Prabuddha Jivan 2018 06

Author(s): Sejal Shah
Publisher: Mumbai Jain Yuvak Sangh

Page 9

આમ આ ગ્રંથોના વાચનની સાથોસાથ આપણા ચિત્તમાં પડેલી એની ઓળખ આપણી પાસે હોય છે. એના પર લખ્યું હોય છે કે ગ્રંથિઓ પણ સ્વાધ્યાયથી ઉકેલાવવી જોઈએ.
આ સમાધિ વિશેનો ગ્રંથ છે અથવા તો આ પુસ્તકમાં જીવનચરિત્ર સ્વાધ્યાયનો એક અન્ય અર્થ એ છે કે જે કંઈ તમે અધ્યયનથી આલેખાયું છે. પુસ્તક તો પોતાના સ્વરૂપ વિશે પ્રત્યક્ષપણે કહી દે પ્રાપ્ત કરો છો, એનો તમારા જીવનમાં અનુવાદ કરો. રામાયણમાં છે; પરંતુ વ્યક્તિનું આંતરસ્વરૂપ કેવું છે એ ઓળખવું કઠિન છે. મંથરાની કાનભંભેરણીથી ગુસ્સે થયેલી કેકેયીએ કામાતુર દશરથ “હું કોણ છું?” “મારું મૂળ સ્વરૂપ શું છે?” અને “મારું અંતિમ ધ્યેય પાસેથી બે વરદાન લીધાં અને એને પરિણામે અયોધ્યામાં અતિ શું છે?' એવા પ્રશ્નો સ્વાધ્યાય કરનારે પોતાની જાતને અહર્નિશ પ્રિય એવા રાજકુમાર રામને વનવાસ મળ્યો. મંથરાનો દ્વેષ, કેકેયીનો પૂછવા જોઈએ અને પછી એ પ્રશ્નોનો ઉત્તર પોતાના સાધકજીવન ગુસ્સો અને દશરથનો કામ એ ત્રણે દુવૃત્તિ એકત્રિત થતાં કેવો દરમિયાન સતત ચિત્તમાં ધારણ કરવા જોઈએ. માત્ર એક વાર “હું મહાઅનર્થ સર્જાયો. આ ઘટના જાણીને સાધક એ વિચારશે કે મારે કોણ છું?' નો ઉત્તર મેળવ્યા પછી અટકી જવાનું નથી, પરંતુ મારા જીવનમાંથી દ્વેષ, ક્રોધ અને કામ ઓછા થાય તેવા પ્રયત્નો જીવનમાં પ્રતિક્ષણ પ્રત્યેક પ્રવૃત્તિ કરતી વખતે એણે એનો ઉત્તર કરવા જોઈએ.
પોતાના ચિત્તમાં અકબંધ રાખવાનો હોય છે. એક વાર “હું કોણ આનું કારણ એ છે કે જો વ્યક્તિનો આત્મા બલહીન હશે, તો છું?'નું સરનામું મળી જાય એટલે કામ પૂર્ણ થતું નથી. પછી તો એનું જીવન વ્યર્થ છે. જો એનો આત્મા દૃષ્ટિહીન હશે, તો એનું તમારા ઉત્તરના પ્રત્યેક કાગળો એ કવરમાં નાખીને જ પોસ્ટ થવા જીવન દિશાવિહીન બનશે. આથી એણે જે કોઈ સ્વાધ્યાય કર્યો છે, જોઈએ. એને જીવનમાં ઉતારવાનો છે. માત્ર વાંચવાથી કશું ન વળે, એનું સૌથી મોટી મુશ્કેલી તો એ છે કે વ્યક્તિ “હું કોણ છું?' એ જીવનમાં રૂપાંતરણ આવશ્યક છે. કામ વિજેતા વિશે વાંચો, તેથી પ્રશ્નનો ઉત્તર આપવામાં મૂંઝાઈ જતી હોય છે. એ વિચારે છે કે એ પોતાની કામવાસના પર વિજય આવતો નથી; પરંતુ વ્યક્તિએ કારખાનાનો માલિક છે, મજૂરોનો આશ્રયદાતા છે, એના એના હૃદયમાં પડેલા કામને ઓળખીને એના પર વિજય મેળવવાનો ઘરસંસારનો મુખ્ય મોભી છે અથવા તો અમુક સ્ત્રીનો પતિ છે; જાગૃત અને સબળ પ્રયત્ન કરવો જોઈએ. જેમ કરુણાના પ્રસંગો પરંતુ એ જરા ભીતરમાં જઈને વિચારશે તો ખ્યાલ આવશે કે શું જાણવાથી સાચી કરુણા પ્રાપ્ત થતી નથી, વર્તનમાં ઉતારવાથી એ એનું આખુંય અસ્તિત્વ કારખાનાના માલિકમાં સીમિત છે ખરું? કરુણા શોભે છે.
