________________
ડૉ. કલાબેન શાહ - સ્મરણાંજલિ
ડૉ. રેખા વોરા
(ડૉ. કલાબેન શાહ “પ્રબુધ્ધ જીવનમાં' ૧૬મી ફેબ્રુઆરી ૨૦૦૭ થી સર્જન સ્વાગત વિભાગમાં લખતાં હતાં. અનેક વિવિધ પુસ્તકોની માહિતીથી તેમને અંકને સમૃધ્ધ કર્યા છે. પરમ આદરણીય ડૉ. ધનવંતભાઈ શાહના તંત્રીલેખ વિષયક બંને પુસ્તકોનું સંપાદન પણ એમને જ કર્યું તેમના દેહવિલયથી ‘પ્રબુધ્ધ જીવન' પરિવારને ન પૂરી શકાય તેવી ખોટ પડી છે, ડૉ. રેખાબેન વોરા એ મારી લાગણીને માન આપી પ્રસ્તુત શ્રધ્ધાંજલી તરત જ શબ્દાંકીત કરી આપી માટે હું તેમની આભારી છું. – તંત્રી સેજલ શાહ)
જીવનભર વિદ્યાઉપાસના કરનાર વિદુષી ડૉ. કલાબેન શાહે ટૂંકી માંદગી બાદ આપણી વચ્ચેથી વિદાય લીધી છે. પરંતુ એમની એકનિષ્ઠ વિદ્યાઉપાસના કદી પણ ભૂલાશે નહીં.
જૈન યુવક સંઘના સઘળા કાર્યોમાં એમનો ઉમદા સાથ અને સહયોગ રહ્યો હતો અને જીવનના અંતકાળ સુધી પ્રબુદ્ધ જીવન માટે ‘સર્જન-સ્વગત’ કોલમ હેઠળ પુસ્તકોની સમીક્ષા લખતાં રહ્યા.
હતા.
આવી વિદુષીનો જન્મ ૧૯મી નવેમ્બર ૧૯૩૮માં માતા સુભદ્રાબેનની કુક્ષીમાં ભારેજામાં થયો હતો. પિતાશ્રીનું નામ મનુભાઈ હતું. માત્ર એક વર્ષની નાની ઉંમરે માતાનું છત્ર ગુમાવ્યું, બાળપણની શરૂઆતના વર્ષો મોસાળ બારેજા (ગુજરાત)માં વીત્યા થોડા જ સમયમાં નવી માતા આવી. આ નવી મા વિષે ‘જ્ઞાન સાગરના મોતી ભાગ-૧'ના અર્પણમાં લખ્યું છે કે, “મને ક્યારેય માની ખોટ સાલવા ન દેનાર મારી પ્રેરક અન્નદાત્રી પાલક માતા, પુજ્ય તપસ્વી ‘વસુભા’!''
જીંદગીમાં એમને બે જા સૌથી વધુ વહાલા, એક વસુબા અને બીજા વસુબાના પુત્ર સ્વ. અતુલભાઈ! જીવનના અસ્તાચળ સુધી તેઓના અંતિમ સંસ્કાર સુધી તેઓની સેવા-સુશ્રુષા કરી. આ બન્નેના કારણે જ કલાબેન આજીવન એકલા હોવા છતાં તેમનું રોજીંદુ જીવન હર્યું ભર્યું હતું.
મુંબઈની પરૈલસ્થિત મહાનંદ કોલેજમાં ૧૯૬૫માં પ્રાધ્યાપક તરીકે જોડાયા અને ૧૯૯૮ સુધી અર્થાત્ ૩૩ વર્ષ સુધી ત્યાં અધ્યાપન કાર્ય કર્યું. મુંબઈ યુનિવર્સિટીના એમ.એ.ના વિદ્યાર્થીઓને ૨૫ વર્ષ સુધી ભાષાવિજ્ઞાન અને અપભ્રંશ વ્યાકરણ શીખવ્યું.
ડૉ. કલાબેને વર્ષો સુધી કોલેજ અને યુનિવર્સિટીમાં ગુજરાતી સાહિત્યના પ્રાધ્યાપિકા તરીકે કાર્ય કર્યું. તેમાં પણ એમનો સવિશેષ અભ્યાસ રહ્યો, ભાષાવિજ્ઞાનના વિષયમાં. પરંતુ અધ્યાપન કાર્યના અંતના વર્ષોમાં એમને રસ પડ્યો જૈન સાહિત્યમાં, જૈન વિષય વસ્તુને લઈને પીએચ.ડી.ની પદવી પ્રાપ્ત કર્યા પછી એમના લેખનકાર્યનો મુખ્ય વિષય જૈન ધર્મ વધુ રહ્યો. માતબર ગુજરાતી દૈનિક ‘ગુજરાત સમાચાર’માં દર ગુરૂવારે આવતી ‘જૈન જયંતિ’ કોલમનું સંપાદન ઈ.સ. ૧૯૮૮ સુધી કર્યું અને પર્યુષણ પર્વ નિમિત્તે દસ દિવસની વિશેષપૂર્તિ પ્રગટ કરતા હતા.
