________________
કારમાં બેટરી, ક્લોક અને કેલેન્ડરમાં બટન રોલ જે રીતે જે તે હવે આ પ્રક્રિયા ચાલુ હોય છે ત્યારે તદ્દન નિઃશબ્દરૂપે નથી સાધનને ઊર્જાશક્તિ પૂરી પાડે છે, એમ આપણા શરીરમાં બધી થતી. શરીરમાં વાયુની ગતિ વડે થાય છે. એટલે જેમ હૃદયની પ્રક્રિયાઓનું પ્રવર્તન આપણી અંદર રહેલા ચૈત્યપુરુષ ઊર્ફે આત્માની ધમણ દ્વારા લોહીના પરિભ્રમણની પ્રક્રિયા થાય છે, ત્યારે હૃદયના ઊર્જાશક્તિ દ્વારા થતું રહે છે.
થડકાર અને નાડીના ધબકારનો નાનો પણ સ્ટેથોસ્કોપથી પકડી પરંતુ મોં વડે ખાધેલા ખોરાકનું યથાયોગ્ય પાચન કરી, એમાંથી શકાય તેવો અવાજ થાય છે, તેમ અન્નના વહન, ગમન અને જરૂરી સત્ત્વો-તત્ત્વોના રસકસ શોષી લઈ, બિનજરૂરી કચરાને પાચનની પ્રક્રિયા દરમ્યાન પણ આછોપાતળો ઘોષ થાય છે. આ ઉત્સર્ગ ક્રિયા દ્વારા શરીરની બહાર ફેંકી દેવાની આખી પ્રક્રિયા કેવી વિદ્યાના નિરૂપકઋષિ કહે છે આ ઘોષ (અવાજ) આપણા કાન રીતે થાય છે, એવો સવાલ આપણા મનમાં ઊઠયા કરે છે. મોં વડે વડે આપણે સાંભળી શકતા નથી. પણ જો આપણે આપણા બે શરીરમાં ગયેલ ખોરાકનું અન્નનળી મારત યકૃતમાં, પિત્તાશયમાં, કાન, બે આંખ, નાકના બે ફોયણાં, અને બે હોઠને ક્રમશઃ બે ત્યાંથી નાના અને મોટા આંતરડા વડે ગુદા સુધી વહન કેવી રીતે અંગૂઠા વડે, બે અનામિકા (પહેલી આંગળીઓ) વડે, બે વચલી થાય છે? એ આખી પ્રક્રિયા દ્વારા કઈ ઊર્જાશક્તિ ખોરાકમાંના આંગળીઓ વડે, બે અંગૂઠી (વીંટી) ધારણ કરીએ છીએ એ પૌષ્ટિક અને ઉપયોગી તત્ત્વોને સારવી લે છે, કઈ ઊર્જા વડે એને આંગળીઓ વડે અને બે ટચલી આંગળીઓ વડે બંધ કરીને શાંભવી પકવે છે અને એમાંથી રસ, રક્ત, શુક્ર, મેદ, માંસ, અસ્થિ અને મુદ્રા ધારણ કરીને આંતરધ્યાન કરીએ તો વૈશ્વાગ્નિ દ્વારા થતો ઘોષ મજ્જા જેવી સાત ધાતુઓ નીપજાવી એને પોષે છે? એનો ઉત્તર (અવાજ) સાંભળી શકાય છે. આ અવાજ પેટમાં વાયુના ગોળાની આ વિદ્યા આપે છે. આ બધી પ્રક્રિયા જઠરાગ્નિ દ્વારા થાય છે. હલચલથી થતો અવાજ, અપચાથી કે કબજિયાતથી થતો વાયુનો ખાધેલા અન્નના વહન અને ગમનનું કાર્ય શરીરમાં રહેલ પ્રાણશક્તિ અવાજ નથી, પરંતુ એક વિશિષ્ટ પ્રકારનો નાદ છે. એને જ કરે છે.
