________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
ભારતના મહાન પુરાવિદ પંડિત ભગવાનલાલ ઇન્દ્રજી
ડૉ. ભારતી શેલત
ભારતના મહાન પુરાતત્ત્વવિદ પંડિત ભગવાનલાલ ઇન્દ્રજીનો જન્મ જૂનાગઢમાં સંવત ૧૮૯૬માં કાર્તિક સુદિ ૩ (૭ નવેમ્બર, ૧૮૩૯)ના દિવસે જૂનાગઢમાં પ્રશ્નોરા નાગર બ્રાહ્મણ જ્ઞાતિમાં થયો હતો. મોટા ભાઈ કરુણાશંકર વ્યાકરણ અને વેદાંતશાસ્ત્રના વિદ્વાન હતા. બીજા ભાઈ રઘુનાથ (રૂગનાથજી) વૈદ્ય હતા. એમણે વૈદ્યકીય ઔષધોનો પરિચય આપતો નિઘંટુસંગ્રહ સં. ૧૮૯૩ (ઈ.સ. ૧૮૩૬-૩૭)માં પ્રકટ કર્યો. ભગવાનલાલ સહુથી નાના હતા.
પં. ભગવાનલાલ આરંભમાં ગામઠી શાળામાં ભણ્યા. પરંતુ સંસ્કૃત અને વૈદકનું જ્ઞાન એમણે પોતાના પિતા ઇન્દ્રજી પાસેથી મેળવ્યું. સંસ્કૃત ભાષા સમજવાની સારી શક્તિ ભગવાનલાલ મેળવી હતી અને સંસ્કૃતવિદ્યાનો વ્યાસંગ ચાલુ રાખ્યો હતો. આ વિદ્યાનો જ એમની પ્રાચીન શોધખોળોમાં મોટો આધાર હતો. આ સમયે જૂનાગઢમાં અંગ્રેજીનું શિક્ષણ દાખલ થયેલું ન હોવાથી સ્વાભાવિક તેમનું લક્ષ્ય એ તરફ દોરાયું નહીં. નાનપણથી જ ભગવાનલાલ ગિરનારના શૈલલેખો કુતૂહલથી નિહાળતા. એ લેખોની લિપિ પરિચિત નહીં હોવાથી એ શિલાલેખો ઉકેલવા અઘરા હતા. છતાં દિવસે દિવસે ભગવાનલાલની જિજ્ઞાસા વધતી ચાલી. ૧૮૫૪માં કાઠિયાવાડના એ સમયના પૉલિટિકલ એજન્ટ લે. કર્નલ લેંગને આ શિલાલેખોનું ઘણું આકર્ષણ હતું. આથી એમણે જેમ્સ પ્રિન્સેપને અશોકના અભિલેખોની નકલ ઉતરાવી મોકલી હતી. કર્નલ લંગે જૂનાગઢના નાગર મણિશંકર કીકાણીને પ્રિન્સેપે ૧૮૩૮માં છપાવેલ પાલી મૂળાક્ષરોવાળું એક પાનું આપ્યું. એ પાનું ભગવાનલાલને બતાવ્યું અને તેમણે તેલમાં બોળેલા પાતળા કાગળને મૂળ છાપેલા કાગળ ઉપર દબાવી નકલ લીધી. આ પછે પંડિતે પાલી લિપિના અક્ષરો ઘૂંટવા માંડ્યા. આ શોખ અને સંશોધનનું પરિણામ એ આવ્યું કે પં. ભગવા રુદ્રદામાનો લેખ વાંચવા લાગ્યા, છતાં તેને સંપૂર્ણપણે ઉકેલી શક્યા નહીં. કારણકે તેઓ આ લિપિના જોડાક્ષર અને માત્રાઓથી પરિચિત ન હતા. વધુ અભ્યાસ માટે આ લિપિને લગતા મુંબઈ, બંગાલ, ગ્રેટબ્રિટનની એશિયાટિક સોસાયટીનાં જર્નલો મંગાવ્યાં. અને અભ્યાસ આગળ વધાર્યો. આ લિપિનું સંપૂર્ણ જ્ઞાન મેળવવા તેમણે શિલાલેખોની એક એવી નકલ તૈયાર કરાવી, જેમાં બ્રાહ્મી લિપિના દરેક દરેક અક્ષર નીચે તેનું લિવ્યંતર મૂક્યું. આમ એક એક અક્ષર છૂટો પડવા માંડ્યો. અને સમયાંતરે લિપિમાં થયેલો ફેરફાર ભગવાનલાલને જણાઈ આવ્યો. આ રીતે તૈયાર કરેલી નકલથી ફરી વાર રુદ્રદામાનો લેખ વાંચ્યો. પં. ભગવાનલાલનો ઉત્કીર્ણ લેખવાચનનો શોખ વધતો ગયો. અને આવા લેખો વાંચવાથી લિપિ ઉપર કાબૂ આવતો ગયો. કર્નલ લંગ પંડિતજીના પરિચયમાં આવ્યા અને એમના આ લિપિ ઉકેલના કાર્યથી પ્રભાવિત થઈને પંડિતજીને પોતાનો ‘નાનો પુરાવિદ કહેતા. કર્નલ લેંગના કાઠિયાવાડમાંથી ગયા બાદ ઍલેકઝાંડર કિનલૉક ફૉર્બે પંડિતજીને એ કામમાં ઘણી સાયતા કરી. ફોર્બ્સ ૧૮૫૬માં ગુજરાતનો ઇતિહાસ આલેખનારી “રાસમાળા” લખી હતી. આથી મુંબઈમાં પુરાતત્ત્વનાં અન્વેષણના કામમાં ડૉ. ભાઉદાજીને સંશોધનકાર્યમાં મદદ કરવા ૧૮દરમાં ભગવાનલાલને મુંબઈ બોલાવ્યા. ભગવાનલાલ ભાઉદાજીને ગુરુ માનતા. ભાઉદાજીએ આ ઊગતા પુરાવિદનો પરિચય જસ્ટિસ ન્યૂટન સાથે કરાવ્યો. ન્યૂટન રોયલ એશિયાટિક સોસાયટીની મુંબઈ શાખાના પ્રમુખ હતા. તેઓ ક્ષત્રપ વંશ પર પોતાનો નિબંધ તૈયાર કરતા હતા. પંડિતજીએ પોતાની પાસેના ૬૦ ક્ષત્રપ સિક્કાઓ બતાવ્યા.
૫. ભગવાનલાલે ગિરનારના મૌર્ય ક્ષત્રપ અને ગુપ્ત શિલાલેખોની પોતે તૈયાર કરેલી નકલ ડૉ. * નિયામક, ભો.જે. વિદ્યાભવન, અમદાવાદ
પથિક • સૈમાસિક – ઓક્ટો.-નવે.-ડિસે., ૨૦૦૩ ૦ ૨૬
For Private and Personal Use Only
