Prabuddha Jivan 2018 06

Author(s): Sejal Shah
Publisher: Mumbai Jain Yuvak Sangh

Page 7

અધ્યાત્મજીવનનું નંદનવના
છે. કુમારપાળ દેસાઈ જૈનદર્શનના વિરાટ આકાશમાં સ્વાધ્યાય વિશેનું ચિંતન-મનન નથી” અથવા તો ઘણી વ્યક્તિ એમ વિચારતી હોય છે કે આપણા અંતર અને આત્મા બંનેને પુલકિત કરે છે. સાધુ હોય, “વૃદ્ધાવસ્થામાં આ બધું નિરાંતે કરીશું, બાકી હાલ તો એક ઘડીનીય શ્રાવક હોય કે સાધક હોય, સહુના આત્મામાં એક સાથે સો સૂરજનું ફુરસદ નથી.” હકીકતમાં આવી વ્યસ્તતા ધરાવનારા માનવીના અજવાળું પાથરનાર સ્વાધ્યાય છે. એ સ્વાધ્યાયની નિર્યુક્તિ પર આત્માની વાત તો ઘણી દૂર રહી, પણ એ એના હૃદયનાં-ભીતરનાં દૃષ્ટિપાત કરીએ તો એનો પહેલો અર્થ પ્રાપ્ત થાય છે તે સ્વ + - દ્વાર બંધ રાખીને બહિર્મુખતાથી ભૌતિક જગતમાં આંધળી દોડ અધ્યાય. “સ્વ” એટલે આત્માને માટે હિતકારક અને “અધ્યાય” એટલે દોડતો રહે છે. એની “પર” પ્રત્યેની દોડ એને “સ્વ”થી સર્વથા વિમુખ અધ્યયન, અર્થાત્ આત્મહિતકારક શાસ્ત્રોનું અધ્યયન તે સ્વાધ્યાય. રાખે છે, ત્યારે નિજ તત્ત્વ” પર નજર ઠેરવવી એ સ્વાધ્યાયનું પહેલું આજે અધ્યયન શબ્દ જુદા જુદા વિષયોના ગ્રંથોના અભ્યાસ માટે સોપાન છે. પ્રયોજાય છે, પરંતુ અહીં સ્વાધ્યાય શબ્દથી “સ્વ' એટલે કે પોતાના નિયમિત રીતે સસ્પ્રંથોનું વાંચન કરવું તે બીજું સોપાન. જેમ આત્માને ઉપકારક' એવા ગ્રંથની વાત કરવામાં આવી છે. આ કુશળ ગવૈયો રોજેરોજ નિયમિત રિયાજ કરતો હોય છે, તેમ સંદર્ભમાં સ્વાધ્યાય કરનારે લક્ષ પર દૃષ્ટિ ઠેરવીને ગ્રંથનો સ્વાધ્યાય સાધકને માટે નિયમિત સ્વાધ્યાય જરૂરી છે. જો ઘોડાને અશ્વશાળામાં કરવો જોઈએ એટલે કે આત્માના મૂળ સ્વરૂપની ઓળખ આપે તેવાં એક જ જગાએ બાંધી રાખો, તો સમય જતાં એની ચપળતા ઘટી અને તેને હિતકારક એવા ગ્રંથોનું વાચન કરવું જોઈએ. જાય છે. એને રોજ જુદી જુદી જગ્યાએ ફેરવવો પડે છે. એ જ રીતે
આજે સમાજમાં એવા ઘણા ગ્રંથો પ્રગટ થાય છે જે વ્યાવહારિક પાનદાનીમાં રાખેલાં પાન વારંવાર ફેરવવાં પડે છે. આથી નિયમિત દૃષ્ટિએ આપણને ઉપયોગી બને છે. “સ્ટ્રેસ” દૂર કરવાથી માંડીને સ્વાધ્યાયની એ માટે જરૂર છે કે જેને પરિણામે આપણી પ્રભાવશાળી વ્યવસાયી જીવન જીવવા સુધીના આવા ગ્રંથોનું વાચન શાસ્ત્રો પાસના સતત જાગ્રત અને જીવંત રહે. આ સમય એ અધ્યયન કહેવાય, સ્વાધ્યાય સહેજે નહીં. આવા ગ્રંથો સંસાર સ્વરૂપ પ્રાપ્તિના મુખ્ય હેતુને લક્ષમાં રાખીને સાધક સગ્રંથીનું પ્રત્યેની આસક્તિ, આત્મામાં કલેશભાવ અને જીવનમાં વ્યાકુળતા વાંચન કરે છે. વીતરાગતાનું