Pathik 2004 Vol 44 Ank 01 02 03

Author(s): Bhartiben Shelat, Subhash Bramhabhatt
Publisher: Mansingji Barad Smarak Trust

Page 6

પરિવર્તનની પ્રક્રિયાને સમજવા માટે આ ખ્યાલ ખૂબ ઉપયોગી લાગ્યો છે. ભાવનગર યુનિવર્સિટીના ઇતિહાસ વિભાગ દ્વારા પ્રકાશિત થનાર મારા લેખ, “ગાંધીજીનું ઇતિહાસ દર્શન”માંથી સામાજિક વિશ્વદર્શનના કેટલાક અંશ અહીં રજૂ કર્યા છે.
પ્રોફેસર જોહાન ગાદુંગના આ ખ્યાલ મુજબ સામાન્ય રીતે કોઇ પણ સંસ્કૃતિ કે સમાજ તેના લાંબા ગાળાના સંદર્ભમાં પોતાનું વિશ્વદર્શન પોતાની જીવનદૃષ્ટિ વિકસાવતો હોય છે. આ સામાજિક વિશ્વદર્શન તેના આંતરિક તેમજ બાહ્ય સમાજ સાથેના તેમજ પ્રકૃતિ સાથેના સંબંધોની પાયાની આંતરિક સંરચના (structure) છે, દેખીતા આત્મવિરોધો વચ્ચે પણ આ સંરચના, તે સંસ્કૃતિ-સમાજનું સ્વત્વ, તેના જ્ઞાતિ કે અજ્ઞાત એવા સામાજિક કે વ્યક્તિગત જીવનના સંબંધોના વ્યાકરણરૂપે છતું થતું હોય છે. શક્ય છે કે સમય જતાં અનેક પરિબળોને પરિણામે (
ટીબીના અભ્યાસ મુજબ જો તેમાં ઊભા થતા પડકારોને યોગ્ય પ્રતિભાવ આપવાની શક્તિ ક્ષીણ થાય તો) તે સંસ્કૃતિનું સ્વત્વ ભૂંસાઈ પણ જાય છે, અને તે બીજી સંસ્કૃતિના સામાજિક વિશ્વદર્શનનો ભાગ બની જાય છે. જોહાન ગાદુંગ મુજબ આ સામાજિક વિશ્વદર્શનના મુખ્ય પાસાંમાં (૧) સંસ્કૃતિનો સામાજિક અવકાશ (Social space) ને લગતો ખ્યાલ, (૨) સમયની વિભાવના, (૩) જ્ઞાનનું સ્વરૂપ, (૪) મનુષ્યમનુષ્ય વચ્ચેના સંબંધો, (૫) મનુષ્ય અને પ્રકૃતિ વચ્ચેના સંબંધોનું સ્વરૂપ, અને (૬) મનુષ્યના આધિભૌતિક સંબંધોના ખ્યાલનો સમાવેશ થાય છે. વાસ્તવમાં આ પાસાં તે સંસ્કૃતિના સામાજિક વિશ્વદર્શનની પાયાની આંતરિક સંરચના હોવાથી તેનો અંગાંગિભાવ વ્યક્ત કરે છે. આધુનિક જગતના ઇતિહાસના ઊંડા પ્રવાહોને તપાસવા માટે આધુનિક પશ્ચિમના સામાજિક વિશ્વદર્શનનાં આ પાસાં સમજવાં જરૂરી છે, જેનો મેં ટૂંકમાં અહીં નિર્દેશ કર્યો છે.
