________________
ભક્તામર સ્તોત્ર
ડૉ. રતનબેન ખીમજી છાડવા
(વિદ્વાન રતનબેનની કલમે આ મણકાથી દરેક વખતે ભક્તામર સ્તોત્રની એક એક ગાથાનું રસમય પાન કરીશું - તંત્રીશ્રી)
ભારતીય પરંપરામાં ધર્મની મુખ્ય ત્રણ ધારાઓ છે. વૈદિક, જૈન અને બૌધ્ધ ધર્મ, પ્રત્યેક ધર્મનો ધ્યેય એક જ છે... પરમાત્મપદ પામવાનું. પરંતુ બધાના માર્ગ ભિન્ન ભિન્ન છે. ઉપનિષદમાં જ્ઞાનયોગની મુખ્યતા બતાવી છે. જ્ઞાનયોગ વિશિષ્ટ જ્ઞાનાવરણીય કર્મના થયોપાય વિના શક્ય નથી. વળી શાસ્ત્રોના ગૂઢ રહસ્યોને જ્ઞાન વિના સમજવા કઠિન છે. ગીતામાં શ્રીકૃષ્ણ અર્જુનને કર્મયોગની મહત્તા બનાવતાં કહે છે, હે પાર્થ ! ફળની આશા રાખ્યા વગર કર્મ કર. પરંતુ તે માટે શરીરની શક્તિ, જોમ કે હૈયામાં હામ જરૂરી છે જે આબાલ - વૃદ્ધ માટે શક્ય નથી. ત્યારે ભક્તિયોગનો મહિમા જગતના દરેક દાર્શનિકોએ અપનાવ્યો છે. ભક્તિ એ પરમાત્મા સુધી પહોંચવાનો રાજમાર્ગ છે.
અર્થાવધથી, કલ્યાણકારી અધ્યવસાયી જાગે છે અને તેનાં સુંદર ભાવ અર્થ ન સમજનાર એવા અજ્ઞાત લોકોના પણ કુલ પરિણામો જગાડે છે. જેમ કે બિમારી વ્યક્તિ હોય તેના દર્દને શમાવે તેવા રત્નોના ગુણ જાણ્યા ન હોય છતાં તે રત્નો દર્દીને શમાવે છે. તેમ પ્રશસ્ત ભાવ રચનાવાળા અન્નાન ચુકાવાળા સ્તુતિસ્તોત્રરૂપ ભાવનો પણ કર્મરૂપી જ્વરને શમાવે છે.
ભક્તિ એટલે પરમાત્મા સાથેનું સંવિધાન. ભક્ત અને ભગવાનની એકરૂપતા. 'વાવ બુરા બંનેયુ ભાવવિશુધ્ધિવુપત્તોડનુરાન; મવિતાઃ)' અર્થાત્ અર્હત, આચાર્ય, ઉપાધ્યાય, બહુજ્ઞાની સંત તેમજ જિનવાણી પ્રત્યે જેને વિશુદ્ધ અનુરાગ છે તે ભક્તિ છે. જૈનધર્મના મહાન આચાર્યોએ જેમ જ્ઞાનની અંજનશલાકાથી સત્યને ઓળખવાની દ્રષ્ટિ આપી છે તેમ ભક્તિ રચના દ્વારા ઈશ્વર પ્રત્યે સમર્પિત થવાની પ્રેરણા પણ આપી છે. ભક્તિની આ પરાકાષ્ઠાને કારણે ભક્તિને યોગ સમકક્ષપદ પ્રાપ્ત
થયું છે. એટલે જ ભારતીય દર્શનોમાં ભક્તિયોગની સર્વાધિક
મહત્તા માની છે.
પ્રત્યેક ધર્મ દર્શનમાં ભગવત ભક્તિ હેતુ સ્તવન, સ્તોત્ર, સ્તુતિ, પ્રાર્થના, મંત્ર વગેરેનું મહત્ત્વપૂર્ણ સ્થાન છે. કારણ કે આરાધ્યના ગુણગાન, મહત્તા, અલૌકિકતા એના માધ્યમ દ્વારા જ
વ્યક્ત કરી શકાય છે. જિનભક્તિનો મુખ્ય ઉદેશ છે જિનેશ્વર પ્રત્યે શ્રદ્ધા, અહોભાવ, પ્રેમભાવ કેળવવાનો અને તેમના વિવિધ ગુણોનું
સ્મરણ કરી નિજઆત્મમાં તે ગુો પ્રગટાવવા. તેથી જ ભક્તિમાર્ગમાં સર્વત્ર સ્તુતિ-સ્તવન-સ્તોત્રનું મહત્ત્વ સ્વીકારવામાં આવ્યું છે.