શાસ્ત્રોની ભાષામાં અનાહત નાદ કહે છે. આ પ્રાણ શ્વાસ દ્વારા શરીરમાં પ્રવેશ કરી પ્રાણ, ધ્યાન, આવો અવાજ એટલા માટે થાય છે કે કોઈપણ પ્રક્રિયામાં ઉદાન, સમાન અને અપાન – એમ પાંચ મુખ્યરૂપે અને નાગ, જ્યારે બે વસ્તુઓ વચ્ચે ઘર્ષણ થાય ત્યારે અવાજ ઉત્પન્ન થાય. કૂર્મ, કૂકર, દેવદત્ત અને ધનંજય - એમ પાંચ ઉપપ્રાણરૂપે શરીરની વૈશ્વાવીરાગ્નિ દ્વારા થતી આ આખી પ્રક્રિયા શરીરની અંદર તમામ પ્રક્રિયાઓનું સંચાલન અને વ્યવસ્થાપન કરે છે. ખોરાકને થતી પ્રક્રિયા છે. એટલે શરીરના બાહ્યાંગ એવા કાન દ્વારા એને પકવવા માટે જઠરમાં અગ્નિ પ્રાણ અને અપાન વાયુના ઘર્ષણ વડે સાંભળી શકાય નહીં. એને સાંભળવા માટે બાહ્ય ઘોંઘાટ અને પેદા થાય છે. આ જઠરાગ્નિને જ જુદાં જુદાં શાસ્ત્રો ભૂતાગ્નિ, કોલાહલથી અસ્પષ્ટ રહી, શરીરની અંદર ઊતરીએ ત્યારે એ પ્રાણાગ્નિ, અંતરાગ્નિ રૂપે ઓળખાવે છે. શ્રીમદ ભગવત ગીતામાં સંભળાય. આ વાત સ્પષ્ટ રૂપે વ્યક્ત કરવામાં આવી છે. શ્રીમદ ભગવત ઋષિએ કહેલી છેલ્લી વાત પણ ધ્યાનપાત્ર છે. ઋષિ કહે છે ગીતાના પંદરમા અધ્યાયના ચૌદમા શ્લોકમાં શ્રીકૃષ્ણ અર્જુનને આ કે આ પ્રાણપુરુષ શરીરમાંથી બહાર નીકળનાર હોય છે, ત્યારે વાત સમજાવતાં કહે છે :
એના નાદને સાંભળી શકાતો નથી. આ વાત તદ્દન સાચી છે, કેમકે अहं वैश्वानरो भूत्या प्राणिनां देहम् आश्रितः।
મરણાસન્ન વ્યક્તિનું સૂક્ષ્મ શરીર પ્રથમ છૂટે છે. પછી જે ભૂતોથી પ્રાણ પાન સમાયુત્ત:વામિત્રં ચતુર્વિધન II
એનું શરીર બનેલું હોય છે, એ ભૂતો છૂટા પડી જે તે મહાભૂતમાં મતલબ કે જીવધારી પ્રત્યેક પ્રાણીને અન્નની જરૂર પડે છે, ભળી જાય છે. જેમ કે મનુષ્યના કામ, ક્રોધ, શોક, મોહ, ભય એ અન્નને પચાવી, પોષક તત્ત્વો વડે શરીર ટકાવવું અને વિકસાવવું વગેરે આકાશમાં ભળી જાય છે. જેના વડે એનું ચલન, વલન, પડે છે. એ કામ પ્રત્યેક અન્ન ખાનાર પ્રાણીના શરીરમાં આ પ્રાણ ધાયન, પ્રસરણ અને આકુંચન થતું હતું તે બધું વાયુમાં ભળી જાય અને અપાન વાયુના ઘર્ષણથી ઉત્પન્ન થતાં અગ્નિવડે થાય છે. એ છે. એને સુધા, તૃષા, આળસ, નિદ્રા અને કાંતિ મળતાં હતાં તે ઘર્ષણની ક્રિયા ચૈત્યપુરુષ વડે થાય છે, માટે એને વૈશ્વાનર કહ્યો છે. અગ્નિમાં ભળી જાય છે. એના શોણિત, શુક્ર, લાળ, મૂત્ર અને આ વૈશ્વાગ્નિ ખાવામાં આવેલ ખોરાકને પચાવવાનું કામ કરે છે. સ્વેદ સૂકાઈને જળતત્ત્વમાં ભળી જાય છે અને અસ્થિ, માંસ, ગીતામાં શ્રીકૃષ્ણ ‘હું પોતે જ કાળસ્વરૂપ છું' એમ કહ્યું છે, એ જ નાડી, ત્વચા અને રોગથી બનેલો આનો દેહ પૃથ્વીમાં ભળી રીતે હું વૈશ્વાનર છું’ એમ પણ કહ્યું છે. મતલબ કે જેને પરમાત્મા જાય છે. કહીએ છીએ તે સમષ્ટિમાં વિસ્તરેલો આત્મા છે અને જેને આત્મા મતલબ કે જઠરાગ્નિ મનુષ્યની જીવનશક્તિ છે. એ મંદ કહીએ છીએ તે વ્યષ્ટિ (વ્યક્તિ)માં રહેલ ચૈત્યપુરુષ છે. આ પડતાં મનુષ્ય માંદો પડે છે, આ બંધ પડતાં મનુષ્ય મૃત્યુ પામે છે. ચૈત્યપુરુષ વડે જ, શરીરની અન્ય પ્રક્રિયાઓની માફક, અન્ન આધુનિક વિજ્ઞાનમાં આને જ જીવનશક્તિ (lifeforce) કહે છે. પચાવવાની ક્રિયા પણ થાય છે.
ઋગ્વદના દસમા મંડળના ૧૮૨માં શ્લોકમાં કહ્યું છે;
જુલાઈ - ૨૦૧૯ )
પ્રબુદ્ધ જીવન
