________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
ભાઉદાજીને આપી. અને સાબિત કરી આપ્યું કે અત્યાર સુધી થયેલી આ શિલાલેખોની બધી જ નકલો અશુદ્ધ છે. જૂનાગઢના આ અભિલેખોના કામથી ડૉ. ભાઉદાજીને એટલો બધો સંતોષ થયો કે તેમણે ભગવાનલાલને મુંબઈ કાયમ આવવા આમંત્રણ આપ્યું અને સને ૧૮૬૨ના એપ્રિલની ૨૪મી એ ભગવાનલાલ મુંબઈ આવ્યા. આ બેઉ પંડિતોનો ઉદ્દેશ દેશના પ્રાચીન અવશેષોની શોધ કરવી અને ભારતના પ્રમાણભૂત ઇતિહાસ સંબંધી જ્ઞાનની મર્યાદાઓને વિસ્તારવી એ હતો.
૧૮૬૨ના મે ની ૧૯મી તારીખે અજન્તાના લેખોની નકલ કરવા માટે મુંબઈથી પ્રયાણ કર્યું અને ત્યાં જઈ ધીરજ અને ખંતથી અજન્તાની ગુફાના ૨૩ અભિલેખોની નકલ કરી. ૧૮૬૩માં નાસિક, કાર્લા, ભાજા, ભંડાર, જુન્નર, અને નાના ઘાટના અભિલેખોની નકલો ભગવાનલાલે કરી. જેસલમેરના ગ્રંથભંડાર તપાસવા અને કીમતી હસ્તપ્રતોની નકલ કરવા મોકલ્યા.
ડૉ. ભાઉદાજીના શબ્દોમાં ‘હિંદુસ્તાનના જુદા જુદા ભાગોમાં મેં કરેલી મુસાફરીઓથી મને નિશ્ચય થયો છે કે પ્રત્યેક શિલાલેખની અને વર્ષો પહેલાં છપાયેલ પ્રત્યેક તામ્રપત્રની ફરી તપાસાઈને નકલ થવાની જરૂર છે અને જૂનાં મંદિરો વગેરેમાં સેંકડો અભિલેખો હજી વણઊકલ્યા પડ્યા છે, જે ભગવાનલાલ જેવા નિષ્ણાત દ્વારા તપાસાય તો ઇતિહાસ અને પુરાવિદ્યા ઉપર પ્રકાશ નાંખે એવી મને ખાતરી છે. ૧૮૬૬માં હાથી ગુફાના અભિલેખોની નકલ ડૉ. ભાઉદાજી માટે કરી હોવાનું લીડનની ૧૮૮૩ની ઓરિઅન્ટલ કૉન્ફરન્સમાં ભગવાનલાલે વાંચેલા નિંબધમાં જણાવ્યું હતું. ૧૮૬૮માં સમુદ્રગુપ્તના અલાહાબાદ શિલાસ્તંભ લેખની નકલ ઉતારી. અલાહાબાદથી તેઓ બનારસ ભિટારી, મથુરા અને દિલ્હી ગયા. ભિટારી અને મથુરામાં જૂના અભિલેખોની નકલો કરી. આમ ૩૫ જેટલા ઉત્કીર્ણ લેખોની નકલો, પ્રાચીન સિક્કા અને પ્રાચીનતાની દૃષ્ટિએ અમૂલ્ય વસ્તુઓ ખરીદી ૧૮૬૯માં મુંબઈ પરત આવ્યા. ૧૮૭૧ ના આરંભથી પુરાવિદ્યાની યાત્રા માટે ભગવાનલાલે પ્રયાસો કરવા માંડ્યા અને ડૉ. ભાઉદાજીના પ્રયત્નોને પરિણામે જૂનાગઢ રાજ્યે બે વરસ સુધી રૂ. ૨૦૦ના માસિક પગારથી રાખ્યા. ૧૮૭૦-૭૧ દરમ્યાન તેમણે ખંડવા, ઓંકારેશ્વર, ઉજ્જૈન બાઘની ગુફાઓ, ધાર, માંડુગઢ, ઇંદોર, સાંચી, શતધર, પીપળીઆ, ઉદયગિરિ, ભીલસા, ઉદેપુર, એરણ, બનારસ, પ્રયાગ, ગડવા, દિલ્હી, દહેરાદુન, કાલી, વિરાટ, મથુરા અને ગ્વાલિયરનો પ્રવાસ કર્યો. ડૉ. ભાઉદાજી સાથેનાં એમનાં ૧૪ વર્ષ એમાં પંડિતજીનો ઉત્કીર્ણ લેખવાચનનો વિકાસ અને પ્રભુત્વ–એનાં મૂળ જડી આવે છે. પંડિતજીનું સ્વાભાવિક વલણ પુરાતત્ત્વ તરફનું, પણ એમાં રહેલી ત્રુટિઓ સુધારવામાં ડૉ. ભાઉદાજીનો મુખ્ય હાથ હતો. પં. ભગવાનલાલના ઊગતા જીવનમાં ડૉ. ભાઉદાજી જેવા અગ્રણી પુરાવિદના બહોળા અભ્યાસનો લાભ મળ્યો. પં. ભગવાનલાલને સામાન્ય અભ્યાસુમાંથી મહાન પુરાવિદ બનાવવાનું માન ડૉ. ભાઉદાજીને ઘટે છે; એમાં બે મત નથી. સિક્કાઓનો સંગ્રહ સને ૧૮૬૧ પહેલાંથી ભગવાનલાલે કરવા માંડ્યો હતો. ઐતિહાસિક સંશોધનના લેખોમાં એમણે સિક્કાઓનો ઘણો ઉપયોગ કર્યો હતો. પશ્ચિમી કાર્રમક ક્ષત્રપ ચાટનના બે સિક્કા તેમની પાસે હતા. ભારતીય યવન રાજા ઍપોલોડોટસનો ત્રાંબાનો સિક્કો મળ્યો છે જેના અગ્રભાગ ઉપર Basileos Basileon Sotter Apolodotus પૃષ્ઠ ભાગમાં ખરોષ્ઠી - પ્રાકૃત લખાણ છે મદ્દરનસ વ્રતરસ અપાવતસ એવું લખાણ છે. નહપાન અને ઈશ્વરદત્તના સિક્કા પણ તેમણે વાંચ્યા છે.
ભગવાનલાલના ‘પશ્ચિમી ક્ષત્રપો વિશેના લેખનું તેમના મૃત્યુ બાદ સંપાદન કરનાર સિક્કાશાસ્રી રેપ્સને જણાવ્યું, ‘પં. ભગવાનલાલનો લેખ હજી તો આ વિષય સંબંધે સમગ્ર રીતે જોતાં ઉત્તમ અને સંપૂર્ણ માહિતી આપે છે.' તેમના કૅટલોગની પ્રસ્તાવનામાં લખે છે કે ‘ભારતીય સિક્કાશાસ્ત્રના અભ્યાસી તરીકે, મહાન ભારતીય વિદ્વાન પં. ભગવાનલાલ ઇન્દ્રજીના કાર્યનું મારા ઉપર જે ઋણ છે તેનો નમ્ર સ્વીકાર કર્યા વગર રહી શકું નહીં. આ પુસ્તકનાં પાનાં ફેરવવાથી તેણે જે પાયો સારી રીતે અને સાચી રીતે નાંખ્યો હતો, ઘણે ભાગે તેના ઉપર
પથિક♦ ત્રૈમાસિક – ઓક્ટો.-નવે.-ડિસે., ૨૦૦૩ ૦ ૨૭
For Private and Personal Use Only
