Book Title: Siddhhem Shabdanushasan Laghuvrutti Vivran Part 03
Author(s): Mayurkalashreeji
Publisher: Labh Kanchan Lavanya Aradhan Bhuvan
View full book text
________________
નિમિત્ત બનતો નથી. વ્યાપાર વગરનો હેતુ તે કારક કહેવાય નહીં. કર્તાનું લક્ષણ સૂત્ર –
સ્વતંત્ર: ત ૨-૨-૨ અર્થ :- 4 = પોતે, તત્ર = મુખ્ય. ક્રિયાની સિદ્ધિમાં પ્રધાનપણે જે વિવક્ષા
કરાય. (પોતાની જ પ્રધાનતા હોય.) તે કર્તા કહેવાય. વિવેચન :- કારકની અન્વર્થ સંશા હોવાથી જે ક્રિયાના આશ્રયભૂત છે તેની તેની
કારક સંજ્ઞા થશે. કુલ છ કારકોમાં પ્રધાનતાની વિવક્ષા કરવી હોય તો કર્તા કારક જ પ્રધાન બનશે. કારણકે કર્તા બધી કારકને બદલી શકે છે. કર્મનેકરણને-કોઇને પણ બદલી શકે પરજુ કર્તા સિવાયના અન્ય કારકો ક્તને બદલી શકતા નથી તેથી કર્તા વગર બાકીના બધા જ કારકો પરાધીન છે. માટે સૂત્રમાં કર્તાને સ્વતન્ત્ર કહ્યો છે. દા. ત. મૈત્રેબ કૃતઃ અહીં મૈત્ર શબ્દને તૃતીયા વિભક્તિ કરી છે. કારણ કે મૈત્ર એ ર્તા છે. કર્તાને દેતુ... - . ૨-૪૪ થી તૃતીયા વિભક્તિ થાય છે. કોઇપણ નામના બે અર્થ છે. નામાર્થ અને કારકાર્થ કારકાર્થ – ચૈત્ર: ગ્રામ પંછતિ =ચૈત્ર ગામ જાય છે. અહીં ક્રિયાપદ દ્વારા કર્તા કારકનો અર્થ કહેવાઈ ગયો. તેથી ચૈત્ર નો કર્તા રૂપ કારક અર્થ કહેવાઈ જવાથી કર્તા અર્થ કહેવા માટે તૃતીયા વિભક્તિની જરૂર નથી. પરન્તુ નામાર્થ બાકી રહે છે. તેથી નામાર્થ કહેવા માટે ના પ્રથમૈ.. ૨-૨-૩૧ થી ચૈત્રઃ ને પ્રથમા વિભક્તિ થાય છે. (૨-૨-૩૧ સૂત્રમાં વિશેષ સમજુતી જુવો.) કર્તાને હંમેશા તૃતીયા વિભક્તિ આવે પરન્તુ ઉક્ત કર્તાને પ્રથમ વિભક્તિ થાય છે. કર્મને હંમેશા દ્વિતીયા વિભક્તિ આવે પરન્તુ ઉક્ત કર્મને પ્રથમ વિભક્તિ થાય છે. એવી રીતે જે કોઈ પણ કારક ઉક્ત થાય તો ‘૩$થનામયોગ: I’ અન્ય પ્રત્યયો વિગેરે વડે જેઓનો અર્થ કહેવાઈ ગયો હોય તે ૩જી કહેવાય.' તેઓને દ્વિતીયા વિગેરે વિભક્તિઓનો પ્રયોગ થતો નથી. એ ન્યાયથી દ્વિતીયા વિગેરે વિભક્તિના સ્થાને છે કાર પ્રથમ સ્થાત્ ા એ ઉક્તિથી
