ્ટિપ ન્તને વિકાસ સાધી શકયા હોય છે તે આત્માએમાંના કાઈ કાઈ આત્માએ મેહગભિત બૈરાગ્યના મળે મેાક્ષની ઇચ્છાથી સંસારને ત્યજીને સન્યસ્ત સ્વીકારી ભવજલ તરવા તલસી રહ્યા હોય છે. હવે મૂળ ગાથાને અર્થે અનાદિના પિયરરૂપ સંસારના અતુલ ભાર તજીને કીડી એક બાજુથી મેક્ષ રૂપી સાસરે ચાલવા લાગી છે અને ખીજી માજુથી
૧૮
Page #287
--------------------------------------------------------------------------
________________
તે કીડીએ પિતે ત્યજેલ સંસારના પાયા સ્વરૂપ ગૃહસ્થધમને પોતે સ્વીકારેલા સન્યસ્ત આશ્રમ ત્યાગધર્મ કરતાં શ્રેષ્ઠ માનીને ગૃહસ્થાશ્રમીઓને મંત્રતંત્ર આદિની સાધના કરીને પણ સુખી કરવાના મલીન આરંભરૂપી “સો મણ ચુરમાને ભાર પિતાની સાથે લીધું છે. આ રીતિએ સમસ્ત સંસારનો ભાર ઉપાડીને મેક્ષ રૂપ સાસરે જઈ રહેલી કીડીબાઈએ તે ખરેખર પિતાના આત્માની સાથે સંયમરૂપ મિક્ષપદ કુંજર લપેટવાને બદલે સંયમના સર્વ વાંકા અંગરૂપ સંસાર સંવર્ધક ઊંટ લપેટ છે અને તે ઊંટના મેળામાં માનરૂપ ગજને ધારણ કર્યો છે. જે પિતાને પરમપદને પિપાસુ મનાવે છે. આવી કઢંગી સ્થિતિમાં કીડી મોક્ષ પામે જ ક્યાંથી?
કચ્ચા ઈંડા બેલતાં બચ્ચાં બેલે નહિ, વડ્રદર્શનમે સંશય પડીએ, તેજ મુક્તિ મિલ જાય
નાવમાં....૨ મેહગર્ભિત વૈરાગ્યવાસિત મુમુક્ષુજનો મોક્ષના કાચ ઈંડારૂપ હેઈને ગ્રંથરૂપ પડલ ભેદાયા વિનાના અભિગ્રંથી માર્ગાનુસારી હોવાથી અમારૂ દર્શન જ સાચું છે, એમ સર્વત્ર બોલ બોલ કર્યા કરે છે. પરંતુ તેમાંના જે ઇડાએ પિતાના આત્મસ્વરૂપને નહિ દેખવા દેનાર પડલરૂપ ગ્રંથીને ભેદીને સમ્યગદર્શન પામવા રૂપે સર્વવિરતિ ધર્મનાં બચ્ચાં બન્યા હોય છે તેઓને જૈનદર્શન સિવાયનાં તમામ દર્શનમાં શંકા પડવાથી
Page #288
--------------------------------------------------------------------------
________________
તે બચ્ચાંઓ પિતાનું પ્રાથમિક એકાંત બલવું બંધ કરીને ઉત્તરોત્તર શ્રી જીનેશ્વર કથિત વિરતિ ધર્મને સ્વીકાર કરવા–પૂર્વક મેક્ષ પામે છે. અર્થાત મોક્ષ મેળવવા નીકળેલા તે તે અજૈન દર્શનીઓના અભિન્નગ્રંથી સાધુએમાંથી જેઓ ભિનગ્રંથી એવા નિગ્રંથ મુનિ ભગવંતે બને છે તેઓ જ ભવસંસાર સમુદ્ર તરીને મોક્ષ પામે છે
એક અચંબે એસે દીઠે, માછલી ચાવે પાન ઊંટ બજાવે બંસરી, ને મેંઢલ જોડે તાન. નાવમાં ૩
