________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
ભગવાનલાલ પોતાની સંસ્થાના પરદેશી સભ્ય બનાવ્યા. પં. ભગવાનલાલના જ્ઞાનથી પ્રભાવિત થઈ લંડનની ‘હેગ રોયલ ઇન્સ્ટિટ્યૂટે’ એમને પોતાના વિદેશી સભ્ય તરીકે ચૂંટી કાઢ્યા અને એમના અપાર જ્ઞાનની કદર કરી. પાંડુની ગુફાવાળા લેખને વાંચ્યા પછી ડૉ. મેક્સ મ્યૂલરે પં. ભગવાનલાલનું સાચું મૂલ્યાંકન કરતાં ૩૦૧૧-૧૮૮૩ના પત્રમાં લખ્યું, તમે જે અતિ ઊંચા પ્રકારનું પુરાતત્ત્વાન્વેષણનું કામ કર્યું છે તે માટે અભિનંદન અને મને આશા છે કે તેને તમે આગળ વધારશો. ડૉ. ભાઉદાજીનું અવસાન એ એક મોટી ખોટ છે. પરંતુ તેના કાર્યને આગળ વધારવાને અને તેની જગ્યા પૂરવાને તમે લાયક છો. મારી દૃષ્ટિએ અપાર જ્ઞાન કરતાં યે તમે તમારી જાતને એક પ્રામાણિક અભ્યાસી, સચેત વિદ્વાન તરીકે પુરવાર કરી છે અને મારી નજરમાં ગમે તેટલી વિદ્યા કરતાં એ ગુણ વિશેષ મહત્ત્વનો છે.
૧૮૮૪માં તેમણે બામ્બે ગેઝેટિયર માટે ગુજરાતનો પ્રાચીન ઇતિહાસ તૈયાર કર્યો. ઇન્ડિયન એન્ટિક્વરી (વો. ૧૩, પૃ. ૪૧૧)માં ‘નેપાળનાં ઇતિહાસ વિશે વિચારણા’, ‘ગુજરાતનું તામ્રપત્ર’, ‘ધરસેનનો તામ્રલેખ', ‘ભિતરી કીર્તિસ્તંભ લેખનું લિવ્યંતર અને અનુવાદ' જર્નલ ઑફ ધ બામ્બે બ્રાન્ચ ઑફ રાયલ એશિયાટિક સોસાયટીમાં પ્રસિદ્ધ કર્યો. આ જ વર્ષના આરંભમાં લીડનની યુનિવર્સિટીએ પં. ભગવાનલાલની સેવાઓનું મૂલ્ય આંકી પીએચ.ડી.ની માનવંતી પદવી આપી.
આ ઉપરાંત ગ્રેટબ્રિટન અને આયર્લેન્ડની રોયલ એશિયાટિક સોસાયટીના માનદ સભ્ય નિમાયા. ૧૮૮૬માં કાઠિયાવાડના દરબારોએ પોતાના પ્રતિનિધિ તરીકે ડૉ. ભગવાનલાલને વિયેનામાં ભરાયેલી ‘ઇન્ટરનેશનલ કોન્ફરન્સ એક ઓરિએંન્ટલિસ્ટસ'માં પ્રતિનિધિ તરીકે મોકલવાનો નિર્ણય કર્યો. પરંતુ નાદુરસ્ત તબિયતના કારણે તેઓ જઈ શક્યા નહીં. છતાં ‘બે નવાં ચૌલુક્ય તામ્રપત્ર' વિશે શોધપત્ર મોકલી આપ્યું. ૧૮૮૭માં તેમને ડૉક્ટર ફલોઝ'નું માનદ પદ એનાયત થયું.
૧૮૮૮ના માર્ચ માસની ૧૬મી તારીખે ભારતના સૌથી મહાન અભિલેખવિદ ડૉ. ભગવાનલાલે આ ક્ષણભંગુર દેહનો ત્યાગ કર્યો. આ વખતે એમની ઉંમર ૪૮ વર્ષ, ૪ માસ અને ૧૦ દિવસની હતી. સારાયે સંશોધનજગતમાં અંધકાર છવાઈ ગયો. અને ભારતના પ્રાચીન ઇતિહાસની અનેક આશાઓ નષ્ટ થઈ.
ડૉ. ભગવાનલાલ એક મહાન પુરાવિદ હતા, તેવા જ નિષ્ણાત વૈદ્ય પણ હતા. પોતાના સંશોધન અંગેના પ્રવાસોમાં જંગલો અને ગુફાઓમાં ઘૂમતા હતા ત્યારે પણ તેઓ પોતાના વૈદકના અભ્યાસને ભૂલતા નહીં અને પ્રાપ્ય પ્રત્યેક વનસ્પતિનો બારીક અભ્યાસ કરતા. વનસ્પતિને કેમ પારખવી, જુદા જુદા દેશોમાં એનું શું નામ છે અને કયા કયા રોગ પર એ વપરાય છે તેની નોંધ કરવી વગેરે બાબતોનું શિક્ષણ તેમના શિષ્યો શ્રી યકૃષ્ણ ઇન્દ્રજી અને તિરામ દુર્ગારામ મહેતાએ એમની પાસેથી મેળવ્યું હતું.
ડૉ. ભગવાનલાલ ઇન્દ્રજી માત્ર ભારતના જ નહીં પરંતુ સમગ્ર યુરોપના દેશોના એક મહાન અભિલેખવિદ અને પુરાવિદ હતા. એમણે પુરાતત્ત્વાન્વેષણની દરેકે દરેક દિશા ખેડી હતી અને વિશ્વજ્જગતમાં માનભર્યું સ્થાન પ્રાપ્ત કર્યું હતું. એ સમયના લિપિનિષ્ણાતોમાં અગ્રણી હતા. એક પ્રખર સિક્કાશાસ્ત્રી તરીકે તેમણે સિક્કાઓના ગહન અભ્યાસ દ્વારા ક્ષત્રપ, આંધ્રભૃત્ય, વલભી જેવા અનેક વંશોના ઇતિહાસ પર પ્રકાશ પાડ્યો છે.
પ્રાચીન વસ્તુનિરીક્ષણના વિષયમાં ડૉ. ભગવાનલાલનો અભ્યાસ ઊંડો હતો. એટલું જ નહીં એમની પોતાની પાસે એક સારો એવો સંગ્રહ હતો. એમનું ઘર એક નાનું મ્યુઝિયમ હતું. ઇટાલીના કાઉન્ટ એનાર્લને ઇટાલીના મ્યુઝિયમ માટે થોડી વસ્તુઓ ભેટ આપી હતી. પ્રાચીન સાહિત્યનો એમનો અભ્યાસ બહોળો હતો. હસ્તલિખિત ગ્રંથોનો ખજાનો એમની પાસે હતો. એ ઉપરાંત એમને જેસલમેરના જે હસ્તલિખિત ગ્રંથો જોવા મળ્યા હતા એનો ઉપયોગ એમણે પોતાનાં લખાણોમાં કર્યો છે, જેમાં સહુથી મજબૂત પુરાવો એમણે પોતાના
પથિક - ત્રૈમાસિક – ઓક્ટો.-નવે.-ડિસે., ૨૦૦૩ ૦ ૨૯
For Private and Personal Use Only
