________________
જાણે વીજની માફક એક ક્ષણમાં પરમાત્માના દર્શન થાય છે પણ અનુભવ તે કરે છે. બાહ્ય પરિસ્થિતિ અને સંયોગોમાં આવનાર એ થોડી પળો વ્યક્તિના માનસિક વલણમાં ક્રાન્તિ આપી દે છે. અનિવાર્ય પરિવર્તનથી એ વ્યક્તિ વધુ પડતી ચિંતિત નથી થતી.
અંશે હોય છતાં અવિનાશી પુદ્ગલ જાલ તમાસી” આ બાહ્ય ઉણપથી કોઈ દીનતા અનુભવતી નથી કેમકે એને પોતાના ઉક્તિમાં ઉપાધ્યાય શ્રી યશોવિજયજી મહારાજ અનુભવવાળી અંતરવૈભવની પ્રતીતિ હોય છે. એજ રીતે આત્માના નિરુપાધિક, વ્યક્તિનું ચિત્ર આબાદ ઉપસાવે છે.
નિરતિશય આનંદનો પ્રત્યક્ષ અનુભવ મળતા તેનો વિષય સુખનો ભયાનક સ્વપ્નમાં ભયભીત બનેલ ઊંઘતી વ્યક્તિની માનસિક શ્રમ પણ ભાંગી જાય છે અને સ્વરૂપમાં સ્થિર થવાનું અદમ્ય અવસ્થા અને ઊંઘમાંથી જાગી જતાં હળવાશ અનુભવતી તે આકર્ષણ જાગી ઉઠે છે એનું જીવન સ્વસ્થતા, શાંતિ અને વ્યક્તિની માનસિક અવસ્થા વચ્ચે જેવું અંતર છે તેવું જ અંતર પ્રસન્નતાથી સભર બની રહે છે. પોતાના ચૈતન્ય સ્વરૂપના દર્શન સમ્યક્દર્શન પ્રાપ્ત કરનાર વ્યક્તિની અનુભવ પહેલાની પછીની થતાં એ વ્યક્તિના અંતરમાં વસુધૈવ કુટુમ્બકમ્બની ભાવનાનો ઉદય માનસિક સ્થિતિ વચ્ચે પડી જાય છે. ઉંઘમાંથી જાગી જનારને થાય છે, એનો પ્રેમ કોઈ ભેદભાવ વિના સર્વપ્રત્યે વહે છે કારણકે સ્વપ્નની સૃષ્ટિએ માત્ર માનસિક ભ્રમણા હતી એ જ્ઞાન થઈ જાય તે હવે સર્વમાં રહેલ ચૈતન્યને જ જુએ છે અને તેનો આદર કરે છે. છે અને એ થતાં, એને મન સ્વપ્નના બનાવોનું કોઈ મહત્વ રહેતું કોઈનો અનુભવ ઊંડો અને વધુ સમય સુધી રહેનારો હોય નથી. તેમ આત્માના જ્ઞાન-આનંદમય શાશ્વત સ્વરૂપની સ્વાનુભવ છે. તો કોઈનો ક્ષણ જીવી હોય છે. આત્મઅનુભવ સિધ્ધ પ્રતીતિ મળતાં ભવ ભ્રમણા ભાંગી જાય છે અને બાહ્ય જગત પછી કોઈના બાહ્યજીવનમાં જબરું પરિવર્તન આવે છે. તો કોઈનું સ્વપ્નના તમાશા જેવું સાર વગરનું સમજાય છે.