મુંબઈના સૌથી જુનાં, સૌથી વધુ વંચાતા દૈનિક 'મુંબઈ સમાચાર'નાં તંત્રી પીંકીબેન દલાલે ઈ.સ. ૨૦૦૧ના માર્ચ મહિનાના 'આચમન'ના પાના ઉપર 'આચમન'ની કોલમમાં જૈન ધર્મ વિષયક લેખો લખવાનું કાર્ય ડૉ. કલાબેનને સોંપ્યું. સતત બે વર્ષ સુધી જૈન ધર્મ, દર્શન, તત્ત્વજ્ઞાન, સાહિત્ય અને અન્યધર્મનો પ્રબુદ્ધ જીવન
કલાબેને ગુજરાતી વિષય સાથે એમ.એ. કર્યું હતું અને એમના જ સ્વાધ્યાયી હતા. આપણા સૌના ખૂબ લાડીલા - આદરણીય એવા પ્રબુદ્ધ જીવનના ભૂતપૂર્વ તંત્રી સ્વ.ડૉ. ધનવંતભાઈ શાહ જેમને યાદ કરતાં આજે પણ મારું મન અહોભાવથી ગદ્ગદ્ થઈ જાય છે. કલાબેન, ધનવંતભાઈ, કિશોરભાઈ પારેખ સાથે મળતાં ત્યારે તેમની વચ્ચેની પ્રગાઢ મિત્રતાની સાક્ષી બનવાનો મને અમુલ્ય લાભ મળ્યો હતો.
કલાબેને ૧૯૮૧/૮૨ માં પીએચ.ડી. માટે સંશોધન કાર્ય આરંભ્યું. તેમનો વિષય હતો, ‘કવિ વિદ્યારુચિકૃત - ચંદરાજાનો રાસ'.
લખવાનો વિચાર કલાબેનને કેવી રીતે આવ્યો? તે વિષે મહાનિબંધની પ્રસ્તાવનામાં તેઓશ્રી જણાવે છે કે, “મધ્યકાલીન જૈન સાહિત્યની હસ્તપ્રત લઈ તેના વિષે સંશોધન કરવાનો વિચાર મહાવીર જૈન વિદ્યાલય દ્વારા આયોજિત મહુઆ (સૌરાષ્ટ્ર)ના જૈન
સાહિત્ય સમારોહ દરમ્યાન આવ્યો.'' તે પ્રસંગ મારા જીવનનો અવિસ્મરણીય પ્રસંગ બની ગય. જૈન સાહિત્યના વટવૃક્ષ સમાન મહાનુભાવો માનનીય મુખ્ખી શ્રી અગરચંદ્રજી નાહટા, ડૉ. દલસુખ માલવાણીયા, ડૉ. શ્રી ભોગીલાલ સાંડેસરા, ડૉ. હરિવલ્લભ ભલાણી, ડૉ. રમણભાઈ શાહ, મોં. તારાબેન શાહ વગેરેની જૈન સાહિત્ય વિષયક ચર્ચા વિચારકાનું રસપાન કર્યું. તે શુભ ઘડીએ હસ્તપ્રત પર સંશોધન કાર્ય કરવાનો વિચાર આવ્યો. ડૉ. રમણભાઈ સાથે ચર્ચા વિચારણા કરી તેમના માર્ગદર્શનમાં આ કાર્ય શરૂ કર્યું અને અઢી વર્ષમાં પૂર્ણ કરી ઈ.સ.૧૯૮૪માં પીએચ.ડી.ની ડીગ્રી પ્રાપ્ત કરી. આમ ૪૬ વર્ષની ઉંમરે ડૉ. ક્લાબેને પીએચ.ડી.ની માનદ્ ડીગ્રી પ્રાપ્ત કરી.
ફરી પાછો યોગસુયોગ જુઓ! એમના પી.એચ.ડી.ના માર્ગદર્શક હતા - પ્રબુદ્ધ જીવનના તંત્રી, જૈન સાહિત્યના મહાન વિદ્વાન વિદ્યુતવર્ષ સ્વ. શ્રી રમણભાઈ શાહ, રાસા સાહિત્ય પર મહાનિબંધ
જૂન - ૨૦૧૮
૫૫
