Prabuddha Jivan 2019 01

Author(s): Sejal Shah
Publisher: Mumbai Jain Yuvak Sangh

Page 7

યોં કથિ કહે કબીર' – (૩) કર્મના વૃક્ષ પર ખીલતું એષણાનું ફૂલ
પદ્મશ્રી ડૉ. કુમારપાળ દેસાઈ સંત કબીરની પ્રત્યેક પંક્તિમાં એક વિચાર આલેખાય છે. સામાન્ય પાકને ખોદતો રહે છે, પાણી પાતો રહે છે અને પરિણામે એના રીતે કોઈ પદમાં ભક્તકવિ એક જ ભાવ આલેખતો હોય છે, કયાં તો સંસારવૃક્ષમાં નિત્ય નવી નવી ડાળીઓ ફૂટતી હોય છે. કર્મની લીલા એ પ્રભુમિલનનો આનંદ પ્રગટ કરતો હોય છે અથવા તો પ્રભુવિરહનો દર્શાવી માનવી કઈ રીતે પોતાનાં કર્મો બાંધીને સમગ્ર જીવનને બરબાદ તરફડાટ દર્શાવતો હોય છે, પરંતુ જ્ઞાનના પરમ આરાધક કબીર પાસે કરે છે તે દર્શાવે છે. પ્રત્યેક પંક્તિ એ એના આગવા મર્મ, અર્થ અને અનુભવ સાથે પ્રગટ સંત કબીર એક વૃક્ષની ઉપમા દ્વારા આ દર્શાવે છે. એમના કહેવા થાય છે. આથી પછીની પંક્તિ “માસ અસારે શીતલ બિરહુલી, બોઈનિ પ્રમાણે આ કર્મના વૃક્ષમાં એક પ્રસિદ્ધ ફૂલ ખીલે છે, જેને એષણા કે સાતાં બીજ બિરહુલી'માં કહે છે કે ગરમી પછી અષાઢ મહિનામાં વાસના કહેવામાં આવે છે. જ્યાં સુધી વ્યક્તિ આ જગતમાં છે, ત્યાં વર્ષાનો પ્રારંભ થાય છે અને જમીન પોચી અને શીતળ થતાં ખેડૂત સુધી એના મનમાં એષણા કે વાસના સતત કાર્યરત હોય છે. વળી ખેતરમાં બીજ વાવે છે, એવી જ રીતે અન્ય યોનિઓમાં જન્મ્યા પછી બીજાં પ્રાણીઓ કરતાં માનવીની વાસના વિશેષ પ્રબળ હોય છે અને જીવ જ્યારે મનુષ્ય શરીરમાં આવે છે ત્યારે કર્મોનાં બી વાવે છે. માનવી જુદા જુદા પ્રકારની એષણાથી ઘેરાઈ જાય છે. એની પાછળ
અહીં સંત કબીર માનવીના જીવનમાં થતી કર્મોની વાવણી અંગે આંધળી દોટ મૂકે છે. એની એષણા એના મન, વાણી અને ઈન્દ્રિયો વાત કરે છે. એ દર્શાવે છે કે પાંચેય વિષયમાં અહંકાર કે આસક્તિ સઘળાની આસપાસ વીંટળાઈ વળીને એને બાંધી દે છે. રાખવાથી કર્મબીજ જન્મે છે અને આને પરિણામે શબ્દ, સ્પર્શ, રૂપ, કોઈ વ્યક્તિ નિઃસંતાન હોય, તો એને પુત્રની એષણા હોય છે, રસ, ગંધ, મન અને અહંકાર એ સાતેય બાબતો કર્મબીજ બની જાય અને જીવનમાં ગમે તેટલાં સુખ, સમૃદ્ધિ કે સત્તા મળ્યાં હોય, તો પણ છે.
