________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
જદુનાથને માનવ નિયતિમાં અતૂટ શ્રદ્ધા હતી. એમની દૃષ્ટિએ નિયતિ એટલે ચારિત્ર્ય. “પતન'ના ત્રીજા ભાગમાં તે શાહ આલમ વિશે લખે છે, “No man can rise above destiny ... Destiny is only another name for character, and Shah Alam's character alone was responsible for the fate that now overwhelmed him and his house,” શાહ આલમ અને એના વંશના ભાગ્ય માટે શાહ આલમનું ચારિત્ર્ય જ જવાબદાર હતું. તે (જદુનાથ) દૈવી બદલા ! સજામાં અને ઇતિહાસની અનિવાર્યતામાં માનતા હતા. સમયના કેટલાક પરિબળો ઇતિહાસની અનિવાર્યતા નક્કી કરતા હોય છે. આથી તે ઔરંગઝેબની નિષ્ફળતા અંગે લખે છે. “... the strongest human endeavour was bailled by the forces of the que” (સમયના પરિબળોએ અત્યન્ત શક્તિશાળી માનવીય પ્રયત્નને નિષ્ફળ બનાવ્યો હતો). તે ઇતિહાસને બોધપાઠ માટે મહત્ત્વનો ગણતા હતા. તે લખે છે કે ભૂતકાળના ભયસ્થાનોને દૂર કરવા અને આધુનિક ભારતની સમસ્યાઓનું સાચું નિરાકરણ લાવવા માટે હિંદના મુસ્લિમ શાસનની અવનતિ અને હિંદુ સામ્રાજ્યના નિર્માણમાં મરાઠાઓને મળેલ નિષ્ફળતાનો વિગતે ઊંડો અભ્યાસ કરી એ માટેના કારણોનું તલસ્પર્શી વિશ્લેષણ કરવું જોઈએ.
ડૉ. મુખોપાધ્યાય લખે છે તેમ સરકારના નિરૂપણનું સ્વરૂપ મહદ્ અંશે રાજકીય અને લશ્કરી રહ્યું છે તથા સામાજિક, આર્થિક અને સાંસ્કૃતિક પાસાંઓનો સામાન્ય એવો નિર્દેશ પોતાના ગ્રંથમાં કરેલ છે. આ ઊણપ હોવા છતાં જદુનાથ એક મહાન ઇતિહાસકાર હતા. કેટલાક નિરૂપણની શૈલીની દૃષ્ટિએ એમની તુલના મેકોલે સાથે, જ્યારે “પતન માટે એમની તુલના ગીબન સાથે કરે છે. ડૉ. મુખોપાધ્યાયના મતે શૈલીની બાબતમાં મેકોલે, અને જદુનાથ એકબીજાથી ખૂબ જ ભિન્ન છે. મેકોલેની નિરૂપણ શૈલી આલંકારિક, સરળ, ગીબન અને જદુનાથમાં પતન” શબ્દની સમાનતા સિવાય બીજું કશું પણ સમાન નથી. ૧૮મી સદીના બુદ્ધિવાદની ભાવના હેઠળ GYLLUCH ollowerul piel (Fall of Roman Empire) is highly moral and philosophical work છે, જ્યારે જદુનાથના ગ્રંથો ૨૦મી સદીના વાતાવરણમાં લખાયેલ છે અને તે વિવેચનાત્મક અને વૈજ્ઞાનિક પદ્ધતિ પર આધારિત છે. જદુનાથની તુલના ફક્ત મહાન જર્મન ઇતિહાસવિદ્દ લિયોપોલ્ડ રાજ્યે સાથે જ થઈ શકે. જદુનાથ રાન્ડેની ઐતિહાસિક પદ્ધતિથી પ્રભાવિત હતા તેમ છતાં એના આંધળા અનુયાયી ન હતા. જદુનાથની દૃષ્ટિએ ઐતિહાસિક અભ્યાસ માટેની સર્વોત્તમ પદ્ધતિ વૈજ્ઞાનિક પદ્ધતિ છે જે સમય, સ્થળ અને વિષય-વસ્તુના પરિવર્તનો સાથે કદી પણ બદલાતી નથી. ડૉ. મુખોપાધ્યાયના મત મુજબ :
"He (Sarkar) accepted Ranke's attitude to sources but rejected the idea of detachment'. મૂળભૂતસાધનોના મૂળ સુધી જઈ ધટનાઓના વૈજ્ઞાનિક અભ્યાસનો પ્રારંભ કરનારાઓમાંના તે એક હતા.
લોકોની માંગના દબાણના કારણે જદુનાથે ઔરંગઝેબના ઈતિહાસના પાંચ ભાગોનું સંક્ષિપ્તીકરણ “A Short History of Aurangzeb' પ્રસિદ્ધ કર્યું હતું. આ ગ્રંથ એમના બીજા ગ્રંથોના - શિવાજી મુઘલ સામ્રાજયના પતનના ચાર ભાગ, મુઘલ વહીવટીતંત્ર અને ઇન્ડિયા થુ ધી એજીઇસ- હિંદી અનુવાદો પ્રસિદ્ધ થયા છે.
જદુનાથ બાહ્ય દેખાવે ખૂબ જ કડક હોવા છતાં તે ઉદાર મનના હતા. અનેક યુવાન સંશોધનકારોને માર્ગદર્શન આપી ડો. જદુનાથ સરકારે પ્રોત્સાહિત કર્યા હતા. તેઓ સંભવતઃ કોઈ પણ પ્રકારના પ્રયાસ વગર સાચા અર્થમાં મધ્યકાલીન ભારતીય ઇતિહાસવિદ્યાની નવી શાખાના પિતા બન્યા હતા. આ શાખાની પોતાની કેટલીક આગવી વિશિષ્ટતાઓ છે, જેમકે (૧) અંગ્રેજી, ડચ, ફ્રેંચ, પોર્ટુગીઝ અને સંસ્કૃત ભાષાઓ ઉપરાંત મધ્ય યુગીન હિંદમાં પ્રચલિત તમામ ભાષાઓની જાણકારી, (ર) વિભિન્ન ભાષાઓમાં લખાયેલ સમકાલીન મૌલિક
પથિક • સૈમાસિક – ઓક્ટો.-નવે.-ડિસે., ર૦૦૩ • ૩૮
For Private and Personal Use Only