શાસ્ત્રમાં સ્તોત્રના છ ક્ષક્ષોનો ઉલ્લેખ છે : નમસ્કાર, આશીર્વાદ, સિધ્ધાંતપૂર્વકનું કથન, શૂરવીરતા આદિનું વર્ણન, ઐશ્વર્યનું વિવરણ તથા પ્રાર્થના. આ છ પ્રકારના લક્ષણોવાળું સ્તોત્ર હોય છે, પરંતુ ક્યારેક કોઈ લક્ષણો ઓછા પટ્ટા હોય છે. સામાન્ય રીતે રચનામાં આ ધોરણ જળવાય છે. વળી મહાપુરૂષોએ તેમાં ગુઢ તત્ત્વો (મંત્રો) એવી ખૂબીથી ગૂંથ્યા છે તેનો નિયમિત પાઠ કરવાથી અનેક જાતના લાભો થાય છે અને પ્રગતિનો માર્ગ ખુલી જાય છે. મહાપુરૂષોનું ભક્તહૃદય જ્યારે ઈષ્ટદેવના અલૌકિક મહિમાનું ભાવોલ્લાસ સાથે સ્તોત્ર રચે છે ત્યારે તે સ્તોત્ર કે સ્તુતિ સ્વયં જ મંગલકારી બની જાય છે.
આવું જ એક સ્તોત્ર... એટલે... ભક્તામર સ્તોત્ર.... શ્રી માનતુંગ આચાર્ય ઉપર જ્યારે આપદા કે વિપતિ આવી
ત્યારે તેમણે પોતાના ઈષ્ટદેવનું સ્મરશ કર્યું. પોતાના આરાધ્યદેવની
સ્તુતિમાં એવા લીન બની ગયા કે તેમના મુખમાંથી ઉત્તમ બ્લોકના ગુણોથી અને ભાવોથી યુક્ત આસ્વાદ્યરૂપે જે શબ્દો સરી પડ્યા...
તે
ભક્તામર સ્તોત્ર રૂપે રચના થઈ. હકીકતમાં આ સ્તોત્રની રચના પાછળ તેમનો આશય એવો ન હતો કે મારી આપદા દૂર થાય.
જેમકે, સાંકળ તૂટે કે પછી તાળાં તૂટે... તેઓ તો માત્ર ને માત્ર પ્રભુભક્તિની આરાધનામાં જ મગ્ન હતા. અને જે બન્યું.. તેને
લોકોએ ચમત્કારમાં ખપાવ્યું. ભક્તામરના રચયિતા :
ભક્તિપૂર્ણ કાવ્યના સ્રષ્ટા કવિના રૂપમાં આચાર્ય માનતુંગજી પ્રસિદ્ધ છે. એમનું પ્રસિદ્ધ સ્તોત્ર ભક્તામર દિગંબર તેમજ શ્વેતાંબર બંને સંપ્રદાયોમાં સમાનરૂપથી પ્રસિદ્ધ છે. એમની રચના એટલી બધી લોકપ્રિય બની છે કે પ્રત્યેક પથના (ગાથાના) પ્રત્યેક ચરણને લઈને સમસ્યા પૂર્તિ-આત્મક સ્તોત્ર કાવ્યો લખાયા છે. તેમાં વિશેષ
ઉત્તરાધ્યયનસૂત્રમાં કહ્યું છે કે, હે ભગવન! સ્તવ અને સ્તુતિરૂપ ભાવમંગલથી જીવ કયા લાભને પ્રાપ્ત કરે છે? ત્યારે પ્રભુ મહાવીર કહે છે કે, કે શિષ્ય ” સવ-સ્તુતિરૂપ ભાવમંગલથી જીવને શાન-દર્શન-ચારિત્ર સ્વરૂપ બોધિ લાભ થતાં તે જીવ મોક્ષ
મેળવવા યોગ્ય આરાધના કરી વૈમાનિક દેવ તરીકે ઉત્પન્ન થાય છે.કરીને મૂળ ભક્તામરનું ચતુર્થ ચરકા લઈને પાદપૂર્તિ કરેલી છે. અને ભવાંતરમાં મોક્ષમાં જાય છે. શ્રી હરિભદ્રસૂરિએ ચતુર્થ તેમકો ભયંહર ોત્ર' અને ‘ભત્તિખ્મર' નામના બે શાસ્ત્રો રચ્યાં પંચાશકમાં કહ્યું છે કે, સારભૂત સ્તુતિ, સ્તવનો, સ્તોત્રના છે.
જૂન - ૨૦૧૮
પ્રબુદ્ધ જીવન
૨૩
