________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
માંડીને અંગ્રેજ ઇસ્ટ ઇન્ડિયા કંપનીના આશ્રયમાં શાહ આલમ બીજાના દિલ્હીમાં આગમન સુધીના સમયના (૧૭૫૪-૧૭૭૧) ઇતિહાસનું આલેખન કરેલ છે. દિલ્હી પર વર્ચસ્વ સ્થાપિત કરવા માટે અફઘાનો અને મરાઠાઓ વચ્ચે થયેલ સંઘર્ષ તેમજ પાણીપતના ત્રીજા યુદ્ધમાં (૧૭૬૧) મરાઠાઓના પરાજય વગેરેનો ઇતિહાસ આ ભાગમાં આપેલ છે. ત્રીજા ભાગમાં ૧૭૭૨ થી ૧૭૮૮ સુધીનો મુખ્યત્વે મહાદજી સિંધિયાની પ્રવૃત્તિઓનો ઇતિહાસ આપેલ છે. અંતિમ ચોથા ભાગમાં ૧૭૮૯ થી ૧૮૦૩ સુધીના ઇતિહાસનું આલેખન જદુનાથે કરેલ છે. ડૉ. મુખોપાધ્યાય લખે છે તેમ આ ભાગમાં વસ્તુતઃ બે સામ્રાજ્યોના મુધલ અને મરાઠા- પતન તથા ત્રીજાના - અંગ્રેજ-ઉદયના ઇતિહાસનું નિરૂપણ કરેલ છે. “Its subject is more truely the fall of the Maratha Empire."
‘પતન'માં ડૉ. જદુનાથ સરકારે મુઘલ સામ્રાજ્યના પતન માટે જવાબદાર સાબિત થનાર પરિબળોની છણાવટ કરી છે. ભારતીય સમાજના મૂળ સુધી પહોંચેલ સડાના કારણે મુઘલ સામ્રાજ્યનો અને એની સાથે હિંદુસ્તાન પરના મરાઠાઓના રાજકીય વર્ચસ્વનો અંત આવ્યો હતો. ભ્રષ્ટાચાર, બિનકાર્યક્ષમતા અને વિશ્વાસઘાતથી વ્યાપક બનેલ માહોલમાં ઉત્પન્ન આ અવનતિ અને અવ્યવસ્થા દરમ્યાન સાહિત્ય, કલા અને સાચો ધર્મ સુધ્ધાં વિનાશ પામ્યા. મુઘલ સંસ્કૃતિની અવનતિ દરમ્યાન શિક્ષણ કરમાઈ ગયું અને જે સ્કૂલો બચી હતી એ કારકૂન અને હિસાબનીશ તૈયાર કરવાના કાર્ય માત્રમાં વ્યસ્ત બની ગઈ હતી. હજારો સંક્ષિપ્ત મરાઠા ડીસપેચની તારીખોની ખાતરી કરી અને ફારસી હસ્તપ્રતોમાંથી ઉપલબ્ધ થતી માહિતીમાં સુધારા કરી જદુનાથે આ ગ્રંથોને ઐતિહાસિક દૃષ્ટિએ વધુ આધારભૂત બનાવ્યા છે.
Military History of India :
ડૉ. જદુનાથ સરકારના મૃત્યુ (૧૯૫૮)ના બે વર્ષ બાદ આ પુસ્તક પ્રસિદ્ધ થયું હતું. આમાં ૨૧ લેખો અને બે પરિશિષ્ટો છે. જદુનાથે પ્રથમ લેખમાં ભૌગોલિક પરિસ્થિતિઓ વ્યૂહરચનાને કેવી રીતે પ્રભાવિત કરે છે એની છણાવટ કરી છે, જેમ કે ઉત્તર હિંદમાં સામ્રાજ્યો વચ્ચે થયેલ વધુ યુદ્ધો, દશેરાના દિવસે આક્રમણ માટે પ્રસ્થાન કરવાની પરંપરા. સિકંદર મહાનના, પોરસ સાથેના યુદ્ધથી (ઈ.સ. પૂ. ૩૨૬) માંડીને પેશ્વા બાજીરાવ પ્રથમના પાલખેડ યુદ્ધ (ઈ.સ. ૧૭૨૭-૨૮) સુધીના સમય દરમ્યાન થયેલ યુદ્ધોના આધારે યુદ્ધ કલાના વિકાસની પ્રક્રિયા સમજાવી છે. હુમાયું અને શેરશાહ વચ્ચે થયેલ ચૌસાના યુદ્ધની (૧૫૩૯) સમીક્ષા કરતાં તે લખે છે કે આ યુદ્ધે સાબિત કર્યું કે જે સેના આક્રમણ ન કરી શકે એનો પરાજય થાય છે અને ફક્ત જડ બચાવ અર્થહીન બને છે. વ્યૂહરચના વગરનું યુદ્ધ એ માત્ર ક્રૂરતાપૂર્ણ કતલ છે. મુઘલ સમ્રાટોની સેનાનું મૂલ્યાંકન કરતાં જદુનાથ લખે છે કે બાબરના રાજવંશ દ્વારા હિંદમાં લાવવામાં આવેલ તુર્ક યુદ્ધ પદ્ધતિ વૈજ્ઞાનિક, સ્પષ્ટ અને અસરકારક હતી, પણ પાછળથી એશઆરામ અને અત્યધિક સંખ્યાએ એ પદ્ધતિની પાયમાલી કરી હતી. મૌલિક અને ગૌણ બંન્ને પ્રકારના સાધનો પર આધારિત આ ગ્રંથમાં વિષય-વસ્તુની કરવામાં આવેલ માવજત વિદ્વત્તાપૂર્ણ છે અને એ એના પ્રકારનો પ્રથમ ગ્રંથ છે.
પથિક ♦ ત્રૈમાસિક
જયપુરનો ઇતિહાસ (History of Jaipur) :
ડૉ. રઘુવીરસિંહ દ્વારા સંશોધિત અને સંપાદિત જદુનાથનો આ ગ્રંથ ૧૯૮૪માં પ્રકાશિત થયો હતો. આ ગ્રંથમાં ૧૫૦૩ થી ૧૯૩૮ સુધીની ઐતિહાસિક ઘટનાઓનું આલેખન કરવામાં આવ્યું છે. જયપુર રાજવી પરિવાર દ્વારા પોતાના દફતરભંડારમાં અનેક સદીઓથી ખૂબ જ વ્યવસ્થિત રીતે સાચવી રાખવામાં આવેલ મૌલિક દસ્તાવેજોનો જદુનાથે આ ગ્રંથમાં ઉપયોગ કર્યો છે. સમ્રાટ અકબરના આમેર સાથેના લગ્નસંબંધની સમીક્ષા કરતાં ડૉ. જે.એન.સરકાર લખે છે કે આના કારણે હિંદમાં મુસ્લિમ રાજાશાહીની નીતિમાં એક સંપૂર્ણ
ઓક્ટો.-નવે.-ડિસે., ૨૦૦૩ ૦ ૩૫
For Private and Personal Use Only
