________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
મેં ઇમારત બાંધી છે, એ તરત દેખાશે સંશોધનના પ્રતિદિન ભારે ઝડપથી આગળ વધ્યે જતા વિષયમાં રેપ્સનનો ઋણસ્વીકાર ભગવાનલાલની શક્તિનો સચોટ ખ્યાલ આપે છે.
પુરાવિદ્યાની એક શાખા. ઉખનનથી શોધખોળનીએ તેમાં નોંધ લેવા જેવું ભગવાનલાલે એક જ સોપારાના ઉત્નનનનું કાર્ય કર્યું છે. પરંતુ એ એક જ કાર્ય એમની એ દિશામાં સરસ શક્તિ સિદ્ધ કરી આપી છે. ૧૮૮રના ઇસ્ટર તહેવારોમાં માત્ર ચાર દિવસ જેટલા ટૂંકા સમયમાં કરેલું. આ ઉખનનને પરિણામે જે બૌદ્ધ અવશેષો મળ્યા તેનાથી માત્ર ભારત અને યુરોપના વિદ્વાનોમાં જ નહિ પણ મુંબઈના જૈનોમાં અને સિલોનના બૌદ્ધોમાં ભારે જાગૃતિ આવી. સોપારામાંથી અશોકના આઠમા શિલાલેખનો એક ત્રુટિત કટકો શોધીને તથા પોતે શોધેલા સૂપમાંથી અને બીજી ઉપલબ્ધ માહિતી એકઠી કરીને શૂર્પારક નામે પ્રસિદ્ધ પ્રાચીન સ્થળના ઇતિહાસ પર પ્રથમવાર પ્રકાશ પાડ્યો હતો.
૧૮૭૬થી ૫. ભગવાનલાલે જાહેર પ્રવૃત્તિમાં ભાગ લેવા માંડ્યો. એમનાં ચાર શોધપત્રો બોમ્બ બ્રાન્ચ એફ રોયલ એશિયાટિક સોસાયટીના જર્નલમાં પ્રગટ થયા. ગુજરાત-માળવાના ગર્ધયા સિક્કા' એ એમનો પ્રથમ નિબંધ હતો. એની સાથે ધારવાડ જિલ્લામાંથી મળેલાં તાંબાનાં બે વાસણો જેના પર હાલા કહેરી ભાષામાં લેખ હતા અને જે ૭ મી - ૮ મી સદીના હતા. તેના પર લખેલી નોંધ પણ રજૂ કરી હતી. ‘ઉત્કીર્ણ લેખોની નકલ. લિવ્યંતર અને ભાષાન્તરનું પુનઃ અવલોકન' પ્રાચીન નાગરી લિપિમાં અંકસંખ્યા અને કહેરી ગુફાના એક શિલાલેખથી પ્રભૂત્યોના એક નવા રાજા પર પ્રકાશ' જેવા લેખો પણ તેમણે વાંચ્યા હતા. ૧૮૭૭માં ભગવાનલાલે આ લોજિકલ સર્વેનાં કામ સાથે Cave Temples of the Westem India નું કામ ડો. બર્જેસ સાથે ચાલુ કર્યું અને ડો. બુહરે “પ્રાચીન નાગરી અંકસંખ્યાના પંડિતજીના લેખનો અંગ્રેજીમાં અનુવાદ કર્યો અને ઇન્ડિયન એન્ટિક્વેરીના જર્નલમાં ડૉ. બર્જેસે છપાવ્યો. ૧૮૭૮માં પં. ભગવાનલાલે બૉમ્બે ગેઝેટિયરમાં પ્રાચીન ઇતિહાસ આલેખનનું કાર્ય ઉપાડી લીધું અને નેપાળના શિલાલેખોની નકલ પરથી તેનું