સંસારસમુદ્રને તારનારી ધર્મ નૌકામાં બેઠેલા નિગ્રંથ મુનિઓના માંહેને પણ કોઈ મુનિમાં એક આશ્ચર્ય એવું દીઠું એક બાજુ સંયમના સાધન-રૂપ મુનિ વેષને પિતાની મતિકલ્પનાથી જ પરિગ્રહ માનીને તજી દીધે. ભવજલધિથી તારનારી પંચાંગી આગમરૂપ નૌકાને તજી દીધી. આ રીતિએ ભયંકર સમુદ્રના વારિમાં વગર વસ્ત્ર અને વગર નૌકાએ જ તરતી માછલી સ્વરૂપ પિતે ભયંકર ભવજલધિને મોજથી તરતે હેવાના ભાસ તરીક નિજ મુખે તે કપિત ધર્મને જ મેક્ષપ્રદ લખાવવા રૂ૫ પાન ખાઈને મુખ લાલ રાખી રહેલ છે. ' બીજી બાજુ તેના તે ઉપદેશમાંના તે કપિત દિગંબરી ધર્મનાં સર્વ અંગે નિરાધાર અને અવ્યવહાર રૂપે વાંકા જ હોવાનું જાણવા છતાં તે ધર્મોપદેશથી સદુધર્મને વમીને તે કપિત ધર્મમાં દેરાઈ જવા
Page #289
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૭૬)
પામેલાં મતિ વિભ્રમી ઊંટે શ્રી સર્વાદિષ્ટ સદુધર્મ કરતાં તે કપિત ધર્મને જ સાચે ધર્મ માનીને તે ધર્મની જ સર્વત્ર બંસરી બજાવવા મંડી પડેલ છે. સર્વત્ર તે ધર્મની જ પ્રશંસા ગાઈ રહેલ છે. અને બીજી બાજુ તે યશગાનને સાંભળનાર મુગ્ધજનરૂપ મેંઢાએ તે કલ્પિત ધર્મને તે યશોગાનને વખાણવા રૂપે તેઓને તાન ચઢાવી રહેલ છે–તે અધર્મમાં સ્થિર કરી રહેલ છે.
એક અચંબે એસે દીઠે, મડદે રેટી ખાય, મુખસે બેલે નહિ, ડગ ડગ હસતો જાય...નાવમાં
એક આશ્ચર્ય એવું દીઠું શાસ્ત્રીય સમ્યક્ સધ વિના માત્ર મેલે વેષ ધારણ કરી સર્વત્ર નિમ્ન દષ્ટિએ અને મૌનપણે જ વિચારવામાં શુદ્ધ ચારિત્ર માની બેઠેલ કોઈ મુનિ-ગીતાર્થ ગુરૂ નિશ્ચિત ગુરૂકુલમાં તેવું ચરિત્ર નહિ જેવાથી ગુરૂકુલને અચારિત્રીયા માની ગીતાર્થ ગુરૂની પણ નિશ્રા તજીને સર્વત્ર એકલે વિચરીને મોક્ષ મેળવવા મથી રહેલે છે.
તમે આમ એકલા અને મૌન કેમ ? એમ પૂછનારને બચાવ પૂરતું શાસ્ત્રમાં ચારિત્રથી જ મક્ષ કહેલ છે. ઉપદેશ આદિ મારફત લેકોનાં ટોળાં ભેગાં કરવાં વગેરે પ્રવૃત્તિમાં તો ચારિત્રને ગૌણ કરવા જેવું છે અને શાસ્ત્રમાં બહુ બેલવાને નિન્દાનું સ્થાન કહેલ છે.
Page #290
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૭૭)
એટલું જ જણાવીને મૌન પકડે છે. આ જોઈને અજ્ઞાનીજનો તે મુનિને મહાન યોગી માનીને વિશિષ્ટ એવા સદેષ ખાનપાનાદિથી પણ સત્કારવા લાગ્યા ! પરિણામે તે તત્ત્વજ્ઞાનરૂપ પ્રાણહીન કેમ કરીને તે ખાનપાનાદિમાં લુબ્ધ થયે, એ પ્રકારે તે પૌરૂષદની ભિક્ષા પણ આરોગતે થઈ ગયેલ હોવાથી તે મૌની મુનિરૂપ મડદે એ જ રીતે જીવવા સારૂ એવું આચરણ આચરી બેઠે કે ભક્તોનાં તેવાં અશુદ્ધ અને દેષિત, ખાનપાનાદિ મૌનપણે આરોગતે જાય અને તે ભકતોને તેની ભક્તિથી પતે પ્રસન્ન થતો હોવાને આભાસ આપવા સારૂ ડગલે ને પગલે એટલે કે વારંવાર હસતે જાય. .
