________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
જુદી જ દિશા સ્ત્રીસુધારકોએ લીધી. પ્રમુખ તરીકે :
ગુજરાત ઇતિહાસ પરિષદે મારા ઘડતરમાં પ્રમુખ ભૂમિકા નિભાવી. મારી વરણી પ્રમુખ તરીકે ૧૯૯૭૯૮ બે વર્ષ માટે થઈ. ૧૯મું અધિવેશન અમદાવાદ ખાતે ૧૯૯૭માં આયોજાયું. મને મારી ૩૭ વર્ષની કારકિર્દીનો નિષ્કર્ષ અજમાવવાની ઉત્તમ તક અને મંચ મળ્યાં. ગુજરાતની ઊગતી યુવાપેઢીના ઇતિહાસકારો મારા ઉબોધનના કેન્દ્રમાં હતા. ઇતિહાસ અંગેના બદલાતા જતા અભિગમો, નવા ઉમેરાતા જતા વિષયો જે વર્તમાન સમાજની જરૂરિયાત હતી, પ્રણાલિકાગત સ્રોતો ઉપરાંત ઇતિહાસમાં ભૂતકાળ અંગેના સત્યશોધનના પ્રયાસમાં મદદ રૂપ એવા નવા સ્રોતો પણ ધ્યાનમાં લેવાતા જતા હતા. પરિણામે મારા પ્રમુખ તરીકેના પ્રવચનનું શીર્ષક
ઇતિહાસનાં પરિમાણો : પડકારો અને દિશાઓ” હતું. નવા વિષયો :
વર્તમાન સમસ્યાઓ જેવી કે સામાજિક, ધાર્મિક, રાજકીય વગેરે માળખામાં ઢળેલી હોઈ તેનાં મૂળિયાં ભૂતકાળ સુધી પાંગરેલાં હોય છે. તે લાંબા ગાળાની પ્રક્રિયા બતાવે છે, જેમાં સમાજનાં બધાં જ માળખાંઓ ધીમે ગતિ કરે છે. આમ ફ્રેન્ચ ઇતિહાસકારો જેને “La historic longeradaree' કહે છે અને તેઓ સર્વગ્રાહી સર્વ પાસાને આવરી લે તેવા ઇતિહાસની તરફેણ કરે છે.
વિષયો ટૂંકો ગાળો રજૂ કરતા પણ હોય, જેમાં બનાવો, ઘટનાઓ, આંદોલનો ત્વરિત ગતિથી વહે છે પરંતુ સમાજના ધાર્મિક, રાજકીય આર્થિક, સામાજિક માળખામાં પરિવર્તન ઝડપથી નથી આવતું. લાંબાગાળાના ઇતિહાસમાં પ્રવાહોનું નિર્દેશન કરતી વ્યક્તિઓ, સંસ્થાઓની ભૂમિકા વણપ્રિછાયેલી રહે છે. પરિણામે history of mentalite સામાન્ય માણસના રોજબરોજના જીવન પ્રત્યેનાં વલણો, સ્ત્રી-પુરુષના સંબંધો, કુટુંબ, માનસિક રીતે પછાત વ્યક્તિઓ, ગુનાઓ, કેદ, કાયદાઓ, નપુંસક જાતિ વગેરે સામાજિક જીવનને સ્પર્શતા વિષયો ઉપર સંશોધન થાય છે. નવી પદ્ધતિ :
જયારે ટૂંકા ગાળાની ઘટના ઉપર ઇતિહાસ સંવાદ કરે છે, ત્યારે હાલમાં ઇતિહાસ ક્ષેત્રે “discourse" વાર્તાલાપ, વિવેચન, વિવરણ અભિગમ અપનાવાય છે. ફ્રેન્ચ અને જર્મન ઇતિહાસકારોએ આનો પ્રચાર કર્યો. હાલમાં નવા લખાતી ઇતિહાસો - સ્ત્રીઓ, દલિતો, આદિવાસી વગેરેમાં દિલ્હી, રાજસ્થાન, ઉત્તરપ્રદેશ, બંગાળ, મહારાષ્ટ્રમાં discourseનો ઉપયોગ કરાય છે. દા.ત. “સતીપ્રથા” ઉપર ચર્ચા-વિચારણા કરવી હોય તો, સંસ્થાનવાદી ડિસકોર્સ, સમાજસુધારકોનું વિવરણ, રૂઢિગત, પ્રણાલિકાગત વૈદિક વાર્તાલાપ, બ્રાહ્મણવાદી વિવાદ, પૂર્વાત્યવાદીઓનું મંતવ્ય વગેરે ધ્યાનમાં લેવાવાં જોઈએ. ટૂંકમાં એ વિષય ઉપર જે કંઈ સાહિત્યમાં લખાયું હોય તે આવરી લેવાવું જોઈએ. માર્કસના ભૌતિક અર્થઘટનના ખ્યાલાત્મક માળખા સાથે સાથે ડિસકોર્સમાં વૈચારિક માળખાને પણ એટલું જ પ્રાધાન્ય છે. વિચારોના ઘડતરમાં ભાષાની મુખ્ય ભૂમિકા છે. ભાષાકીય માળખા સાથે જે કંઈ સુસંગત હોય તેનો ઇતિહાસના સંશોધનમાં સમાવેશ થવો જોઈએ. સામાજિક જીવનની અભિવ્યક્તિ બધાં જ માધ્યમો જેવાં કે કલા, શિલ્પ, સ્થાપત્ય, સાહિત્યમાં થાય છે જેને ફ્રેન્ચ ફિલસૂફો “સભ્યતાનાં પાઠ્યપુસ્તકો (Cultural texts) કહે છે.
આમ માનવ કેન્દ્રિત ઇતિહાસના સ્રોતોના કોઈ સીમાડા નથી રહ્યા. પ્રચાર માધ્યમો પણ મહત્ત્વનાં મનાય છે.
પથિક • સૈમાસિક – ઓક્ટો.-નવે.-ડિસે., ૨૦૦૩ ૨૨
For Private and Personal Use Only
