Prabuddha Jivan 2019 01

Author(s): Sejal Shah
Publisher: Mumbai Jain Yuvak Sangh

Page 9

ઉપનિષદમાં દેવસ્યમહિમા વિધા
| ડૉ. નરેશ વેદ ઘણીવાર આપણા મનમાં પ્રશ્નો ઊઠે છે કે આ વિશ્વ કોણે થાય છે. ક્ષરપુરુષ સૃષ્ટિ રચવારૂપ કર્મ કરીને તેમાંથી નિવૃત્ત થઈ સર્યું હશે, શામાંથી ઉત્પન્ન થયું હશે, શા કારણે ઉત્પન્ન થયું જાય છે અને ફરીથી પોતાના ક્ષરતત્ત્વના મૂળ એવા અક્ષરતત્ત્વ હશે, આપણે શામાંથી ઉત્પન્ન થયા હોઈશું, આપણે શેના વડે સાથે મળી જાય છે અને છેવટે અવ્યયતત્ત્વમાં મળી જાય છે. વળી જીવીએ છીએ, કોના અને કયા નિયમને આધીન આપણે જીવનમાં પાછો સમય આવતા એ ક્ષરપુરુષ એક (મૂળરૂપ), બે (પ્રકૃતિસુખદુઃખ અવસ્થાને પામીએ છીએ? ઉપનિષદ કાલીન ઋષિઓના વિકૃતિરૂપ) ત્રણ (સત્ત્વ, રજ, તમોગુણરૂપ) અથવા આઠ (શબ્દ મનમાં પણ આવા પ્રશ્નો ઊઠ્યા હશે, તેથી તેમણે આ પ્રશ્નોના વગેરે પાંચ તન્માત્રાઓ, મન, બુદ્ધિ અને અહંકારરૂપ) એવા પોતાના ઉત્તરો ખોળવાનો પ્રયત્ન કર્યો હતો. એ વાતનો પુરાવો આપણને સૂક્ષ્મ આત્મગુણો વડે ફરીથી સૃષ્ટિ રચવાનો આરંભ કરે છે. આમ ઉપનિષદોમાંથી મળી રહે છે.
ત્રણ ગુણોથી યુક્ત એવાં સૃષ્ટિરૂપ કર્મોનો આરંભ કરીને એ - ઉદાહરણ તરીકે “શ્વેતાશ્વતર ઉપનિષદ' ટાંકી શકાય એમ ક્ષરપુરુષ બધાં પ્રાણીઓની ઉત્પત્તિનું કારણ બને છે. પછી સૂક્ષ્મ છે. એના પહેલા અધ્યાયના આરંભના બે શ્લોકોમાં તેમણે આવા ગુણો ફરી અવ્યક્તરૂપમાં લીન થઈ જતાં ઉત્પન્ન થયેલી કર્મરૂપ પ્રશ્નો નિરૂપી, તે સમયે અલગ અલગ ઋષિઓએ પોતાના જીવનમાં સૃષ્ટિનો નાશ થઈ જાય છે અને કર્મરૂપ સૃષ્ટિનો નાશ થાય છે ત્યારે પ્રયોગો દ્વારા અને ચિંતન-મનન દ્વારા જે ઉત્તરો મેળવ્યા હતા તેનો એ ક્ષરપુરુષ પોતાના આત્મતત્ત્વમાં લીન થઈ જાય છે. એ ક્ષરપુરુષ સંદર્ભ આપે છે.
(સ્થૂળ સૃષ્ટિની ઉત્પત્તિ માટે) પરમાણુઓના ભેગા થવા રૂપ કોઈ ઋષિ કહે છે કે આ જગતની ઉત્પત્તિનું કારણ કાળ છે. નિમિત્તના મૂળ કારણ સમાન છે. ભૂત, વર્તમાન અને ભવિષ્ય કોઈ કહે છે કે તે નિયતિના નિયમ અનુસાર ઉત્પન્ન થાય છે. કોઈ એમ ત્રણ કાળથી પર છે તેમ જ અખંડરૂપે પણ તે જ દેખાય છે. કહે છે કે જગતની ઉત્પત્તિ સ્વાભાવિક જ થાય છે. કોઈ કહે છે તે ક્ષરપુરુષ સંસારવૃક્ષ, કાળ તેમ જ આકૃતિરૂપ અવિદ્યા એ કે જગત યદચ્છાથી (સ્વેચ્છાએ) અથવા અકસ્માત ઉત્પન્ન થાય ત્રણથી પર અને જુદો છે. તેમાંથી જ આ સંસાર પ્રપંચ ઉત્પન્ન છે. કોઈ પંચ મહાભૂતને જગતની ઉત્પત્તિનું કારણ માને છે, તો થાય છે. તે ક્ષરપુરુષને દરેકના ધર્મને ઉત્પન્ન કરનારા, પાપનો