સંતાન વિના સઘળું સુખ ધૂળ બરાબર લાગતું હોય છે. કારણ કે એષણા જ્યાં સુધી આ જડ અને ભૌતિક વિશ્વમાં વ્યક્તિ જીવતી હોય છે એના મનમાં નિઃસંતાન હોવાનો એવો વસવસો જગાવે છે કે જીવનની ત્યાં સુધી એને પાંચેય વિષયોમાં સુખ લાગે છે. એની આવી સુખની બીજી કોઈ બાળક વિશે એ લેશમાત્ર વિચાર કરતો નથી. એવી જ માન્યતા અને એમાં વળી અહંકારનું ઉમેરણ એને માટે સંપૂર્ણ કર્મબંધન રીતે કેટલીક વ્યક્તિઓમાં વિરૈષણા હોય છે. એ રાતદિવસ ધનને બને છે અને આને કારણે વ્યક્તિ પાંચેય વિષયો ઉપરાંત મન અને માટે દોડતી હોય છે. ધન એ એના ખિસ્સા પર રહેવાને બદલે એના અહંકાર જેવાં કર્મબીજ જીવનની ધરતી પર નાખે છે. આ રીતે સંત હૃદય પર વસતું હોય છે. એ અહર્નિશ ધનપ્રાપ્તિના વિચારો કરતી કબીર એમની આ બિરહુલી'માં એમની આગવી કલ્પના અને વિશિષ્ટ હોય છે અને ધન એ જ એના જીવનનાં સર્વ કાર્યોનું કેન્દ્ર બની રહે છે. આલેખનરીતિથી સ્વ-રૂપની ઓળખ આપે છે.
આવી વ્યક્તિ લક્ષ્મીપતિ નહીં, બલ્બ લક્ષ્મીદાસ બની જાય છે અને માનવી કર્મમાં ફસાય છે. એ નવાં નવાં બંધનોમાં વૃદ્ધિ કરીને લક્ષ્મી જ્યાં દોડાવે ત્યાં બીજું બધું ભૂલીને દોડતી રહે છે. કર્મોનો વિસ્તાર થતાં એનું સંસારવૃક્ષ ચોતરફ એટલું બધું ફેલાઈ જાય વ્યક્તિમાં ત્રીજી ઈચ્છા એ લોકૈષણા છે. એને આ લોકમાં પ્રસિદ્ધિ છે કે એનાથી એના ત્રણેય લોક છવાઈ જાય છે.
પામવાની તીવ્ર ઈચ્છા હોય છે અને આવી પ્રસિદ્ધિ પ્રાપ્ત કરવા માટે આ ત્રણ લોક એટલે શું? આ ત્રણ લોક એટલે મન, વાણી અને એ કોઈ પણ અવળો માર્ગ અપનાવતા અચકાતી નથી. માણસ આ ઈન્દ્રિય. સંત કબીરના મતે જીવના આ ત્રણ લોક છે અને કર્મીજીવોના એષણાનો ગુલામ બની જાય છે અને તેથી એના મનમાં એની અતૃપ્તિ આ ત્રણેય લોક આ કર્મબંધનોથી છવાઈ જાય છે. સંસારમાં ડૂબેલો છવાઈ જાય છે. આને સંત કબીર એક માર્મિક પંક્તિથી દર્શાવતાં કહે જીવ પોતાના રાગ-દ્વેષ દ્વારા વધુ ને વધુ કર્મો પેદા કરે છે. માનવીની છે, આવી પરિસ્થિતિ દર્શાવતા સંત કબીર એમની પ્રથમ બિરહુલી'માં
ફૂલ એક ભલ ફૂલલ બિરહુલી, માર્મિક રીતે કહે છે,
ફૂલિ રહલ સંસાર બિરહુલી. નિત ગોર્ડ નિત સીંચે બિરહુલી,
સંત કબીર કહે છે કે કર્મનાં વૃક્ષ પર એક ફૂલ ખીલે છે. એ નિત નવ પલ્લવ વાર બિરહુલી.
એષણાનું ફૂલ સંસારી વ્યક્તિમાં સદૈવ વસતું હોય છે. આ રીતે મનુષ્ય એટલે કે જેમ ખેતરમાં બીજ નાખીને છોડ થઈ ગયા બાદ એને બંધનરૂપ બનતાં સાત કર્મબીજ એ ધરતીમાં વાવતો હોય છે. ખેડૂત પાકને ખોદે (ગોડે) છે, એને પાણી પાય છે, એની સંભાળ લે શબ્દ, સ્પર્શ, રૂપ, રસ, ગંધ, મન તથા અહંકાર એ સાત બીજ છે. છે, એ જ રીતે સંસારમાં ખૂંપેલો માનવી રાગદ્વેષ દ્વારા એનાં કર્મના એ પોતાના જીવનરૂપી ખેતરમાં એને નાખીને જેમ બીજને પાણી
(જાન્યુઆરી - ૨૦૧૯
પ્રબુદ્ધજીવન