Prabuddha Jivan 2019 07

Author(s): Sejal Shah
Publisher: Mumbai Jain Yuvak Sangh

Page 7

આધુનિક મેનેજમેન્ટમાં જૈન ધર્મ !
પદ્મશ્રી ડૉ. કુમારપાળ દેસાઈ વિશ્વમાં આજે ધર્મ અંગે ક્રાંતિકારી વિચારધારા આકાર લઈ મહિમા હતો કે જેઓ સમૃદ્ધિની તીવ્ર દોડમાં સહુથી વધુ કુશળ રહી છે. આજ સુધી ધર્મના સિદ્ધાંતો ધર્મગ્રંથો, ધર્મક્રિયાઓ અને હોય, જેઓ પોતાના કર્મચારીઓ પર ઇજારો અને પ્રભુત્વનો ભાવ વ્યક્તિગત વિચારઆચારમાં અભિવ્યક્ત થયા હતા. આ સિદ્ધાંતો ધરાવતા હોય, એ કર્મચારીઓને ફાવે ત્યારે રાખી શકે અને ઇચ્છે સાથે વેપાર, વાણિજ્ય, ઉદ્યોગ કે મૅનેજમેન્ટને સ્નાન-સૂતકનોય તે ઘડીએ એમને નોકરીમાંથી પાણીચું આપી શકે એવી એમની સંબંધ નથી તેમ માનવામાં આવતું હતું. અધ્યાત્મ હોય ત્યાં અર્થશાસ્ત્ર સત્તાતુમાખી હોય. કંપનીનો આગેવાન જે લક્ષ્યાંક નક્કી કરે તે ન હોય એવી ચુસ્ત વિચારધારા પ્રવર્તતી હતી, પરંતુ હવે ઉદ્યોગો કોઈપણ સંજોગોમાં સિદ્ધ કરવું જરૂરી મનાતું હતું, આથી કંપની અને મેનેજમેન્ટના ક્ષેત્રે ઝડપથી દષ્ટિ અને અભિગમ બદલાઈ અને કર્મચારીઓ વચ્ચે શેઠ અને નોકરનો સંબંધ હતો. કયાંય એ રહ્યા છે.
સંબંધ માલિક અને ગુલામના સંબંધમાં પરિવર્તિત થઈ જતો. કંપનીનું ઉદ્યોગપતિ પોતાના ક્ષેત્રમાં પ્રગતિ હાંસલ કરવા ઇચ્છે છે. સંચાલન કરનારા અગ્રણીઆએ કંપનીનું કામ કરનારાઓને પોતાના પોતાના ઉદ્યોગ-વ્યવસાયમાં વધુ નફો મળે તેવા અનેકવિધ ઉપાયો પગારદાર, તાબેદાર કે આજ્ઞાંકિત માનવીઓ માનતા હતા. આવા કરે છે, પરંતુ ધનપ્રાપ્તિ એ જ એના જીવનનો એકમાત્ર ઉદ્દેશ રહ્યો ઉદ્યોગક્ષેત્રના અગ્રણીઓ મેનેજમેન્ટ સ્કૂલમાં તૈયાર થયા, પણ નથી. હવે માત્ર ભૌતિક સમૃદ્ધિની પ્રાપ્તિમાં જ પોતાના વ્યવસાયની પછી ખ્યાલ આવ્યો કે આના તો ઘણાં માઠાં પરિણામો આવ્યાં છે. ઇતિશ્રી માનતો નથી. વળી એક મોટો પ્રશ્ન એ સમૃદ્ધિ મેળવવા એક તો કંપનીનું ધ્યેય માત્ર ભૌતિકપ્રાપ્તિમાં સીમિત થઈ ગયું છે. માટે અજમાવાતાં સાધનોનો છે. તીવ્ર સ્પર્ધાત્મક જગતમાં એમ બીજું એ કે આવા અગ્રણીઓ એ કોઈ જુલમી શાસકો હોય તેવું માનવામાં આવતું હતું કે અગ્રણી ઉદ્યોગપતિ થવા માટે તમારે કર્મચારીઓ અનુભવે છે. વળી પોતાનું લક્ષ્યાંક સિદ્ધ કરવા માટે કોઈપણ સાધનો અજમાવવા પડે તો તેનો છોછ રાખવો જોઈએ આ અગ્રણીઓના તોરતરીકા એવા હતા કે જે કંપનીમાં પોતાની નહીં. સાધ્ય સિદ્ધ કરવામાં સાધનશુદ્ધિનો વિચાર કરવો નહીં અને રકમ મૂકનારા શેરહોલ્ડરોને ઠગતા હતા. વળી આ કંપનીનું કોઈ મૂલ્યોની પંચાત કે પળોજણ કરવી નહીં. આ સ્પર્ધાત્મક વિશ્વમાં તો સામાજિક ઉત્તરદાયિત્વ હોય તેવું