________________
-
વૈદિક પરંપરામાં આચાર્ય માટે એક શ્લોક આ પ્રમાણે છે આચાર્યો વૈદ સંધનો વિષ્ણુભક્તો, વિષસર
યોગજ્ઞો યોગનિષ્ઠઃ ૨ સદા યૌગાત્મક ચિ આચાર્ય વેદોના જાણકાર (સર્વ શાસ્ત્રોના જાણકાર) વિષ્ણુભક્ત (પરમ ચૈતન્યના ભક્ત કારણ કે કણ કણમાં વ્યાપ્ત છે એ વિષ્ણુ છે) અને મત્સર વગરના હોવા જોઈએ. આચાર્ય યોગના જાણકા૨, યોગમાં સ્થિત અને યોગને આત્મસાત કરવાવાળા હોવા જોઈએ.
આ શ્લોકમાં વિમત્સર અગત્યનો શબ્દ છે. મત્સરનો અર્થ ઈર્ષા નથી. મત્સર અને ઈર્ષામાં ફરક છે. ભૌતિક દૃષ્ટિએ અને ગુણોની દષ્ટિએ આપણાથી ચઢિયાતી વ્યક્તિને જોઈને આપણામાં હીનતાનો ભાવ જન્મે એ ઈર્ષ્યા દ્વારા વ્યક્ત થાય છે.
મારી માન્યતા જ સત્ય છે, બીજા મારા કરતાં, મારા ધર્મ કરતાં, ઉતરતા છે એવા એકાંગી દૃષ્ટિકોણને મત્સર કહે છે. સામાન્ય રીતે વિદ્વાનોમાં અને ધર્મગુરુઓમાં મત્સરભાવ વિશેષ પ્રમાણમાં હોય છે. આચાર્ય માટે વિમત્સર શબ્દ વાપર્યો છે એટલે આચાર્યમાં મત્સરભાવ હોવો જોઈએ નહીં, બીજ પરંપરાનું પણ સારું સ્વીકારવાની તૈયારી હોવી જોઈએ. ‘મારું એ જ સારું' એવી ભાવના નહીં પણ 'સારું એ મારું' એવી ભાવના આચાર્યમાં હોવી જોઈએ. વિમત્સ૨નો અર્થ અનેકાંતર્દષ્ટિકોણ કરી શકીએ. આચાર્યમાં
અનેકાંતદૃષ્ટિકોણ હોવો જોઈએ.
ત્રીજું પ્રસ્થાન કે ત્રીજી પીઠ ત્રિભુવનસ્વામિનીની છે. ત્રિભુવનસ્વામિનીની વાસક્ષેપ દ્વારા પૂજા અને મંત્ર દ્વારા થતી આરાધનાને પરિણામે આચાર્યનો પ્રભાવ ખૂબ જ વિસ્તરે છે. લોકો આચાર્ય પ્રત્યે પૂજ્યભાવ ધરાવતા થઈ જાય છે. ઘણા જૈન પરંપરાના યોગીઓ ત્રિભવનસ્વામિનીની આરાધનાને કુંડલીની શક્તિની આરાધના તરીકે પણ જુએ છે જેને પરિણામે આચાર્યનું તેજસ (સૂક્ષ્મ) શરીર ખૂબ જ પ્રબળ બને છે. તેજસ શરીરના બે મુખ્ય કાર્ય છે.
(૧) અનુગ્રહ (પા)
(૨) નિગ્રહ (શાપ)
સ્વહિતાર્થે નહીં પણ સંઘસંચાલન માટે જરૂર પડે ત્યારે આચાર્ય અનુઅહ અને નિગ્રહ કરી શકવા સમર્થ હોય છે. અનુગ્રહ અને નિગ્રહમાં આચાર્યના વ્યક્તિગત ગમા કે અણગમાનું બિલકુલ સ્થાન હોતું નથી, પરંતુ જૈન પરંપરા સરળતાથી નિર્વિઘ્ને ચાલતી રહે એ જ લક્ષ્ય હોય છે.
ચોથું પ્રસ્થાન કે ચોથી પીઠ લક્ષ્મીદેવીની છે. આચાર્યએ દ૨૨ોજ લક્ષ્મીદેવીની વાસક્ષેપ દ્વારા પૂજા અને મંત્ર દ્વારા આરાધના કરવાની હોય છે. સંપ્રદાય સાથે સંકળાયેલ વ્યક્તિઓ શુભભાવમાં રહી શકે, ધર્મ પ્રત્યે એમનું આકર્ષણ જળવાઈ રહે એ માટે આચાર્યએ સંઘના સંચાલક શ્રાવકોની સહાયતાથી ધાર્મિક ઉત્સવોનું આયોજન કરવું પડતું હોય છે. દેરાસરોના જીર્ણોદ્ધાર, જ્ઞાનભંડારોની જાળવણી આદિની વ્યવસ્થા પણ કરવી પડતી હોય છે. સંઘ
જાન્યુઆરી - ૨૦૧૯
જમણવાર અને પૂજનોના કાર્યક્રમોનું પણ આયોજન કરવું પડતું હોય છે. આ બધા આયોજન માટે ધનની જરૂર પડતી હોય છે. લક્ષ્મીદેવીની આરાધનાના પ્રતાપે આચાર્યોને આવા આયોજન માટે ભક્તિભાવે શુભ ભાવથી પોતાના ધનનો ઉપયોગ કરનારા શ્રાવકો મળી જતા હોય છે. શ્રાવકોની ધર્મભાવના અને દાનવૃત્તિ પાંગરતી રહે એ માટે આચાર્યોએ લક્ષ્મીદેવીની આરાધના કરવી પડતી હોય છે.