કોઈ પ્રકૃતિને, તો કોઈ પુરુષને, તો કોઈ આ બધાના સંયોગને નાશ કરનારા, સૃષ્ટિના અધિપતિ, પોતામાં રહેલા, અમર અને જગતનું કારણ માને છે, પણ આ બધા આત્માથી જુદા છે અને વિશ્વના આધાર તરીકે જાણીને મનુષ્ય મુક્ત બને છે. આત્મા તો અવશ્ય છે જ, માટે એ બધા જગતનું કારણ બની શકતા તે ઈશ્વરોના પણ પરમ મહેશ્વર, દેવતાઓના પણ પરમ નથી. તેમ જ જીવાત્મા પણ સુખ અને દુઃખને કારણે જગત દેવ, પતિઓના પણ પતિ, ઊંચાથી પણ ઊંચા અને જગતના ઉત્પન્ન કરવાને સમર્થ નથી. તો આ બધાં કારણોની ઉપર અમલ અધિપતિ એવા પૂજ્ય દેવ છે. તેને માટે કાંઈ કાર્ય નથી, તેમ જ ચલાવનારી શક્તિ આત્મા જ શું આ જગતનો નિર્માતા હશે? તેનું કાંઈ કારણ પણ નથી. તેના જેવો કોઈ નથી અને તેનાથી
શ્વેતાશ્વતર ઉપનિષદ'ના ઋષિ પ્રથમ તો વિશ્વ અને આપણી અધિક પણ કોઈ નથી. તેની શક્તિ અનેક પ્રકારની છે. તેનાં ઉત્પત્તિ માટે જુદા જુદા ઋષિઓ દ્વારા દર્શાવવામાં આવેલ કાળવાદી, જ્ઞાન, બળ અને ક્રિયા સ્વાભાવિક કે સહજ છે. આ જગતમાં તેનો સ્વભાવવાદી, નિર્યાતવાદી, ભૂતવાદી, યોનિવાદી, પુરુષવાદી, કોઈ સ્વામી નથી, તેનો કોઈ નિયંતા નથી તેમ જ તેનું કાંઈ ચિહ્ન સંયોગવાદી, આત્મવાદી - વગેરે વિચારસરણીઓને રદિયો આપે પણ નથી. તે સર્વનું કારણ છે અને તે બધી ઇન્દ્રિયોના અધિપતિ છે. પછી વિશ્વની ઉત્પત્તિનાં આ બધાં કારણોમાંથી સૌથી મુખ્ય એવા મનનો પણ અધિપતિ છે. તેને કોઈ જન્મ આપનારો નથી અને સૌના અધિષ્ઠાનરૂપ દેવાત્મશક્તિવાદીને પરમ કારણ ગણાવે તેનો કોઈ અધિપતિ નથી. આ દેવ કરોળિયો જેમ પોતાની લાળ છે. તેઓ કહે છે : કેટલાક બુદ્ધિમાન મનુષ્યો સ્વભાવને જગતનું દ્વારા સર્જેલ જાળાની જેમ કોઈ અવ્યક્ત તત્ત્વમાંથી જન્માવેલા કારણ કહે છે, તેમ જ કેટલાક મોહ પામેલાઓ કાળને જ જગતનું તાંતણામાં પોતાને સંગોપી લે છે. કારણ કહે છે. પરંતુ જેના વડે બહ્મચક્ર ભ્રમણ કર્યા કરે છે, તે તો આ દેવ સર્વ ભૂતોમાં છુપાયેલો છે, સર્વવ્યાપી છે, સર્વ ભૂતો આ દેવ (બ્રહ્મ)નો જ મહિમા છે. જેના વડે આ આખું જગત (જીવો)નો અંતરાત્મા છે, કર્મને પ્રેરનારો છે, સર્વ ભૂતોના વ્યાપ્ત થઈ રહ્યું છે, અને જે જ્ઞાનમૂર્તિ, કાળનો પણ કાળ છે, સૌને નિવાસસ્થાનરૂપ છે, નિર્ગુણ છે, ચૈતન્યસ્વરૂપ છે અને એકમાત્ર જાણનારો છે, તે અક્ષરપુરુષ વડે જ નિયમાઈને ક્ષર પુરુષરૂપે આ સાક્ષી છે. પોતે એક છે, છતાં તે અનેક ક્રિયારહિત અચેતન પૃથિવી, જલ, તેજ, વાયુ અને આકાશરૂપ સૃષ્ટિકર્મ ભાસમાન વસ્તુઓને વશમાં રાખે છે. તે જ એક મૂળબીજને અનેક રૂપમાં
(જાન્યુઆરી - ૨૦૧૯)
પ્રબુદ્ધજીવન