________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
સ્તરના ખેડૂતોનાં રાજકીય વલણોની ચર્ચા “૧૯૪૨ની ‘હિંદ છોડો' લડત અને ખેડૂતો"" ઉપર સંશોધન કર્યું. સામાજિક પાસું :
ગુજરાતના સામાજિક પાસા ઉપર કામ કરવાની જરૂરિયાત પહેલેથી જ જણાઈ હતી. સામાન્ય રીતે સામાજિક ઇતિહાસ અંગે ખોટો ખ્યાલ પ્રવર્તે છે. રાજકારણ, આર્થિક બાબતોનો સમાવેશ ના થાય તેવી સામાજિક, સાંસ્કૃતિક, ધાર્મિક, કલા વિષયક બાબતોને આવરી લે તે સામાજિક ઇતિહાસ, આવો Residual ગળાયા પછી બાકી રહે તેવો, અભિગમ પડકારી મેં સર્વગ્રાહી સંયોગિક બધાં જ પાસાંઓને આવરી લે તેવો અભિગમ અપનાવેલો જે સામાજિક-રાજકીય, આર્થિક બાબતોનો સમાવેશ કરે છે. શરૂઆતમાં મેં ગુજરાતની જ્ઞાતિપ્રથા, સતીપ્રથા, દૂધપીતીને ચાલ, કેળવણીનો વિકાસ વગેરે વિષયો સ્પર્ચો. આ સંશોધન લેખો મુંબઈથી બહાર પડતા ગુજરાત રીસર્ચ જર્નલ'માં ૧૯૬૫-૭૦ સુધીના અરસામાં છપાયા. પરંતુ તેમાં હકીકતો વધારે પ્રમાણમાં હતી. પૃથક્કરણ નબળું હતું. જયારે મેં ‘‘દક્ષિણ-ગુજરાતના પાટીદારો અને અનાવિલોમાં જ્ઞાતિ સુધારણા” ઉપર કામ કર્યું ત્યારે મારામાં ટીકાત્મક અભિગમ સારા પ્રમાણમાં વિકસ્યો હતો. “આદિવાસીઓના લોકસાહિત્યમાં વ્યક્ત થતી સામાજિક ચેતના” ઉપર કામ કરવાની તક સુરત મુકામે “ઇતિહાસ અને સાહિત્ય” વિષય પર સેન્ટર ફોર સોશ્યલ સ્ટડીઝ ખાતે સેમિનારનું આયોજન થયું (૧૯૮૫) ત્યારે મળી, મહાનિબંધ લખતાં જે મર્યાદા રહી હતી તે આદિવાસી સમાજ ઉપર કામ કરવાને લીધે દૂર થઈ. પાછળથી આલેખમાં સુધારા કરી. ૧૯૮૭માં ગોવા ખાતે ભરાયેલી ઇંડિયન હિસ્ટરી કાંગ્રેસમાં લેખ રજૂ કર્યો હતો.
મારા “સ્ત્રી-અભ્યાસ”ના લેખોમાં ગુજરાતના સામાજિક પાસા ઉપર વધારે સારી રીતે કામ થયું. આ લેખોનો ઉલ્લેખ નીચે મેં કરેલો છે. રાજકીય બાબતો :
સ્પષ્ટ રાજકારણ ઉપર પ્રકાશ ફેંકાય તેવા લેખો લખવાની તક જયારે જ્યારે સેમિનારોની બાંધણી વિષય અનુસાર થાય ત્યારે થતી રહી. ૧૯૦૭માં ‘સુરત કોંગ્રેસમાં પડેલી ફાટ’ વિષે રાષ્ટ્રીય સ્તરને ધ્યાનમાં લઈ મવાળવાદી- જહાલવાદીઓની ઘણી ચર્ચા થઈ પરંતુ ગુજરાતમાં મળેલી આ રાષ્ટ્રીય સંસ્થાની બેઠક સમયે પ્રાદેશિક પરિબળો, ગુજરાતના મવાળવાદી- જહાલવાદીઓ, તેમની પ્રવૃત્તિ, તેમની વચ્ચેના સંઘર્ષની વાત ઉપર જોઈએ તેવો પ્રકાશ પડ્યો ન હતો. મારા દક્ષિણ ગુજરાત વિષેના સંશોધન દરમિયાન ઘણી માહિતી, મૂળભૂત સ્રોતો મળતાં ગુજરાત ઓન ધ ઇવ સૂરત સ્લિટ – ૧૯૦૭ ઉપર લેખ લખ્યો નવી દિલ્હી ખાતે ૧૯૯૨માં અકબર બાદશાહની ૪૫૦ મી વર્ષગાંઠ ઉજવવાનું નક્કી થયું. ઇંડિયા કાઉન્સિલ ઓફ હિસ્ટોરિકલ સ્ટડીઝ “અકબર” ઉપર સેમિનાર યોજયો. (૧૫-૧૭ ઑક્ટોબર, ૧૯૯૨) તેમાં પણ “ગુજરાતના જૈન સ્રોતોમાં વ્યક્ત થતી અકબરની પ્રતિભા" ઉપર સંશોધન કર્યું, જે લેખ પાછળથી “અકબર એન્ડ હિઝ એઈજ' ગ્રંથમાં છપાયો." જૈન સાધ્વીઓનાં લખાણો, વિજ્ઞપ્તિ-પત્રો, અને સાધુઓની હસ્તપ્રતો ઉપરથી આ લેખ તૈયાર કર્યો હતો. એલ.ડી.ઇન્સ્ટિટ્યૂટ ઓફ ઇન્ડોલોજી, અમદાવાદ, ભો.જે. વિદ્યાભવનમાંથી અપ્રાપ્ય એવું મૂળ સ્રોતોવાળું સાહિત્ય મળ્યું હતું. તેવી જ રીતે ૧૯૯૮માં નવી દિલ્હી ખાતે નિર્ધારિત ‘સરદાર પટેલ સોસાયટી'એ “વલ્લભભાઈ પટેલ” ઉપર સેમિનાર કર્યો. તેમાં મેં સરદાર પટેલ અને ગુજરાત કેંગ્રેસ ઉપર કામ કર્યું. ‘ફ્રોમ સ્પાર્ક ટુ ફલેઇમ : પટેલ, ગાંધી ઍન્ડ ગુજરાત કેંગ્રેસમાં સરદાર પટેલની ગુજરાત કેંગ્રેસની પ્રમુખ ભૂમિકા શરૂઆતથી કે તેમના સમગ્ર જીવન સુધી કેવી રહી તેની ઉપર ટીકાત્મક ચર્ચા કરેલી હતી. વિદેશની અકાદમીનો પરિચય : La-Reunion Mauraceus : વિદેશગમન કે આંતરરાષ્ટ્રીય પરિષદોમાં આવાગમન એ મારી શિક્ષક તરીકેની કામગીરીના ભાગ તરીકે
પથિક - માસિક – ઓક્ટો.-નવે.-ડિસે., ૨૦૦૩ ૧૯
For Private and Personal Use Only