બેટી બલે બાપને, વીણ જાયે વર લાય, વીણ જાયે વર ના મીલે તે મુજ શું ફેરા ખાય
નાવમાં...૫ મહગર્ભિત વૈરાગીની વિરતિને ધારણ કરનારા તેવા ત્યાગીઓના આત્માને તે મુસીબતે જ સ્પર્શતી હોવાથી તેવા, જેગીઓની તે મેહગર્ભિત વિરતિરૂપ બેટી પિતાના તેવા જેવી પિતાને કહે છે કે, “હે પિતાજી! તમે હજુ સુધી જેને જન્મ આપેલ નથી તે અનેકાન્ત દર્શનને સર્વસંયમરૂપ સ્વામી મને લાવી આપે, અને તે માટે પ્રયાસ કરવા છતાં પણ તમે મને જે તે સ્વામી વસાવી આપવા અશક્ત હે તો તે સ્વામી જ મારી આસપાસ ફેરા ખાતો રહે એટલું તે મારું કાર્ય તમે કરી જ આપે.
Page #291
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૭૮)
અર્થાત્ તમારા આ જોગીપણામાં છેવટ તે શ્રી સાક્ત સર્વવિરતિનું ધ્યેય તેા રાખા જ જો ખરેખર મેલ્લે જ જવું છે તે.
સાસુ કુંવારી વહુ પરણેલી, નણુદલ ફેરા ખાય દેખણવાલી ફુલર જાયેા, પાડોશણુ હુલરાય ....નાવમાં....૬
હે જોગી પિતાજી ! યારે તમે મેાહની નિષિડ ગ્રંથીને ભેદવાનુ... પરાક્રમ પ્રસારી આપનારી આત્માની ભવસ્થિતિરૂપ ભેટી જેને અનાદિથી વરેલી છે તે નિજ કર્મરૂપ જમાઈની અવ્યવહાર રાશિની નિગોદરૂપ, સાસુ અનાદિથી કુંવારી છે. તેમાંથી અન તાકાળે તથા ભવ્યત્વના પરિપાકવશાત્ આત્મા ઉદ્ધરીને પૃથ્વીકાય– અપકાય ચાવત્ વિકલેન્દ્રિયાક્રિકના ભવરૂપ સ્વામીને વરીને જ્યારે વ્યવહાર રાશિની નિગેદમાં જાય ત્યારે તે તે ગતિરૂપ નણંદ પણ તે વહુના આત્માની સાથે અનંતા કાલથી ઉક્ત પ્રકારે અવ્યવહાર રાશિમાંથી વ્યવહાર રાશિ આદિમાં અદ્યાપિપર્યંત ફેરા ખાઈ રહેલી છે. એ વાસ્તવિક સમજણ ધરાવીને શ્રી જીનેાક્ત ધમ પ્રત્યે શ્રદ્ધા ત થઈ જ્ઞાનગર્ભિત વૈરાગી બનશે। ત્યારે તમને તેવા સ્વરૂપે દેખાનારી તમારી આ ભવસ્થિતિરૂપ એટીએ સ સાવદ્યના ત્યાગરૂપ સંયમ પુત્રને પણ જન્મ આપ્યા હાવાનું જોવા ભાગ્યશાળી થશે કે જે પુત્રને તેની દેશ વિરતિરૂપ પદ્મશણુ સદા તેની સામે જ મીટ માંડીને હુલરાવી રહી હશે.
Page #292
--------------------------------------------------------------------------
________________
એક અચંબે એસો દીઠે, કુવામાં લાગી લાય. કચરે કરકટ સબહી બળી ગયે, પણ ઘટ ભરભર જાય
નાવમાં..