પાંચમું સ્થાન કે પાંચમી પીઠ ગબ્રીપિટક યક્ષરાજની છે. આચાર્યએ દરરોજ ગણીપિટક યક્ષરાજની વાસક્ષેપ દ્વારા પૂજા અને મંત્ર દ્વારા આરાધના કરવાની હોય છે. શાસ્ત્રો ભણાવી શકે એવા સાધુને ગણી કહે છે. ગણધરોએ રચેલ દ્વાદશાંગીને (૧૨ અંગસૂત્રો) જે પેટીમાં રાખવામાં આવે છે એ પેટીને પિટક કહે છે. ગણી આવી પેટી પોતાની પાસે રાખે છે માટે એને ગણીપિટક કહે છે.
દ્વાદશાંગીના (૧૨ અંગસૂત્રો) રક્ષકદેવને ગણીપિટક યક્ષરાજ કહે છે. ૧૨ અંગસૂત્રોનાં નામ નીચે મુજબ છે :
(૧) આચારાંગ સૂત્ર (૨) સૂત્રકૃતાંગ સૂત્ર (૩) સ્થાનાંગ સૂત્ર (૪) સમાવાયાંગ સૂત્ર (૫) ભગવતી સૂત્ર (૬) જ્ઞાતા ધર્મકથા સૂત્ર (૭) ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર (૮) અંતકૃત દશાંગ સૂત્ર (૯) અનુત્તરોપથાલિક સૂત્ર (૧૦) પ્રશ્ન વ્યાકરણ સૂત્ર (૧૧) વિપાક સૂત્ર (૧૨) દૃષ્ટિવાદ (હાલ વિચ્છેદ છે.)
હાલમાં ૧૧ અંગસૂત્રો ઉપલબ્ધ છે. ૧૨મું અંગસૂત્ર ઉપલબ્ધ
નથી.
વિધર્મીઓના આક્રમણ સામે, આગ લાગવી, પૂર આવવું કે ધરતીકંપ જેવી કુદરતી આપત્તિઓ સામે જૈન પરંપરાના ગ્રંથભંડારો સુરક્ષિત રહી શકે એ માટે દૈવીતત્ત્વો સહાયભૂત થાય એ માટે આચાર્યે ગણીપિટક યા૨ાજની આરાધના કરતા હોય છે.
ચંદનના પાઉડરમાં સુવાસિત દ્રવ્યો જેવાં કે બરાસ, કપૂર આદિ મેળવીને બનાવેલ પાઉડર ભગવાનની મૂર્તિના અંગો પર ભાવપૂર્વક મૂકવામાં આવે એને વાસક્ષેપ પૂજા કરી કહેવાય, ગુરુ ભગવંતો પણ વંદન કરવા આવેલ શ્રાવકોના માથા ઉપર વાસક્ષેપ કરી આશીર્વાદ આપે છે. શ્વેતાંબર મૂર્તિપૂજક જૈનોમાં આ પરંપરા છે. પૂજ્ય કીર્તિચંદ્ર મહારાજ સાહેબના મત પ્રમાણે મૂળમાં વાસક્ષેપ દ્વારા ગુરુ ભગવંતો શ્રાવકોમાં શક્તિસંચરણ (શક્તિપાત) કરતા હતા.
આચાર્યોએ દ૨૨ોજ પાંચ પ્રસ્થાનની ગુરુ પરંપરા અનુસાર વાસક્ષેપ દ્વારા પૂજા અને મંત્રો દ્વારા આરાધના કરવાની હોય છે. મૂર્તિપૂજક પરંપરામાં બીજમંત્રનું ચલણ વધારે છે, જેમ કે 'ઓમ હ્રીં શ્રીં ઐ ક્લિં' આદિ. સ્થાનકવાસી પરંપરામાં નામમંત્રનું ચલણ વધારે છે. પેટરબારસ્થિરત પૂજ્ય વંતમુનિએ દેવાધિદેવ નામમંત્ર ફ્લાદેશ પુસ્તક પોતાને સૂક્ષ્મ સ્તરે થયેલી અનુભૂતિને આધારે પ્રબુદ્ધજીવન
૨૩
