________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
જાણ્યે-અજાણ્યે પણ મારા અભ્યાસનું કેન્દ્ર “નારી અભ્યાસ, નારી ચેતનાનો ઇતિહાસ' બનતા જતા હતા. સપ્ટેમ્બર ૧૯૯૬માં ઈટાલીમાં, “વર્લ્ડ ઇકોનોમિક ડેવલપમેન્ટ એન્ડ ગ્લોબલાઇઝેશન' (World Economic Development and Globalisation) આંતરરાષ્ટ્રીય પરિષદનું બોલોના (Bologna) ઈટાલીમાં આયોજન થયું તેમાં આમંત્રણ. ગુજરાતની સ્રીપ્રયોજકો અને બીનનોકરિયાત વિભાગમાં ગરીબ બહેનોના વ્યવસાય ઉપર શોધપત્ર રજૂ કર્યો અને વિશેષ કરીને ‘સેવા’ સંસ્થા ઉપર પ્રકાશ પડ્યો. કેસેટો પણ બતાવેલી. આ શોધપત્ર ઘણો વખણાયેલો. ત્યાંનાં સમાચારપત્રોએ તેની નોંધ લીધી હતી.
ગુજરાત ઇતિહાસ પરિષદોમાં ૧૯૯૫નું જ્ઞાનસત્ર, પ્રમુખ-૧૯૯૭-૯૮
ગુજરાત ઇતિહાસ પરિષદ ગુજરાતના ઇતિહાસમાં રસ ધરાવનારાઓને પોતાનાં સંશોધનો, અભ્યાસો, વિચારો રજૂ કરવાનો મંચ પૂરો પાડે છે. એક વર્ષે અધિવેશન તો બીજા વર્ષે જ્ઞાનસત્રના આયોજનમાં મહત્ત્વની ભૂમિકા પૂરી પાડે છે. વિષય નિષ્ણાતો જ્ઞાનસત્રમાં પોતાની અભિવ્યક્તિ રજૂ કરી ચર્ચા-વિચારણાનાં વમળો ઊભાં કરે છે. ગુજરાત ઇતિહાસ પરિષદનું ૧૨મું જ્ઞાનસત્ર મુંબઈ ખાતે બોરીવલ્લીમાં ડિસેમ્બર ૧૯૯૫માં ભરાયું. ચર્ચા-પ્રારંભનું વ્યાખ્યાન રજૂ કરવાની મને તક આપવામાં આવી હતી.
‘સ્ત્રી-ઇતિહાસ’માં સારો એવો પ્રવેશ કર્યો હતો. ગુજરાતમાં સ્ત્રીઓની સામાજિક ચેતના અંગે ખેડાણ કરવાથી ઘણી બાબતોનો ખ્યાલ સામાન્યપણે લોકોમાંના હોય તે વિચારો જાણવા મળ્યા. તેથી જ્ઞાનસત્રમાં “ગુજરાતી સમાજ અને નારીએ વિષય મેં પસંદ કર્યો.૧૩ આ લેખ લખવાનો મુખ્ય હેતુ હતો ગુજરાતની સીઓની ભૂમિકા, ફાળો વિવિધ ક્ષેત્રોમાં તેમણે આપ્યો હતો તેના ઉપર પ્રકાશ પાડવો. મારા મગજમાં કેટલાક પ્રશ્નો ઘૂંટાતા હતા.
2.
૧. ગુજરાતમાં સ્ત્રીઓને બહાર લાવવામાં ગાંધીજીના ફાળાને ઘણી અગત્ય આપવામાં આવે છે. પરંતુ જે ત્વરિત ગતિથી ગાંધીજી કાર્યનિષ્ઠ બની શક્યા, સ્રીઓને કાર્યરત કરી શક્યા તે શું આટલા ટૂંક સમયમાં શક્ય હતું ? ૧૯૧૫માં અમદાવાદ આવ્યા ૧૯૧૮માં ખેડા સત્યાગ્રહમાં બહેનોની મદદ લીધી હતી. ગાંધીજીએ માત્ર વાવણી કરી. ખેડાણ થઈ ચૂક્યું હતું. આ ખેડાણ કરનારાં પરિબળો કયાં, કોણે ખેડાણ કર્યું. કઈ સ્ત્રી-સંસ્થાઓ, કયા વર્ગની, તેમની સમાજ-સુધારણાની દિશા કઈ ? તેમની સામાજિક ચેતના કયા પ્રકારની હતી ? વગેરે પ્રશ્નોની ચર્ચા “ગુજરાતી સમાજ અને નારીમાં કરી.
પ્રસ્તુત લેખમાં ૧૯મી સદીમાં સ્ત્રીઓની સામાજિક ચેતના ઉપર પ્રકાશ પાડ્યો. ટૂંકમાં ગાંધીયુગ પહેલાં સ્ત્રીઓની જાગૃતિ તપાસી. ગુજરાતમાં સૌપ્રથમ સ્ત્રી-શિક્ષિકાઓ ગંગાબાઈ યાજ્ઞિક, જીવકોર, કૃષ્ણાગૌરી હિરાલાલ રાવળ, જમનાબાઈ પંડિતા પ્રથમ કક્ષાની સામાજિક સુધારકો મળી. આ સ્ત્રીઓ ગુજરાતનાં ગામડાઓમાંથી આવતી હતી. ગંગાબાઈ-માણસા, કૃષ્ણગૌરી લુણાવાડા વગેરે. વિજયાલક્ષ્મી જેવી કવિયત્રીઓ હતી. તો કૃષ્ણાગૌરી ગુજરાતની પ્રથમ નવલકથા “સદ્ગુણી હેમંતકુમારી” (૧૯૯૯)ની લેખિકા હતી. શિરીન કાબરાજી, ખેડાની તુલસીબાઈ વગેરે સી-પત્રકારો પણ હતી. ઘણાં સ્ત્રીમાસિકો નીકળતાં. જાણીતા સુધારક મહિપતરામ રૂપરામનાં પત્ની પાર્વતીકુંવર “પરહેજ”નામનું માસિક બહાર પાડવામાં મુખ્ય ભૂમિકા નિભાવતાં. ગંગાબાઈ યાજ્ઞિક, જમનાબાઈ પંડિતા, જીવકોર એ બંડખોર વિધવાઓ હતી, જેમણે વિધવા ઉપરના જુલ્મો પડકાર્યા અને વ્યવસાઈ સ્ત્રીપણાનો ખ્યાલ સૌ સ્ત્રીઓને આપ્યો. સુરતની બે વિધવાઓ બાજીગૌરી મુન્શી અને નાનીબેન ગજ્જર વિધવા સ્ત્રીઓનાં જીવન અને કવનમાં શાંતિભરી ક્રાન્તિ લાવ્યાં, વનિતા વિશ્રામ, વિધવા સદનો, વિધવાગૃહો કાઢ્યાં, જેમાં વિધવાઓમાં સ્વમાનભેર જીવી શકે તેવા વ્યવસાયો શીખવાતા. આમ ઘણી વખત પુરુષ-સુધારકો કરતાં
પથિક ♦ ત્રૈમાસિક – ઓક્ટો.-નવે.-ડિસે., ૨૦૦૩ - ૨૧
For Private and Personal Use Only