આ સંસારરૂપી કૂવે છે માટે અનંતા ભરૂપી જલથી ભરેલું છે. તે કૂવે એટલે તે ભયંકર છે કે તેમાં અનાદિકાળથી રહેલા અવ્યવહાર રાશિની નિગોદનાં અનંતા જીવે તે અદ્યાપિપર્યત તે નિગોદમાં ને નિગોદમાં જ જન્મમરણ પામ્યા કરતાં હેઈને પૃથ્વીકાય આદિપણાને પણ પ્રાપ્ત કરી શકેલ નથી, તેવા અનંતાભવ ભ્રમણકારી તે વિકૃપમાં ઉપર્યુંકત પ્રકારે જે કોઈ આત્માઓ અનંત કાળ અત્યંત કઢે સહી સહીને અકામ નિજેરાએ એકેન્દ્રિય પણાદિપણે અનંતકાળે મેહનીય કર્મની કેડાછેડી સાગરોપમની સ્થિતિ ખપાવીને ઉચ્ચ કક્ષાએ પહોંચતાં પંચેન્દ્રિય મનુષ્યપણે ચરમાવર્તામાં આવે છે ત્યારે તેઓને તે ભવકૂપ ભયંકર ભાસે છે અને ત્યારે જ તેઓ તે ભવકૃપનાં ઘર કષ્ટોથી સદાને માટે મુક્ત થવા સારૂ મૉહ ગર્ભિત વૈરાગી પણ બન્યા હોય છે, આમ છતાં તેવા ભવ વૈરાગીઓનેય—આ ભીમ ભવકૃપમાંથી જે મેક્ષ અનંતા પુદ્ગલ પરાવર્તનકાલ પર્યત પ્રાપ્ત થે દુર્લભ છે, તે મેક્ષ પ્રાપ્ત કરવામાં શ્રી આનંદ ધનજી મહારાજ આ સાતમી ગાથા મારફત જણાવે છે કે પ્રસન્નચન્દ્ર રાજર્ષિનું એક આશ્ચર્ય એવું દીઠું છે કે તેમણે તે આ ભીષણ શાળાપમાંથી જી મુકt થm
Page #293
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૮)
સારૂં સ્વીકારેલા જ્ઞાનગર્ભિત વૈરાગ્યવાળ મુનિ પણામાં પણ સંચગવશાત તેત્રીસ સાગરેપમ જેવા લાંબા સમય સુધી તે પિતાને તે ભવકપમાં નારકીપણે સબડવું પડે તેવું કર્મ ઉપાર્જન કર્યું હતું. તે અનંતા ભવરૂપી જળથી ભરેલા ભવકૃપમાં એટલે બધે નવાં કર્મોને થોકબંધ કચરે બહારથી લાવીને ભરો એકઠો કર્યો હતો, એ જોતાં કોઈને પણ એમ જ થાય કે મોક્ષ સાધવા નીકળેલા આ રાજર્ષિ ભવકૃપમાંથી અનંતકાળે પણ મેક્ષ કઈ રીતિએ પામી શકે.
પરંતુ ક્ષણભરમાં જ જોયું કે તે રાજર્ષિના એ ભવજલથી ભરેલા કૃપમાં ક્ષપક શ્રેણીરૂપ ભયંકર આગ ઊઠી અને તે આગે એ ભવકૃપમાંના તે રાજર્ષિના ભવરૂપ કૃપમાં ભરવા માટે એકઠાં કરેલા તેત્રીસ સાગરેપમકાલ સુધી નારકીમાં સબડાવવાને શક્તિમાન એવા નવા કર્મ કચરાના ઢેરને તે તે ભાવકૃપમાં પડતાં જ સળગાવી દીધે અને વધુમાં ભવકૂપમાંના જ્ઞાનાવરણીયાદિ ચાર ઘાતી કર્મોરૂપ કાંકરાઓને પણ ભસ્મસાત્ કરી દીધા, એ પ્રકારે તે રાજર્ષિના ભવજલ-કૂવાને તે સર્વથા નાશ પામતે જે, કિંતું તે ફૂપ એ રીતિએ વિનાશ પામતાં પામતાંયે તે રાજર્ષિના આત્મઘટમાં તે અનંત જ્ઞાન અને અનંત દર્શનરૂપી આત્મજલ ઠાંસી ઠાંસીને ભરતે ગયે, અર્થાત્ ભવરૂપી કૃપમાં કે જ્યાં અષ્ટકર્મરૂપી કચરો ઠસોઠસ ભરેલા છે. કેઈ વિરલ વિભૂતિએ ક્ષપકશ્રેણરૂપ આગ દ્વારા એ
Page #294
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૮૧) કર્મકચરાને જલાવી દીધો અને એ સદ્ભાગ્યશાળી જીવ અનંત જ્ઞાન અનંત દર્શનરૂપી આધ્યાત્મિક જળ છલછલ ભરતો ગયે. આનંદઘન કહે સુણો ભાઈ સાધુ, એ પદસે નિર્વાણ, ઈસ પદકા કોઈ અર્થ કરેગા, શીધ્ર સાધે કલ્યાણ
નાવમાં...૮ પાપ કરીને થોડી ક્ષણે ફાવી જનાર ભલે બણગાં કતા હોય પણ પરિણામે તેને પસ્તાવાને સમય આવવાને છે.