(૧) સામાજિક અવકાશ : આધુનિક પશ્ચિમના સામાજિક વિશ્વદર્શનના સૌથી મહત્ત્વના પાસા તરીકે તેની સામાજિક અવકાશની વિભાવના છે. આધુનિક યુગમાં પશ્ચિમની સંસ્કૃતિને પોતાને જ કેન્દ્ર તરીકે ગણીને વિશ્વના બીજા સમાજો સાથેના સંબંધો બાંધ્યા છે અને તે જ રીતે તે ચાલુ રાખવા માગે છે. ભૌગોલિક સંદર્ભમાં જોઇએ તો આજે આ સંસ્કૃતિમાં લગભગ યુરોપ-અમેરિકા તેમજ ઓસ્ટ્રેલિયા-ન્યૂઝીલેન્ડનો સમાવેશ કરી શકાય. છેલ્લી બે સદીઓ દરમ્યાન પોતાને કેન્દ્રસ્થ માનતી આ સંરકૃતિએ કેન્દ્ર - પરિઘ આધારિત સંબંધોના અભિગમ સાથે પોતાનું આધિપત્ય પોતાના સાંસ્કૃતિક વર્તુળ બહારના સમાજો પર સ્થાપીને પોતાના સાંસ્કૃતિક-રાજકીય પરિઘને વિસ્તાર્યો છે. પોતાના સાંસ્કૃતિક પરિઘની રેખા પર રહેલા સમાજોને ‘વિકસતા” અથવા “અર્ધવિકસિત અને તેની બહારના સમાજોને ‘પછાત' સમાજ તરીકે ઓળખાવ્યા છે. છેલ્લી બે સદીથી પોતાની જીવન દૃષ્ટિને જ વૈશ્વિક જીવન દષ્ટિ માનીને પરિઘનો વિસ્તાર વધારવા પશ્ચિમે ધર્મ, સમાજ, શિક્ષણ, અર્થકારણ, રાજકારણ, યંત્રવિજ્ઞાન વગેરે ક્ષેત્રે પોતાનાં મૂલ્યોનું આધિપત્ય સ્થાપવાનો પ્રયાસ જારી રાખ્યો છે, અને આ મૂલ્યોને આધારે સમૂહ જીવનની સંસ્થાઓ સ્થાપીને પોતાના આધિપત્યવાદી-વિસ્તારવાદી વલણને “સ્વાભાવિક ગણાવ્યું છે.
(૨) સમય : પશ્ચિમના સામાજિક વિશ્વદર્શનમાં સમયનો ખ્યાલ રેખીય છે. શક્ય છે કે તેના પર સેમિટિક ધર્મોના સમય અંગેના ખ્યાલની ઊંડી અસર હોય તેથી સ્વાભાવિક રીતે તેની ઇતિહાસની વિભાવના પણ રેખીય સમયના સંદર્ભમાં ઘડાઈ છે. જો કે ઇતિહાસ ચિંતક હેંગ્લર રેખીય સમયના સંદર્ભમાં ઇતિહાસને તપાસતા નથી). પરંતુ ધીરે ધીરે રેખીય સમયનો ખ્યાલ એક વિશેષ મૂલ્ય તરીકે ઉપસ્યો. ૧૮મી સદીના અંતથી “પ્રગતિ' વિશેનો ખ્યાલ તેમાં ઉમેરાયો. વળી તેમાં “શુદ્ધિકરણની પ્રકિયાને પ્રગતિ'ના ખ્યાલ સાથે જોડવામાં આવી. સામાજિક પ્રણાલિઓ, સંસ્થાઓ, મૂલ્યો વગેરેને “સારા” અને “ખરાબ” ગણવાને બદલે “સારા” અથવા “ખરાબ તરીકે જોવામાં આવ્યાં. રેખીય સમયના સંદર્ભમાં “સારા”ને “ખરાબ”થી અલગ તારવવાની પ્રકિયાને “પ્રગતિ ગણવામાં આવી. આ પ્રક્રિયા વ્યક્તિ, સામાજિક-સાંસ્કૃતિક-રાજકીય સંસ્થાઓ અને પ્રકૃતિને પણ લાગુ પડતી
પથિક • સૈમાસિક – ઓક્ટો.-નવે.-ડિસે., ૨૦૦૩ ૦ ૩