________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
આવેલાં છે.
મારે માટે તો બાળક શાળામાં પ્રથમ દિવસે જાય તેવો જ અનુભવ રહ્યો. જેમ જેમ અભ્યાસ શરૂ થયો, વર્ગો લેવાતા ગયા, દેશ-વિદેશના વિખ્યાત પ્રાધ્યાપકો ભણાવતા ગયા તેમ તેમ મને મારું ઘણું વામણાપણું લાગ્યું. ૧૦ વર્ષની વ્યાખ્યાતાનો અનુભવ, સ્નાતક કક્ષાનું જ્ઞાન હોવા છતાં મારું જ્ઞાન કેવળ પુસ્તકિયા લાગ્યું. વિદ્યાર્થીઓ સમક્ષ જે ઇતિહાસ શીખવ્યો તે હકીકતોથી સભર, બીજાઓએ લખેલો ઇતિહાસ, જે રીતે અર્થઘટન કર્યું હતું, ભૂલો તેઓએ કરી હતી તે મેં કોઈપણ જાતની શંકા કે પ્રશ્ન કર્યા વગર ગ્રહી લીધી હતી. એ મર્યાદા મારી મને સૌ પ્રથમ સમજાઈ.
‘દક્ષિણ-પૂર્વ એશિયાના તે સમયે વિભાગીય વડા અને સ્કૂલના ડીન ડો. બિમલપ્રસાદ હતા, જેઓના નિષ્ણાત માર્ગદર્શન હેઠળ મેં પીએચ.ડી. કર્યું.તેઓ ભારતની વિદેશનીતિના પારંગત હતા. જયપ્રકાશ નારાયણના પટના યુનિવર્સિટીના વિદ્યાર્થી હતા. તેઓ પ્રખર ગાંધીવાદી હતા. પાકિસ્તાન દેશ માટે વિષય નિષ્ણાત પ્રોફેસર મહમદ આયુબ, શ્રીલંકાના નિષ્ણાત ડૉ. ઉર્મિલા ફડનીસ અને નેપાળ માટે ત્યાંના ભૂતપૂર્વ (વિદેશ પ્રધાન ઋષિકેશ સહા અમારા પ્રોફેસર હતા. શરૂઆતમાં આ વિદ્વાન પ્રાધ્યાપકો સમજાય અને ના પણ સમજાય. પરંતુ વિદ્વાનો અને પુસ્તકાલયોની અસર મારા પર પડ્યા વગર રહી નહીં. ઇતિહાસ અંગેના મારા ખ્યાલોમાં આમૂલ પરિવર્તન આવ્યું.
જવાહરલાલ નહેરુ યુનિવર્સિટી, ન્યુ દિલ્હીએ મને ઇતિહાસ વિષે નીચેની સમજ આપી :૧. ઇતિહાસ વિષેનું જ્ઞાન સંશોધન વગર પાંગળું છે. સંશોધન કરો નહીં, લખો નહીં ત્યાં સુધી વિચારોની
ગોઠવણી થતી નથી. વિચારો વ્યવસ્થિત તર્કબદ્ધ થતા નથી. ૨. Question the data - મેળવેલી માહિતી કબૂલ કરો નહિ. પ્રશ્નો પૂછો, શંકા કેળવો, ટીકાત્મક
અભિગમ કેળવવાથી જવાબ મળે અને એ જ સંશોધન. ૩. સાચો ઇતિહાસ લોકાભિમુખ છે. સંશોધન માટે પસંદ કરાયેલા સ્થળની મુલાકાત, survey જરૂરી છે.
વિષય સાથે સંકળાયેલા અને છતાં હયાત હોય તો તેવી વ્યક્તિઓની મુલાકાત લો, વિચારો જાણો. દફતર
ભંડારો, દસ્તાવેજો વહીવટી હેવાલો પૂરતી માહિતી આપતા નથી. ૪. ખ્યાલાત્મક માળખું અને પૃથક્કરણ વગર સંશોધન કેવળ હકીકતોથી ભરેલો વર્ણનાત્મક ઇતિહાસ બની રહે
છે. આ વિશ્વવિદ્યાલયમાં કાર્યમાર્ક્સના ઇતિહાસ અંગેના ભૌતિક અર્થઘટનને પ્રાધાન્ય હતું. ઘટનાઓ, બનાવો કે કાન્તિની કાર્યકારણીય પ્રક્રિયામાં આર્થિક પાસાંઓ મહત્ત્વનાં ગણાતાં. નેતૃત્વ, વૈચારિક, સામાજિક, રાજકીય, સાંસ્કૃતિક પરિબળોને ગૌણ ગણી સંશોધન પર ભાર મુકાતો, વર્ગ-વિગ્રહની પ્રક્રિયા
પર ભાર મુકાતો. ૫. ૧૯૭૦ના અરસામાં સંશોધન-ક્ષેત્રે વિષયોની પસંદગી તેમજ ખ્યાલાત્મક અભિગમમાં પરિવર્તન આવ્યું.
પ્રાદેશિક અભ્યાસો, નિમ્નસ્તરીય લોકો, ઇતિહાસ વિહોણાઓનો ઇતિહાસ, તળ ઇતિહાસ history from below, પ્રજાકીય ઇતિહાસ ચર્ચાનો વિષય બન્યા. આ સમાજને મૂલવવા સંસ્કૃતીકરણ - Sanskritization કે બ્રાહ્મણીય સભ્યતા Brahminical Culture - ટૂંકમાં સમાજના ઉપલા વર્ગોના માપદંડોથી નહીં પણ સમાજના નીચલા વર્ગો, દલિતો, આદિવાસીઓ વગેરે તેમની આગવી સંસ્કૃતિના માપદંડોથી મૂલવવા જોઈએ. તેઓની સભ્યતાની આગવી ધરી - independent nucleus છે, તેઓનું સ્વતંત્ર જગત autonomous world છે એ અભિગમ હોવો જોઈએ.
પથિક • સૈમાસિક – ઓક્ટો.-નવે.-ડિસે., ૨૦૦૩ ૦ ૧૩
For Private and Personal Use Only
