________________
ખસી જવાથી ધ્યાતાને તત્કાલ આત્મજ્ઞાનનો પ્રકાશ લાધે છે. આ ક્રમે જ્ઞાનની વૃધ્ધિ નથી થતી પરંતુ ક્ષણવારમાંજ પૂર્વના અજ્ઞાનનું અપૂર્વ ઘટનાને શાસ્ત્રની ભાષામાં “આત્મજ્ઞાન”, “અનુભવ', કે સ્થાન આત્માનું નિભ્રાંત જ્ઞાન લે છે. વર્ષોના શાસ્ત્રધ્યયનથી પ્રાપ્ત “સમ્યક્દર્શન' કહે છે.
થાય એથી અધિક, સ્પષ્ટ, નિશ્ચિત અને ઊંડાણવાળું જ્ઞાન આ થોડી, સુર્યોદય થાય એ પહેલા જેમ અરૂણોદય આવીને રાત્રિનો ઋણોમાંજ મળી જાય છે. અંધકાર હટાવી દે છે, તેમ કેવળજ્ઞાનનો સૂર્ય પ્રકાશે એની પહેલા આ અનુભવ અત્યંત સુખદ હોય છે. એ વખતે વચનાતીત અનુભવ (સમ્યક્દર્શન) આવીને મોહનો અંધકાર ઉલેચી નાખે છે. શાંતિ લાધે છે. પરંતુ એકલી શાંતિ કે આનંદના અનુભવને જેમ સવારમાં પ્રકાશ આવીને આખી રાતની આપણી ઉંઘ કે સપના સ્વાનુભૂતિનું લક્ષણ ના કહી શકાય. ચિત્ત કંઈક સ્થિર થાય ત્યારે નો એક પળમાં અંત લાવી દે છે તેમ અનુભવનું આગમન દેહ પણ શાંતિ અને આનંદ તો અનુભવાય છે. પરંતુ અહીં જ્ઞાતા અને અને કર્મકૃત વ્યક્તિત્વ સાથેના આપણા અનાદિના તાદાભ્યને એક શેયનો ભેદ રહેતો નથી. ધ્યાતા-ધ્યેય સાથે એકાકાર બની રહે છે. ક્ષણમાં ચીરી નાખે છે. આ “દેહ' અને એમાં વસતો “હું” બંને ભલે પરમાત્મ તત્વ સાથે ઐક્ય અનુભવાય છે. આનંદ વચનાતીત હોય એકરૂપ ભાસે પણ વાસ્તવમાં બંને તદ્દન અલગ છે. અનુભવના છે. વીજળીના ઝબકારાની જેમ એકાએક ત્રાટકતો જ્ઞાનપ્રકાશ રેલાય પ્રકાશમાં આ હકીકત માત્ર બૌધિક સમજ ન રહેતા, જીવંત સત્ય છે. અને સાધકને વિશ્વનું રહસ્ય પોતાની સમક્ષ ખુલ્લું થઈ ગયેલું બની જાય છે. પહેરેલ કપડા પોતાથી જૂદા છે એ ભાન દરેક લાગે છે. અને તેને એ જ્ઞાન, વિશ્વાસ અને નિશ્ચય થઈ જાય છે કે માનવીને જેટલું સ્પષ્ટ છે, તેટલીજ સ્પષ્ટતાથી સમ્યક્દર્શન પામેલી ભવિષ્ય અંધકારમય નથી. પરંતુ ઉજ્વળ છે. એ વિશ્વાસ સાથે વ્યક્તિ દેહને પોતાથી અલગ અનુભવે છે.
