Prabuddha Jivan 2018 10

Author(s): Sejal Shah
Publisher: Mumbai Jain Yuvak Sangh

Page 4

ગાંધીજીના ચરિત્રને જયારે સમજવાનો પ્રયત્ન કરીએ છીએ ઉપવાસ એ માત્ર આહારના બંધન સુધી સીમિત નથી. એકવીસ ત્યારે સમજાય છે કે એક જીવનમાં આટલું વિશાળ કાર્ય કરવું શક્ય દિવસના ઉપવાસ પછી અનાસક્તિની એક સાવ નવી વ્યાખ્યા બને ખરું ? પોતાના કાર્ય અંગેની આટલી સભાનતા કઈ રીતે ગાંધીજી આપે છે, “જે ફળ પ્રત્યક્ષ દેખાતું નથી, તેને વિશે દઢ કેળવી શકાય છે? જેની મનુષ્યને સૌથી વધુ ખેવના હોય છે, તે છે વિશ્વાસ રાખવો એ અનાસક્તિ છે, જેમ કે કાંતવાથી આપણે પોતાનું શરીર અને એની કાળજી, આ શરીર પર થતી પીડા સહન સ્વરાજ મેળવશું એ શ્રદ્ધામાં આસક્તિ હોવાં છતાં , તે અનાસક્તિ કરવી સહેલી નથી હોતી, અને એ પીડા થાય ત્યારે બધા જ છે.' તેઓ સમજાવે છે કે જેમ રામ નામમાં આસક્તિ રાખનાર સિધ્ધાંતો બાજુ એ મૂકી દેવાય છે, પણ ગાંધીજી જેનું નામ ! મનુષ્યને આસક્ત ન કહેવાય કારણ એ મનુષ્ય અન્ય બાબતમાં કસ્તુરબાની બીમારી કે સંતાનોની બીમારી દરમ્યાન તેમને પોતાના અનાસક્ત છે. એ જ નિયમ રેંટિયાને લાગુ પડે છે. મારી આટલી વિચારો નહોતા બદલાવ્યા, વિદેશી દવા પોતે તો ન જ લેતા પણ હાંસી થવા છતાં મારો વિશ્વાસ રેંટિયા વિશે દઢ છે. આમ ઉપવાસ સાથીઓ માટે ન લેવાનો આગ્રહ રાખતા. પણ સાથે એક અવકાશ દરમ્યાન પોતાની ક્રિયા અને વિચારોને સતત માંજવાનું કાર્ય તેઓ પણ આપતા કે જો મનુષ્ય ઈચ્છે તો લઇ શકે પણ હું એની કરતાં હતાં. અનુમતિ નહિ આપું. ગાંધીજી અને કસ્તૂરબાનો એક સંવાદ આ ગાંધીજીની ઈચ્છા ન હોવા છતાં અનેક લોકોએ એમને પોતાના સંદર્ભે જોઈએ તો ખ્યાલ આવશે કે સહયજ્ઞના બે સાથીઓ કેવા પ્રૌઢ ગુરૂ કે સંત કહીને નવાજ્યા. છતાં એમની વિનમ્રતામાં લેશ માત્ર અને આત્મસંયમી હતાં, ૧૯૪રના ઐતિહાસિક ઓગસ્ટના પહેલા ફરક ન આવ્યો કે ન પોતાના જીવનમાં આચરણમાં. જે પ્રાપ્ત થયું પખવાડિયામાં ગાંધીજીને પકડવા સરકાર આવી હતી ત્યારે તેમની છે તે અંગે સતત વિચારતાં અને એની પરીક્ષા કરી એને વધુ પાસે વિકલ્પ હતો કે ‘જો કસ્તુરબા ન ઈચ્છે તો સરકાર માત્ર પારદશી બનાવતા, ક્યારેક એમ લાગે કે ભૂતકાળમાં લીધેલો ગાંધીજીને પકડીને લઇ જાય અથવા તેમને માંદગીના કારણે રાહત નિયમ ખોટો છે તો તેને સ્વીકારી બદલાવવામાં તેમને કદી સંકોચ મળે.' કસ્તૂરબાની ઈચ્છા ત્યારે પૂછવામાં આવી હતી, ન થતો.
કસ્તુરબા ગાંધીજીને પૂછે છે , ‘પણ મારે શું કરવું?' સંતુષ્ટિના માર્ગે પ્રવાસ કરતાં રહેવું અને જીવનની ચેતનાને