સખી મેં તે કૌતુક દીઠું સખી રે સખી મેં તે કૌતુક દીઠું સખી સાધુ સરોવર ઝીલતા રે,
આર્ય વાસ્વામી લગભગ બમાસની વયના હતા ત્યારે તેઓશ્રીની માવડીએ શ્રી ધનગિરિને (સાંસારિક પિતા) વહેરાવી દીધા હતા. ઝોળીમાં નાંખતાંની સાથે જ વાવત્ ભાર લાગવાથી તેઓશ્રીનું વાસ્વામી એવું નામ રાખવામાં આવ્યું હતું. આર્ય ધનગિરિજી ઝોળીમાં લઈને 1 ઉપાશ્રયે આવ્યા અને સાધ્વીજીના ઉપાશ્રયમાં શુદ્ધ અને સંસ્કારી શ્રાવિકાઓની દેખરેખ નીચે રાખવામાં આવ્યા. ઉપાશ્રય ખાતે રાખવામાં આવેલા પારણામાં પહેલા પુત્રને હાલરડામાં હીંચળતા હીંચળતા પરસ્પર સખીવૃન્દ આ પ્રમાણે મર્મભરી વાત વહેતી મૂકે છે.
Page #295
--------------------------------------------------------------------------
________________
સાધુ મહારાજેને માટે સ્નાન વર્યું છે, તથાપિ સમતારસ રૂપી જલથી છલકાતાં સરેવરમાં ઝોલે છે. સખી એ તો નાકે રૂપ નિહાળતા રે, સાહેલી મેરી ચનથી રસ જાણતા રે.
કડક અને કઠેર તપની પાછળ દેડનારી લબ્ધિઓવાળા મુનિવરે નાસિકા દ્વારા નેત્રનું કામ કરે છે. અર્થાત્ નાકથી રૂપને જોઈ શકે છે, અને નેત્રો દ્વારા રસાસ્વાદ લઈ લે છે. તે તે મુનિવરોને સંભિન્ન શ્રોતાદિક લબ્ધિઓ દ્વારા એવી અચિન્ય શક્તિ પેદા થાય છે.
સખી રે મુનિવર નારીસું રમે રે, સખી એ તે નારી હીંચોળે કંથને રે.
ખરેખર વિરતિરૂપ વનિતા સાથે સાધુજનો સંવનન કરતા હોય છે. અમતારૂપી સુંદરી ધ્યાન-રૂપ હીંચેળામાં બેસાડીને પોતાના આત્મારૂપી ભરતારને હીંચળી રહી હોય છે.
સખી રે મારી કંથ ઘણું એક નારીને રે, સખી સદા યૌવન નારી તે રહે છે....
તૃષ્ણા તરૂણીએ જગતના સર્વે ને ભરતાર કર્યો છે, એટલે તે બધા જ જીવડાઓને પરણી ચૂકી છે. અને તે તૃષ્ણા તરૂણીને વરી ચૂકેલા કંઈક વરરાજાઓ મૃત્યુ પામતા. છતાં તે તૃષ્ણ તરૂણી સદા નવ જોબનવંતીની જેમ નખરાં કરી રહી હોય છે.
Page #296
--------------------------------------------------------------------------
________________
“ સખી રે મારી વેશ્યા વિદ્યુષા કેલી રે,” સખી રે અાંખ વિના દેખે ધણુ રે....
અનત સિદ્ધોને વરી ચૂકેલી મુક્તિરૂપી વનિતા એ ખરેખર વારાંગના તરીકે વિશ્વમાં વિખ્યાત છે. કેવલ જ્ઞાનીએ મુક્તિરૂપ વેશ્યામાં લુબ્ધ થયેલા છે. અર્થાત્ આ જીવા પુનઃ સંસારમાં સંચરવાના નથી જ. કેવલજ્ઞાની ભગવંતને દ્રવ્યેન્દ્રિયનું કઈ જ પ્રયેાજન નથી. તેએ તે માત્ર જ્ઞાનચક્ષુથી જ જગતના તમામ પદાર્થોને ક્રેખે છે.