લિસ્વંતર અને ગુજરાતી અનુવાદ કરવાનું કાર્ય શરૂ કર્યું. આ લેખો ૧૮૮૦ના ઇન્ડિયન એન્ટિક્વરીમાં પ્રગટ થયાં. લંડન મ્યુઝિયમના સેસિલ બેન્ડાલે આ લેખની ખૂબ પ્રશંસા કરી અને ભગવાનલાલને મળવા ભારત આવ્યા તથા નેપાળનો પ્રવાસ કર્યો. ૧૮૮૧માં પં. ભગવાનલાલની મહેનતના પરિપાક રૂપે Cave Temples of Western India પુસ્તક પ્રગટ થયું. જેમાંના બધા લેખોની નકલ, લિમંતર અને ભાષાંતર પંડિતજીએ જ તૈયાર કરેલ હતાં. નેપાળના ઇતિહાસ પર વિચારણા', “રાષ્ટ્રકૂટોના ઇતિહાસનું સંશોધન', ‘સૈકૂટક અને કોંકણના શિલાહાર વંશના ઇતિહાસ અને ગુજરાતના ગુર્જરો અને ચાલુક્યોના ઇતિહાસ પર ડૉ. ભગવાનલાલે નવો પ્રકાશ પાડ્યો. ગુજરાતનો ઇતિહાસ લખવાની ઘણી સામગ્રી ભગવાનલાલ પાસે વર્ષોથી હતી. ક્ષત્રપોનું પ્રકરણ ૧૮૮૨ પહેલાં શરૂ કર્યું અને એ પૂર્ણ થતાં દક્ષિણ ગુજરાતના ચાલુક્યો અને રાષ્ટ્રકૂટો વિશે તથા સૈકૂટકો વિશે નોંધેલા લેખો દ્વારા ચર્ચા કરી. ગુપ્ત-વલભીના રાજાઓનું પ્રકરણ તૈયાર કર્યા પછી ચાવડાઓ વિશે લખાણ લખ્યું. ૧૮૮રમાં ભગવાનલાલે મુંબઈ પાસેના સોપારામાં શોધ કરતાં અશોકનો શિલાલેખ અને બુદ્ધનો સૂપ શોધી કાઢયા અને પરાવિદોમાં એક નવી ચર્ચા જગાડી. બોમ્બે ગેઝેટિયરના ગ્રંથના વિભાગમાં Thana, a place of Interest મો. થાણેનાં જાણવાલાયક સ્થળો પ્રગટ થયાં, જેમાં ઉત્કીર્ણ લેખો અને પ્રાચીન ઇતિહાસ પં. ભગવાનલાલે તૈયાર કર્યો હતો. મુંબઈ યુનિવર્સિટીએ આ જ વર્ષે તેમને ફેલો તરીકે નીમી એમનો પુરાતત્ત્વના જ્ઞાનની યોગ્ય કદર કરી. ૧૮૮૩માં લીડનમાં ભરાયેલી “ઇન્ટરનેશનલ કોન્ફરન્સ ઓફ ઓરિએન્ટાલિટ્સમાં હાથીગુંફા અને ઉદયગિ ગુફાના ત્રણ શિલાલેખો' વિશે તૈયાર કરેલ નિબંધને ડૉ. પિટરસને રજૂ કર્યો અને ભારતનાં શોધપત્રોમાં શ્રેષ્ઠ ગણાયો. ભગવાનલાલે હાથીગુફાના અને બીજા અભિલેખો વાંચીને દેશના ધાર્મિક ઈતિહાસની સુંદર સેવા કરી છે. ૧૮૮૩માં નેધરલેન્ડસ ઇન્ડિયાના ફાઇલોલૉજી. જ્યોગ્રાફી અને એથનોલોજીના રોયલ ઈન્સ્ટિટ્યૂટના બોર્ડ
પથિક • સૈમાસિક – ઓક્ટો.-નવે.-ડિસે., ૨૦૦૩ - ૨૮
For Private and Personal Use Only