ગાંધીજીએ કહ્યું, “મારી ઈચ્છા જ જો પૂછે તો તું હમણાં મારી સતત પ્રજ્વલિત કરતાં રહેનાર આ નેતાને સમજતાં વધુને વધુ સાથે આવવાને બદલે આજે શિવાજી પાર્કમાં મારે સારું જે સભા સમજણ પ્રકાશિત થાય છે. તેમણે સતત-નિત્ય જાત તપાસ કરી, ગોઠવવામાં આવી છે, તે સભામાં મારા વતી ભાષણ કરીને અલગ જીવનને સમગ્રતામાં જોતાં, વ્યક્તિ-સમાજ-ધર્મ-સંસ્કૃતિ-મૂલ્યો-ભાષાપકડાય એમ હું ઈચ્છું. પણ તને મારી સાથે આવવાનું, મન હોય ચરિત્ર આ બધાને એકસાથે ગૂંથીને તેઓ જોતાં. એક તરફ તેમણે તો હું તને રોકીશ નહિ. એમેય બને કે તને અલગ પકડે તો પછી અર્થનીતિ, રાજનીતિ, સમાજનીતિને માનવીય જીવન અને વ્યવહાર તને મારી સાથે ન પણ રાખે. એ બધું વિચારી તારે નિર્ણય કરવો સાથે સાંકળીને એક સર્વગ્રાહી ચિત્ર રચ્યું. ગાંધીજી એક વ્યક્તિ જોઈએ'.
હતા જેમને પોતાના વિચારોને પોતાના જીવનમાં આચર્યા હતા. અને કસ્તુરબાએ ક્ષણવારમાં નિર્ણય કર્યો, ‘મારી ઈચ્છાનું ગાંધીજીએ માત્ર ભારતને બ્રિટીશ સલ્તનની સત્તામાંથી મુકત થવાનો પૂછો તો મને આ ટાણે તમારી સાથે રહેવું જ ગમે. પણ એથીયે માર્ગ નથી દેખાડ્યો પરંતુ પોતાના બંધનો, પોતાનો પૂર્વગ્રહો અને વધારે મને તમારી ઈચ્છા પૂરી કરવી ગમે, એટલે હું રોકાઈ પોતાના ઊભા કરેલા વિકારોથી મુક્ત થવાનો અને ચરિત્રને ઉજાગર જઈશ'.
કરવાનો માર્ગ મનુષ્યને દેખાડ્યો. એક અહિંસક સમાજની તેમની આ અદભૂત સંવાદ બન્નેના પરણિત જીવનની આધ્યાત્મિક કલ્પનાને, અને એને રચનાત્મક રૂપ આપવા તેઓ નિત્ય ઘનિષ્ટતા અને પ્રેમની ઉંચાઈને દર્શાવે છે. આજે ઘણીવાર આપણે આત્મનિરીક્ષણ, આત્મમંથન, આત્મપરીક્ષણ કરતાં આત્મશુદ્ધિનો જીવનને જુદા જુદા ચોસલામાં વિભાજી દઈએ છીએ, સવારે માર્ગ જાત દ્વારા બેસાડ્યો. પ્રાર્થના કર્યા પછી દિવસ દરમ્યાન સારા ભાવની આવશ્યકતા જ આપણા ચિત્તમાં એક આદર્શ વ્યક્તિત્વ સ્થાપિત હોય છે, નથી હોતી. ઉપવાસ દરમ્યાન જે કાર્ય કરાય તે ઉપવાસને અનુકૂળ જેને આપણે અનુસરવા ઈચ્છતા હોઈએ છે, સામાન્ય રીતે મનુષ્ય, છે કે નહિ તે વિચારતું નથી. કરાતાં કાર્યને અને આધ્યાત્મિક આ આદર્શ તરીકે એવા પ્રતીકને પસંદ કરે છે, જેના વિષે તેને ધાર્મિક લય નથી આપી શકતો. જાણે બન્ને જુદા જુદા હોય તેમ અનેક કથાઓ સાંભળી હોય પરંતુ જીવતા જોયા ન હોય. એના વર્તન થાય છે અને એને રિયાલિસ્ટીક એપ્રોચ એમ કહેવાય છે. પ્રત્યે ભક્તિભાવ હોય, સમર્પણ હોય પણ સિદ્ધ કરવાનું આવે ત્યારે આવા બે ભિન્ન વર્તન દ્વારા મનુષ્ય પોતે જ પોતાને છેતરતો હોય પાછા પડાય અને સાંભળવું પડે કે શ્રધ્ધા પાસે પુરાવાની શું છે, જે માટે સતત આત્મનિરીક્ષણ આવશ્યક છે, જે ગાંધીજી જરૂર? પરંતુ આવા વ્યક્તિત્વ પાસે, તાર્કિક બુદ્ધિ પાછી પડે. જયારે કરતાં, સતત કરતાં.
ગાંધીજી આપણા સમયમાં થઇ ગયેલા એવા સંત હતા જેને
(૪) (સત્ય-અહિંસા- અપરિગ્રહ)
પ્રબદ્ધ જીવન : ગાંધી સાર્ધશતાબ્દી વિશેષાંક (ઑક્ટોબર- ૨૦૧૮