સખી રે રથ બેઠા મુનિ ચલે રે, સખી રે હાથ જળે હાથી દ્રષિયા રે.
(net)
અઢાર હજાર શીલાંગ રથમાં બેઠેલા મહામુનિવર મુક્તિમાત્ર ભણી ચાલી રહ્યા છે. અ` પુદગલ પરાવત્ત માત્ર સંસાર તે હાથ જળ જેટલા સંસાર કહેવાય. તેટલા સંસારવાળા જીવડા ઉપશમ શ્રેણીએ ચઢતા ચઢતા સરાગ સચમના ચેાગે કદાચિત મિથ્યાત્વ પામે, તે મુનિવરા હાથી સરખા કહેવાય. પરંતુ તે સરાગ સયમના લીધે હાથભર્યાં જેટલા જળમાં ડુખ્યા જાણવા.
સખી રે કૃતરીએ કેશરી હણ્યા રે, સખી રે તરસ્યા પાણી નહિ પીએ રે....
નિદ્રારૂપી કૂતરીએ ચૌદ પૂર સરખા કેશરીસિંહુ સમા સાધુમહારાજને હુણ્યા. એટલે કે ચૌદ પૂર્વ પરા પણ
Page #297
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૮૪) પ્રમાદાગે સંસાર–અટવીમાં આથડે છે. અનાદિકાળથી આ જીવડે તરસ્યું છે. તેને ગુરૂદેવ જિનવાણી રૂપ અમૃત પાણી પીવડાવી રહ્યા છે તે પણ તે કર્માધીન જીવડો વાણીની લાણી લઈ શકતા નથી.
સખી રે પગ વિહેણે મારગ ચલે રે, સખી રે નારી નપુંસક ભગવે રે.
શાસ્ત્રમાં સાધુધર્મ કે શ્રાવકધર્મ એ બે પગે કહેવાય છે. એ બેઉ માંહેલે એક પણ પગ જેને સાજો નથી તે, આત્મા વિભાવ દશામાં વિચરે છે પરિણામે તે બહુ દુઃખી થાય છે, માટે જ ધર્મનું આરાધન કરી સ્વભાવ-દશામાં સંચરી સંયમની સીધી સડક પર ચાલવું જરૂરી છે, “મન”ને નપુંસક તરીકે ઓળખવામાં આવે છે. હીજડાઓની ટેળીમાં હોળી સળગાવનાર મનજીભાઈ ચેતનારૂપી સ્ત્રીને ભેગવી રહ્યા છે. એટલે મન સહચારિણી ચેતના સ્વેચ્છાએ વિષયાદિને વિકસે છે, માટે મન બાબુને કાબુમાં રાખી ઈચ્છાને રોધ કર અતિઆવશ્યક છે કેમ કે ઈચ્છાને રાધ એજ સાચે સંવર છે.
“સખી રે અંબાડી પર ઉપરે રે સખીરે નર એક નિત્ય ઊભો રહે રે.”
ભવાભિનંદી ક્ષુદ્ર જીવડા ઉપર મેરૂ પર્વત સમાન ચારિત્રને ભાર લાદવે તે ગધેડા ઉપર અંબાડીનો આહ
Page #298
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૮૫) કરવા બરાબર છે. હંમેશાં ચૌદરાજ લેકરૂપ પુરૂષ ઊભેલો જ છે.
સખી એ તે બેઠો નથી નવી બેસશે રે. સખી રે અર્ધ ગગન વચ્ચે તે રહે રે.
શાશ્વત લેક છે તે પુરૂષ ઊભે છે તે જ આકારે છે તે માટે લેક પ્રકાશમાં પુરૂષ કહી બેલાવે છે. તે નથી તે બેઠે અને નહિ બેસશે. - ઉર્ધ્વ, અધો અને તિર છે એમ તરફ અલેક છે અને મધ્યમાં લેક છે માટે અનત પ્રદેશ આકાશ તે વચ્ચે અદ્ધર લેક રહે છે. માટે જ અર્ધ ગગન વચ્ચે તે રહે છે અર્થાત ચારે બાજુ અલેક છે અને વચ્ચે લેક રહેલો છે.