શું એ માત્ર એના નોકરોનો જ આશ્રયદાતા છે કે પછી એ એના શ્રીમદ્ ભગવદ્ગીતામાં તો સ્વાધ્યાયને વાણીના તપ તરીકે પુત્રોનો અને પરિવારનો આશ્રય દાતા છે? વળી આગળ વધતાં ઓળખાવ્યું છે અને તેથી જ ક્યાંક તો આ બાબતનો એટલો બધો એ વિચારશે કે એ એના પરિવારનો મુખ્ય માણસ છે; પરંતુ એટલી ભાર મૂકવામાં આવ્યો કે “આળસનો ત્યાગ કરી જ્ઞાનની ભાવના જ એની ઓળખ છે? એથીયે વિશેષ એની પાસે એનું પોતીકું કે આરાધના કરવી, એ સ્વાધ્યાય છે.”
એવું કશુંય નથી? અરે! એની પાસે તો કેટલાય નિકટના મિત્રો ક્વચિત્ વ્યક્તિ બહાનું કાઢે છે કે શાસ્ત્રોનો સ્વાધ્યાય કરીએ છે. સમાજના મોટા મોટા અગ્રણીઓ સાથે એનો ઘરોબો છે, છીએ, પણ કશું યાદ રહેતું નથી. હકીકતમાં વ્યવહારજીવનમાં પ્રખ્યાત ગુરુનો એ પરમ શિષ્ય છે. આ બધાનું શું? અને પછી વર્ષો પૂર્વે બનેલી ઘટનાઓ કે વાતો અકબંધ યાદ રહેતી હોય છે. વિચારશે કે “એ કોઈનો પતિ છે પણ એની એટલી જ ઓળખાણ આવે સમયે એ વિચારવું જોઈએ કે સ્વાધ્યાય માટે રુચિ કેળવવી પૂરતી છે? વળી આ બધી ઓળખાણોનો એના આત્મા સાથે કોઈ અને વ્યાખ્યાનોનું શ્રવણ કરવું એ આની ભૂમિકા સર્જવા માટે સંબંધ ખરો? એ એના આત્મસ્વરૂપને દર્શાવે છે ખરી? આવશ્યક છે.
એ જન્મ્યો ત્યારે કારખાનાનો માલિક નહોતો, એણે અભ્યાસ સ્વાધ્યાયનો એક બીજો પણ અર્થ છે : “સ્વસ્ય સ્વસ્મિન કર્યો ત્યારે એ મજૂરોનો આશ્રયદાતા નહોતો, એનો પરિવાર એ અધ્યયન” એટલે કે વ્યક્તિએ આત્મ-અધ્યયન કરવું જોઈએ. જેમ તો આમ જ વિકસતો ગયો અને એની પત્ની એ તો એને સંબંધ ગ્રંથનાં પૃષ્ઠો ખૂલતાં જાય, એમ એનું જીવન પણ ખૂલતું જવું મળી. તો પછી આ બધી વસ્તુઓ બાહ્ય પ્રયાસથી ઉપાર્જિત કરેલી જોઈએ. સ્વાધ્યાય સમયે વ્યક્તિએ પોતાની જીવન-કિતાબ ખોલીને છે. તેને પોતાના સ્વરૂપ તરીકે કઈ રીતે બનાવી શકાય? આમાં એમાં નજર કરવી જોઈએ. એક કિતાબ (ગ્રંથ) બહાર હોય છે અને કેટલીક વ્યક્તિ સંબંધથી જોડાયેલી છે, કેટલીક શરીરથી જોડાયેલી બીજી કિતાબ આપણી ભીતર હોય છે. બહારની કિતાબથી આપણે છે. એને મારા આત્મસ્વરૂપ સાથે કેવી રીતે જોડી શકું? આ તો અંતરમાં કશુંક પામીએ છીએ અને અંદરની કિતાબ ખોલીને અશક્ય વાત છે. બહારથી મળેલા જ્ઞાનને ચકાસીએ છીએ. આ એક વિલક્ષણ પ્રક્રિયા મારી સિદ્ધિ, પ્રસિદ્ધિ, પ્રાપ્તિ, પરિવાર આ સઘળું સંપાદિત છે.
કરેલું છે, બહારથી મેળવેલું છે, મારા વ્યક્તિત્વ પર લાદેલાં આત્મઅધ્યયનનો પ્રારંભ કરીએ, ત્યારે પહેલો પ્રશ્ન એ હોય આવરણો છે. એ મારું મૂળ સ્વરૂપ નથી અને જ્યારે એ મારું છે કે “હું કોણ છું?” ધર્મગ્રંથ હોય કે અન્ય કોઈ પુસ્તક હોય, તો આત્મસ્વરૂપ ન હોય, ત્યારે મેં એને વિશે કેટલી બધી ભ્રમણાઓ જૂન - ૨૦૧૮)
પ્રદ્ધજીવન