Book Title: Tattvarthshlokavartikalankar Part 4
Author(s): Vidyanandacharya, Vardhaman Parshwanath Shastri
Publisher: Vardhaman Parshwanath Shastri

View full book text
Previous | Next

Page 544
________________ ५३२ तत्त्वार्थश्लोकवार्तिके अनुपलम्भसे आवरण आदिकोका अभाव सिद्ध नहीं हो पाता है। और उसकी असिद्धि होनेपर आवरणामावके विपरीत हो रहे आवरण आदिके सद्भावकी सिद्धि प्रतिष्ठा प्राप्त नहीं हो सके "अथवा सिद्धान्ती कहते हैं कि उस अभावकी सिद्धि नहीं होनेपर उसके विपरीत आवरण बादिके सद्भावकी सिद्धि कैसे भी योग्य स्थान को नहीं पा सकती है। ___ यतश्च प्रागुच्चारणाच्छदस्यावरणादीनि सोहं नैवोपलभे, तदनुपलब्धिमुपलभे सर्वत्रेत्याबालमनाकुलं संवेदनमस्ति । तस्मादावरणादीनामदृष्टेन सिध्यत्यभाव इत्ययमुपालंभो न प्रमाणान्वितः " सर्वत्रोपलंभानुपलंभव्यवस्थित्यभावप्रसंगात् । ततोनुपलब्धेरपि समयाऽ नुपध्या प्रत्यवस्थानमनुपलब्धिसमो दक्षणाभास एवेति प्रतिपत्तव्यं ।। दूसरी बात यह भी है, जिस कारणसे कि उच्चारणसे पहिले शब्दके आवरण आदिकोंको वह मैं नहीं प्रत्यक्ष देख रहा हूं और उन आवरण आदिकोंकी अनुपलब्धिका प्रत्यक्ष उपलम्भ में कर रहा हूं, इस प्रकार सभी स्थानोंपर बालक, अन्धे, या पक्षियों,तकको आकुळतारहित संवेदन हो रहा है । तिस कारणसे प्रतिवादी द्वारा दिया गया आवरण आदिकोंकी अदृष्टिके भी अदर्शन होनेसे शब्दके आवरणों का अभाव सिद्ध नहीं हो पाता है । इस प्रकार यह उलाहना प्रमाणज्ञानसे युक्त नहीं है। यों पोंगापनसे उलाहना देनेपर तो सभी स्थलोंपर प्रत्यक्ष हो रही उपलम्म और उपलम्मकी व्यवस्थाके अभावका प्रसंग हो जायगा । तिस कारणसे तो आवरणकी अनुपलब्धिकी अनुपलब्धिको तिसरी अनुपलब्धिसे उलाहना देकर आवरणोंका अभाव भी साधा जा सकता है। तथा तुझ प्रतिबादीका साधन भी दोषोंकी अनुपलब्धिका अनुपलम्भ होनेसे सदोष ही बन बैठेगा । किन्तु ऐसे भ्रम उत्पादक उपायोंका अवलम्ब हम नहीं लेना चाहते हैं। भाईसाहब ! भाव अभावोंका,उपलम्म करनेवाले ज्ञान विशेषोंका मनसे अन्तरंग आत्मामें संवेदन हो रहा है। उच्चारणके पहिले शदके बावरण मुझको नहीं दीख रहे हैं । यह अनुपलब्धि भी स्वसम्वेध है। अतः अनुपकन्धिसमा करके प्रत्यवस्थान देना प्रतिवादीका अनुपलब्धिसम नामक दूषणामास ही है। यह दृढताके साथ समझकर सबको मान लेना चाहिये। . का पुनरनित्यसमा जातिरित्याह । फिर इसके पीछे कही गयी बाईसवी अनित्यसमा जातिका लक्षण उदाहरणसहित क्या है ! ऐसी जिज्ञासा होने पर न्यायसूत्र और न्यायभाष्य के अनुसार श्रीविद्यानन्द आचार्य समाधानको कहते हैं। कृतकत्वादिना साम्यं घटेन यदि साधयेत् । शद्वस्यानित्यतां सर्व वस्त्वनित्यं तदा न किम् ॥ ४२६ ॥

Loading...

Page Navigation
1 ... 542 543 544 545 546 547 548 549 550 551 552 553 554 555 556 557 558 559 560 561 562 563 564 565 566 567 568 569 570 571 572 573 574 575 576 577 578 579 580 581 582 583 584 585 586 587 588 589 590 591 592 593 594 595 596 597 598