મૃત્યુનો ભય પણ નાશ પામે છે. મૃત્યુથી પર પોતાનું શાશ્વત જેને પ્રત્યક્ષ અનુભવ થયો નથી કે અણસાર પણ મળ્યો નથી. અસ્તિત્વ છે એની એને પ્રતિતિ મળે છે. અને એના અંતરમાં સમસ્ત તેમને સ્વઅનુભૂતિની દશા વાણી દ્વારા સમજાવી મુશ્કેલ છે. વિશ્વને આલિંગતો પ્રેમ ઉમટે છે. જેણે આ દશા અનુભવી છે, તે જન્માંઘને વાણીથી રંગોનો ભેદ કેવી રીતે સમજાવવો? કે જેણે બધાજ એમ કહે છે કે પોતે જે અનુભવ્યું, તેને વાણીમાં વ્યક્ત કદી ઘી કે માખણ ચાખ્યાજ નથી, એને ઘીના સ્વાદનો ખ્યાલ આપવા કરવા પોતે અસમર્થ છે. શબ્દ દ્વારા “અનુભવ” વિષે આપણે જે શું કહેવું? અનુભવની અવસ્થાનો પ્રયાસ કરતાં અનુભવીઓને જાણી શકીએ છીએ તે. “અનુભવ”નું આપણા મને દોરેલું ચિત્ર છે. આજ મુંઝવણ રહે છે, જે સ્થિતિ વાચાથી પર છે તેને વાણી દ્વારા અનુભવ વખતે તો જ્ઞાતા-શેયનો ભેદ કરનારું મન “ઊંઘી ગયું' શી રીતે વ્યક્ત કરવી? તેથી અનુભવ વિષયક કોઈ પણ નિરૂપણ હોય છે અને આત્મા શેયની સાથે તદાકાર હોય છે. પછીથી મન અધરૂં લાગે એ સ્વાભાવિક છે. જ્ઞાનીઓએ અનુભવને તુર્યા' એટલે જાગૃત થાય છે ત્યારે અનુભવ વખતે જે બન્યું એની નોંધ લેવા તે કે ચોથી અવસ્થા કહી છે. ત્રણ અવસ્થા છે; જાગૃત અવસ્થા, પ્રયાસ કરે છે. જેમાં તે ભાગ્યે જ સફળ થાય છે. અનુભવ શું છે ગાઢનિદ્રા અવસ્થા અને સ્વપ્ન અવસ્થા. “અનુભવ”ની આ ચોથી એની કંઈક વધુ સ્પષ્ટ કલ્પના વાચકને આવી શકે તે માટે અવસ્થા એ ત્રણેથી જુદી છે એને પોતાનું આગવું વ્યક્તિત્વ છે. મહાનુભવોના ઉદ્ગારો એમનાજ શબ્દોમાં અહીં ટાંકુ છું. તુર્યાના આ અનુભવ વખતે બાહ્ય જગતનું ભાન ન હોવા છતાં ડૉ. રાધાકૃષ્ણનના શબ્દોમાં :સાવધાની, જાગૃતિ પૂર્ણ હોય છે અને પોતાનું આનંદપૂર્ણ અસ્તિત્વ એ દર્શનની સાથે નિરવધિ આનંદ આવે છે. જેને બુધ્ધિ પહોંચી સત્તા પ્રબળતાથી અનુભવાય છે. એક સંતે આ અવસ્થાની ન શકે એવું જ્ઞાન આવે છે.. ખુદ જીવનના કરતાંય તીવ્રતર એવું ઓળખાણ આ રીતે આપી છે. “જાગૃતિમાંની ગાઢ નિદ્રા. એટલે સંવેદન થાય છે ને અપાર શાંતિનો અનુભવ થાય છે. એ શાશ્વત કે ઇંદ્રિયો, મન બુધ્ધિ, અહંકાર બધું નિદ્રાધિન હોય છે અને દેહમાં તેજના સ્મરણની અસર કાયમ રહી જાય છે અને એવો અનુભવ પરમેશ્વર જાગે છે.”
ફરી મેળવવાને મન ઝંખે છે. આ અનુભવ આવે છે ત્યારે ઓચિંતો આવે છે. અચાનક જ એક અધ્યાત્મ યોગીનો અનુભવ :ચિત્ત વિચાર તરંગોરહિત શાંત થઈ જાય છે. દેહનું ભાન જતું રહે ખરેખર એ મારા જીવનની નવજાગૃતિ હતી. મારી સમસ્ત છે અને આત્મપ્રકાશ ઝળહળી ઉઠે છે જેમકે અંધારી મેઘલી રાતે દૃષ્ટિ બદલાઈ ગઈ. એક અંધારી બંધિયાર ઓરડીમાં મોટું બાકોરું તદ્ન અજાણ્યા સ્થળે ઉભા રહેલાને અચાનક ત્રાટકતી વિજળીના પડી જાય અને બહાર જોઈ શકાય તથા જઈ આવી શકાય આવી ઝબકારામાં પોતાની આજુબાજુનું દશ્ય દેખાઈ જાય છે. તેમ આ શકાય એવું જ કાંઈક આ શરીરમાં થયું. આગળ જેની કલ્પના નહિ અનુભવથી સાધકને એક પલકારામાં આત્માનાં નિશ્ચય શુધ્ધ એવી વિરાટ ચેતના મેં મારા વ્યક્તિત્વમાં અનુભવી મારા અંતરનું સ્વરૂપનું દર્શનલાધે છે. પોતાનું અકલ, અબધ્ધ, શાશ્વત શુધ્ધ કમળ જાણે સહસ્ત્રદલે વિકસિત થઈ ગયું હતું. સ્વરૂપ અનુભવાય છે. એની પ્રતીતિ મળે છે. શ્રુતની જેમ અહીં ક્રમે લગભગ પ્રારંભિક અનુભવ થોડી ક્ષણો માટેનો જ હોય છે.
પ્રવ્રુદ્ધ જીવન
(
જૂન - ૨૦૧૮