બાહ્યજીવન પહેલાની જેમજ વહયે જતું દેખાય છે. અનુભવ પછી રાત્રીના અંધારામાં દોરડું પડ્યું હોય તો સાપ છે એવું લાગે વ્યક્તિનું બાહ્યજીવન બદલાય કે ન બદલાય. પણ તેનું અંતર અવશ્ય છે. ને ચિત્તમાં ભય જન્માવે છે. કોઈ ગમે તેટલું સમજાવે કે આ પલટાઈ જાય છે. ક્ષણિક અનુભવ પણ એની છાપ વ્યક્તિના સ્થાનમાં સાપનો ભય નથી.” છતાંપણ સમજાવટથી ભય જતો માનસપટ અમૂક મૂકી જાય છે. જાણે પોતાનો નવોજ જન્મ થયો નથી. પણ ટોર્ચ લાવીને એ સાપ ઉપર ધરતાંજ દોરડું દેખાય છે હોય એવો તફાવત વ્યક્તિ પોતાની પહેલાની અને પછીની દૃષ્ટિમાં અને ભય ગાયબ થઈ જાય છે. “તેમ ઈન્દ્રિયોથી પ્રત્યક્ષ અનુભવાતા અનુભવે છે. ભવભ્રમમાં થતી સત્યતાની બુધ્ધિ બહોળા શ્રુતજ્ઞાનથી પણ ખસતી આ સમ્યક્દર્શન ધ્યાન વખતે જ પ્રાપ્ત થાય એવું નથી. જીવનની નથી. પરંતુ અનુભવની નિર્મળ જ્ઞાન જ્યોતિમાં આત્માનું શુધ્ધ કોઈપણ ક્ષણે કોઈપણ સ્થળે, કોઈપણ પ્રસંગે, કોઈપણ ઘડીએ આનંદ સ્વરૂપ પ્રત્યક્ષ જોવા મળતાં એ ભ્રમ ભાંગી જાય છે ને જાગ્રત ચિત્ત સ્તબ્ધ થઈ જાય, દેહનું ભાન જતું રહે, અને આત્મજ્યોત અવસ્થામાં અનુભવાતા જગતનું સાચું મુલ્ય સમજાઈ જાય છે તથા જળહળી ઉઠે જન્માંતરની સાધનાના સંસ્કારો જાગી જતાં કોઈને પરમાત્મા સાથેના પોતાના અભેદ-સંબંધનું ભાન થાય છે. એટલે આ જીવનના કોઈ પ્રયત્ન કે કશીજ પૂર્વતૈયારી કે કોઈ બાહ્ય નિમિત્ત કે એટલો વિશ્વાસ થઈ જાય છે કે પરમાત્માની અક્ષયસત્તા-અખંડ વિના પણ તત્વદર્શન લાધે છે. કોઈ વાર તો જેનું બાહ્ય જીવન આનંદ અને અનંત જ્ઞાન સાથે પોતાને એકતાનો સંબંધ છે. તેથી પાપ અને અનાચારના માર્ગે વળેલું હોય તેવી વ્યક્તિને પણ આ સમ્યક્દર્શન મેળવી ચૂકેલી વ્યક્તિના અંતરના ઉંડાણમાં પ્રતિકૂળ રીતે ઓચિંતો આત્માનુભવ સાંપડે છે. અને એના જીવનની દીશા દેખાતા બાહ્ય સંજોગોમાં પણ, પ્રસન્નતાનો એક શાંત પ્રવાહ ત નવોજ વળાંક લે છે ને રીઢા ગુનેગારમાંથી મહાન સંત સર્જાય વહેતો રહે છે. એની ચેતનાના ઉપલા થરોમાં ભલે ક્ષોભની થોડી છે. લહેરો આવી જતી હોય, પણ આધ્યાત્મિક પથનો યાત્રિક ગમે તે રીતે અનુભવ મળ્યો હોય પણ બધા આત્મદર્શન પછી સ્વસ્થતા ને નિશ્ચિંતતા અનુભવે છે, અને “આત્મઅનુભવીઓ'ની વાત એકજ છે. પોતાની તાત્વિક સત્તા આગળનો પથ વિશ્વાસપૂર્વક કાપી શકે છે. આત્મઅનુભવ પહેલાના દેહથી અને જગતથી પર છે અને એ સત્તામાં ઠરવું એ જ મુક્તિ છે ભય, ગભરાટ, આશંકા, અનિશ્ચિતતા એના ચિત્તમાંથી વિદાય લે એ વાત દરેક અનુભવીઓના અંતરમાં વસી ગઈ હોય છે. તેની
દૃષ્ટિ ઉપરછલ્લી મટી તત્વગ્રાહી બને છે. બાહ્ય દેખાવોથી તે ભરમાઈ અનુભવ પહેલાની દષ્ટિને પછીની દૃષ્ટિમાં આકાશ-પાતાળનું નથી જતી. કે ગાડરીયા પ્રવાહમાં તણાતી નથી. ધર્મ-નીતિ, અંતર પડી જાય છે. પહેલાની દૃષ્ટિ અનુભવની ભૂમિકાએ ખોટી- દેશપ્રેમ, જીવન ધોરણ, આદિ કોઈપણ બાબતમાં પ્રચલિત મિથ્યા જણાય છે. અનુભવ મળતાં આત્માના શાશ્વત અસ્તિત્વની માન્યતાઓ કે ધોરણો ને એ પોતાની વિવેકબુધ્ધિ થી નાણી જુએ એવી દઢ પ્રતીતિ થાય છે કે મૃત્યુનો ભય એ પછી એ વ્યક્તિને કદી છે શાસ્ત્રવચનોનું હાર્દ પણ એ શીધ્ર પકડી લે છે. નિરર્થક વાદસ્પર્શતો નથી. જીવનમાં પણ “પોતે સુરક્ષિત છે” એવો માનસિક વિવાદનો એને રસ નથી હોતો. પરિણામે બીજાઓ જ્યાં ઉગ્ર
જૂન - ૨૦૧૮)
પ્રબુદ્ધજીવળ