સખી રે માંકડે મહાજન શેરિયું રે, સખી રે ઉંદરે મેરૂ હલાવિયા રે.
વ્યવહારિયા ભવ્યજીવ મનુષ્ય દેવ અને તિર્યંચાદિગતિ પામેલા હોય છે. તે મહાજન કહીએ તે બધાને મેહરૂપ માંકડાએ સંસારમાં ઘેરી કારાવાસના કેદી બનાવ્યા છે.
પંચ મહાવ્રતના પાલક મુનિ મહારાજને કદાપિ સંજવલન કષાયના ઉદયે અતિચાર રૂપ ઉંદર ઉત્પાત મચાવે, પંચ મહાવ્રત રૂપ મેરૂ કપલ માંડે.
Page #299
--------------------------------------------------------------------------
________________
સખી રે સૂર અજ્જાળું નવી કરે રે, સખી રે લઘુ બાંધવ બત્રીસ ગયા રે,
સખી રે શેક ઘટે નહિ બેનડી રે. સંસારના સમસ્ત જીવડાઓને તિરહિત ભાવે કેવલજ્ઞાન છે, પરંતુ ચારઘાતી ડુંગરાઓ દૂર થયા સિવાય તિરહિત ભાવે છુપાયેલા કેવલજ્ઞાનને આવિર્ભાવ થાય નહિ અને કેવલજ્ઞાનરૂપી દીવડે પ્રગટયા વિના આત્મામાં અજવાળું થાય નહીં અર્થાત્ કર્મના પડદા ચીરાય નહિ ત્યાં સુધી કેવલ જ્ઞાનરૂપી સૂર્યને ઉદય થાય નહિ અને તે સનાતન સૂર્ય વિના આત્મિક ઓરડામાં અજવાળું થાય નહિ એટલે જ કહેવાય છે કે સૂરજ અજવાળું નવિ કરે રે, આપણને મળેલી પાંચે ઈન્દ્રિમાં ચાર ઈન્દ્રિયે એક એક કાર્ય કરે છે. જયારે જીભ ખાવાનું અને ગાવાનું એમ બે કાર્ય કરે છે. ત્રાષિમુનિઓ જીભને જગલીમાં જગલી જનાવર તરીકે ઓળખાવે છે. જીભ અને દાંતને ભાઈ-બહેન જે સંબંધ ચાલ્યો આવે છે. બહેન પહેલી જન્મે છે, જ્યારે ભાઈઓને જન્મ પછીથી થાય છે. બત્રીસે ભાઈ એ રામશરણ થાય છે તોયે, બહેનને જરા પણ શેકસંતાપ નથી. બલ્ક બહેનનાં ગેલચેન એટલાં વધી જાય છે કે તે જાણે નખરાંનાં નગારાં જ વગાડતી હોય છે, લવલવ અને લટપટથી ઊંચી જ આવતી નથી.
Page #300
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૭)
સખી રે શ્યામ હંસ મેં દેખિયે રે
સખી રે કાટવાળે કંચનગિરિ રે વાસ્તવિક આત્મા એ હંસ સમાન છે. કિંતુ સમ્યક્ત્વહીન આત્મા મિથ્યાત્વ અને કૃષ્ણ શ્યાથી વાસિત હેવાથી તે શ્યામ કહેવાય છે. અહી ક્રિપની અંદર એક હજાર કંચનગિરિ કહેવાય છે. કંચનગિરિ સમાન આત્માના અસંખ્ય પ્રદેશે ઉજજવલ છે. પરંતુ તેને કમરૂપી કાટ વળે છે, તે કાટને કાપવામાં ન આવે તે ત્યાં સુધી મુક્તિની વાટ મળે નહિ.
સખી જે તે પણ પ્રભુ ન સંભારિયા રે સખી રે વાસ્વામી પારણે સુતારે સખી ? શ્રાવિકા ગાવે હાલરડું રે સખી રે મેટા થઈને તમે અર્થ કહેજો રે
પાપ ,
10
Page #301
--------------------------------------------------------------------------
Page #302
--------------------------------------------------------------------------
_