તો રહ્યું જ ન હતું. યેન કેન પ્રકારેણ ધનપ્રાપ્તિ મેળવવી જોઈએ. કારણ કે એ જ આ પરિસ્થિતિએ અને આ નેતૃત્વએ એક મોટો પ્રશ્ન ઊભો સફળતાનો સાચો માપદંડ છે. પરંતુ સમય જતાં આ વિચારના કર્યો અને તેને પરિણામે આજે ઉદ્યોગ કે મેનેજમેન્ટ ક્ષેત્રે નેતૃત્વ દુષ્પરિણામો જોતાં મેનેજમેન્ટના નિષ્ણાતોને લાગ્યું કે આવી રીતે ધરાવનારાઓ માટે મૂલ્યોની માવજત જરૂરી બની છે અને તેને માટે ધન મેળવવાનો ધખારો તો કૌભાંડો સર્જશે. ઉદ્યોગપતિઓ લૂંટારા ધર્મના વ્યાપક સિદ્ધાંતો ઉપયોગી બની શકે તેમ છે, આથી હવે સ્વયં બની જશે કે પ્રજા સાથે ઠગાઈ કરીને ધન લૂંટનારા ધાડપાડુ બની અમેરિકામાં પણ મેનેજમેન્ટમાં ધર્મભાવનાઓ કઈ રીતે ઉપયોગી જશે. આવી પરિસ્થિતિમાં લોકોનો વિશ્વાસ ઊઠી જતાં અને ચોખ્ખા બને અને કંપનીનું નેતૃત્વ ધરાવનારાઓમાં એની શી ઉપયોગિતા વ્યવહારની આચારસંહિતા નષ્ટ થતાં ઔદ્યોગિક પ્રગતિ અટકી છે એ અંગે ગંભીર ચિંતન ચાલે છે. એક સમયે સફળ ઉદ્યોગપતિઓ જશે. આને પરિણામે આજે મેનેજમેન્ટ વિશ્વમાં એક એવા નેતૃત્વની આ મેનેજમેન્ટના આદર્શ હતા. હવે શ્રીમદ્ ભગવદ્ગીતાનો કર્મયોગ માગ ઊઠી છે કે જે નેતૃત્વ પર પ્રજા ભરોસો મૂકીને એમની સાથે કે જૈન ધર્મનો અનેકાંતવાદ અથવા તો સ્વામી વિવેકાનંદના વિચારો આર્થિક વિનિમય કરી શકે, સાચી શ્રદ્ધા સાથે એની કંપનીના શૈર ઉદ્યોગો અને કંપનીઓનું નેતૃત્વ કરનારાઓને માટે કેટલા બધા લઈ શકે અને સમાજ પણ એવી વ્યક્તિ ઉપર શ્રદ્ધા ઠેરવે. આજની મૂલ્યવાન છે તે ધીરે ધીરે સમજાઈ રહ્યું છે અને અભ્યાસક્રમમાં એને મેનેજમેન્ટ સંસ્થાઓએ હવે આવું નેતૃત્વ પૂરું પાડે એવા ઉદ્યોગક્ષેત્રના સ્થાન આપવાની જોગવાઈ થઈ રહી છે. તજજ્ઞોને તૈયાર કરવા કમર કસી છે.
ગઈકાલ સુધી કંપનીના અગ્રણીઓ પોતાના જ અભિગમથી બીજી બાજુ કંપની માત્ર આર્થિક નફો કરે, એટલું જ પર્યાપ્ત ચાલતા હતા. પોતાનો જ કક્કો ખરો કરવાની એમની આદત નથી, કિંતુ સમાજના કલ્યાણકાર્યમાં પણ પોતાની સંપત્તિનું રોકાણ હતી. હવે જગત જેમ જેમ વિકસતું જાય છે, તીવ્ર સ્પર્ધાત્મક બનતું કરે એવું વાતાવરણ સર્જાઈ રહ્યું છે. આ કામ એ જ કરી શકે કે જે જાય છે અને વધુને વધુ સંકુલ થતું જાય છે ત્યારે અન્ય વ્યક્તિઓના ઉદ્યોગપતિ આર્થિક ઉપાર્જનની સાથોસાથ સામાજિક શ્રેયની ભાવનાનું અભિપ્રાયો જોવા માટેની દૃષ્ટિ મેનેજમેન્ટના અગ્રણીઓ માટે સમતુલન ધરાવતા હોય.
મહત્ત્વની બને છે. આનું કારણ એ છે કે બીજાની સલાહ કાને આજથી થોડાં વર્ષો પહેલાં ઉદ્યોગમાં એક એવા નેતૃત્વનો ધરવાથી આ કંપનીના મોવડીઓ માટે યોગ્ય નિર્ણયો લેવાની શક્યતાઓ
જુલાઈ - ૨૦૧૯
પ્રબુદ્ધ જીવન