મહાભ્ય વર્ણવતા, આત્માર્થ જન્માવે છે, આથી સ્વાધ્યાય કરનારે આત્મા સિવાયના અન્ય બાહ્ય આરાધનાને દઢ કરાવે તેવા અને વૈરાગ્ય તથા ઉપશમને પોષક પદાર્થો કે વિકારી ભાવોને ઉત્તેજનારા ગ્રંથોનો ત્યાગ કરવો જોઈએ એવા ગ્રંથોનો અભ્યાસ કરવો જોઈએ. અને એ “હેયને સમજીને આત્માની સર્વવિશુદ્ધ દશા પ્રગટ કરનારા નિયમિત સ્વાધ્યાય એ મહત્ત્વની બાબત છે. સાધુજીવનને માટે ગ્રંથોને જ “ઉપાદેય માનવા જોઈએ.
તો એમ કહેવામાં આવ્યું છે કે સાધુઓએ દિવસનો પ્રથમ પ્રહર આમ સ્વાધ્યાય સમયે સાધકે જે ગ્રંથ છોડવા યોગ્ય છે તેનો સ્વાધ્યાયમાં વિતાવવો. બીજો પ્રહર ધ્યાનમાં, દિવસનો ત્રીજો પ્રહર અને જે ગ્રહણ કરવા યોગ્ય છે તેનો સર્વપ્રથમ વિચાર કરવો જોઈએ. ભિક્ષામાં અને ચોથા પ્રહરે પુનઃ સ્વાધ્યાય કરવો. એ જ રીતે રાત્રે સ્વાધ્યાય સમયે એ ધ્યેય હોવું જોઈએ કે આવા ગ્રંથોના શ્રવણ પણ પ્રથમ પ્રહરે સ્વાધ્યાય, બીજા પ્રહરે ધ્યાન, ત્રીજા પ્રહરે નિદ્રા અને સ્વાધ્યાય દ્વારા મારે મારા આત્મામાં અનંત, શાશ્વત આનંદ અને ચોથા પ્રહરે સ્વાધ્યાય કરવો જોઈએ. આમ સાધુઓએ દિવસપ્રાપ્ત કરવો છે અને એ સ્વાધ્યાય પ્રગટતાં આપણા અંતરમાં રાત દરમિયાન ચાર વાર સ્વાધ્યાય કરવો જોઈએ અને જો તે ન આત્મભાવોનો એવો પ્રકાશ પથરાશે કે “શ્રી ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર'ની થાય તો પ્રતિક્રમણમાં એને માટે ક્ષમાનું વિધાન છે. એ ગાથા ચિત્તમાં ગુંજારવ કરશે -
સ્વાધ્યાયની સાથે ધ્યાન અને જપને જોડીને તેમજ એને ઉત્તમ सज्झायं च तओ-कुज्जा, सव्वभावविभावणं।
પ્રકારનું તપ કહીને જૈનદર્શને એક અનેરી ગરિમા આપી છે અને (સ્વાધ્યાય સર્વ ભાવોને પ્રકાશિત કરે છે.)
“ચંદ્રપ્રજ્ઞપ્તિમાં કહ્યું છે કે પરંતુ સામાન્ય સાધકે તો સ્વાધ્યાયશીલ બનવા માટે જીવનમાં
___ बहुभवे संचियं खलु, ત્રણ આરાધના-સોપાન પર આરોહણ કરવું પડે છે.
सज्जाएण खणे खवेइ। એનું પહેલું સોપાન છે, કે એ ગ્રંથોના સ્વાધ્યાય કાજે વ્યવહાર “અનેક ભવોનાં સંચિત કર્મોનો સ્વાધ્યાય દ્વારા ક્ષણભરમાં અને સાંસારિક કાર્યોમાંથી નિવૃત્તિ મેળવીને ગ્રંથોના અધ્યયન તરફ ક્ષય કરી શકાય છે. એમાં પણ વિશેષપણે જ્ઞાનાવરણીય કર્મનો વળવું પડશે. આજના સમયનો સૌથી મોટો વ્યાધિ એ આધુનિક ક્ષય થાય છે.” માનવીની વ્યસ્તતા છે. ઘણી વ્યક્તિ એવી ફરિયાદ કરતી હોય છે. સ્વાધ્યાયની નિયમિતતા એ સ્વાધ્યાયતપનો પાયો છે અને કે, “માથે કામનો એટલો મોટો બોજો છે કે મરવાનો પણ સમય નિયમિત તપ હોય, તો જ સ્વાધ્યાયથી એકાગ્રતાની પ્રાપ્તિ થઈ
જૂન - ૨૦૧૮)
પ્રવ્રુદ્ધ જીવન