________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
કોર્ટ રેકર્ડસ બધું જ જોયું.
આકરી જમીન મહેસૂલ દક્ષિણ ગુજરાતના બધા જ તાલુકામાં લદાઈ હતી. છતાં બારડોલી તાલુકોસુરત જિલ્લો જ સત્યાગ્રહ માટે કેમ? ભૂમિકા તૈયાર હતી. પરિસ્થિતિ પાકટ હતી. સુરત જિલ્લો ૧૯૦૭ થી રાજકીય જાગૃતતા ધરાવતો હતો. અહીંના પાટીદારો, અનાવિલો દક્ષિણ આફ્રિકામાં વસેલા હતા અને ગાંધીજીના - આફ્રિકાના સત્યાગ્રહમાં (૧૯૦૮-૧૯૧૪) તેઓએ ખૂબ મદદ કરી હતી. સુરતમાં આવેલા પાટીદાર અને અનાવિલ આશ્રમોના વિદ્યાર્થીઓ સત્યાગ્રહ, અહિંસાની વિચારસરણીથી વાકેફ હતા.
આ આંદોલન સાચા અર્થમાં ખેડૂતોને થયેલા અન્યાય ઉપર નિર્ધારિત હતું એ તપાસવા માટે મેં જમીન મહેસૂલ આકારણી પદ્ધતિનો વૈજ્ઞાનિક ઢબે અભ્યાસ કર્યો. આંકડાકીય માહિતી મેળવ, સરવાળા, ગુણાકાર બધું જ કર્યું. અને લાગ્યું કે સરકારે ખોટી રીતે જુલ્મી આકારણી કરી છે. હકીકતમાં ખેતી સમૃદ્ધ થઈ જ ના હતી. પાટીદાર અને અનાવિલોનાં દક્ષિણ આફ્રિકામાંથી મોકલાતાં નાણાં જમીન ખરીદવામાં રોકાતાં જમીનના ભાવ ઊંચે ગયા હતા. જમીનની વેચાણ-કિંમતને આધારે થયેલી આકારણી જુલ્મી હતી.
વલ્લભભાઈએ તો સપાટી ઉપરનું નેતૃત્વ પૂરું પાડ્યું હતું. ખરી કામગીરી કરનારાં સ્થાનિક પરિબળો, સ્થાનિક કાર્યકરો હતાં. બારડોલી તાલુકાના ગામડે ગામડે ફરી, આંદોલનમાં ભાગ લેનારામાંથી જેઓ હયાત હતા તેમની મુલાકાતો નોંધી (શર્ટ-૨).
ખ્યાલાત્મક માળખાનાં ડાબેરી વિચારસરણી અને આર્થિક પરિબળો ઉપરાંત મેં સાંસ્કૃતિક, ધાર્મિક, સામાજિક પરિબળો ઉપર એટલો જ ભાર મૂક્યો. બારડોલી તાલુકાની પ્રજાનું ૧૮૯૦ થી ફેંગ્રેસ સાથે જોડાણ, સુરત ગ્રેસ (૧૯૦૭) તેમજ તાલુકામાં વિકસેલી સામાજિક સુધારણા, આર્યસમાજ આંદોલન વગેરે સર્વગ્રાહી પાસાં તપાસ્યાં. આંદોલન સમયનું સાહિત્ય, પત્રિકાઓ, લોકગીત, રાસ-ગરબા ઉપર પ્રકાશ પાડ્યો.
આદિવાસીઓમાં થયેલી ગાંધીવાદી પ્રવૃત્તિનો માત્ર સ્પર્શ કરેલો.
નીચે રજૂ કરેલા ચાર્ટ દ્વારા structural approach થી બારડોલીનો ખેડૂત સામાજિક, આર્થિક દૃષ્ટિએસમજાવવાનો પ્રયાસ કરેલો. બારડોલી સત્યાગ્રહની સફળતા પાછળ જડબેસલાક તાલુકાના આંદોલન સમયે આયોજન હતું જે ચાર્ટ ન. ૨ માં દર્શાવ્યું છે. આ સંશોધનની મર્યાદા : ૧. ૬૦ ટકા વસતી ધરાવતા ખેતમજૂરો, ખેતદાસો, એમના સમાજ ઉપર પ્રકાશ જોઈએ તેવો પાડ્યો ના હતો. ૨. સ્ત્રીઓએ આગળ પડતી ભૂમિકા ભજવી હતી છતાં તેમના ફાળાનું વિશ્લેષણ કે ચર્ચા જોઈએ તેવી કરેલી નહીં. શહેરી તેમજ ગ્રામીણ બહેનોએ સ્ત્રી-નેતૃત્વ પૂરું પાડ્યું હતું પણ વિગતે પ્રકાશ પડેલો નહિ.
જો કે આ ખામી પાછળથી મેં આદિવાસી સ્ત્રીઓ ઉપર સંશોધન કરી લેખો લખી દૂર કરેલી.
મારું આ સંશોધન પુસ્તક રૂપે, પ્રેઝન્ટ્રી એન્ડ નેશનાલિઝમ : એ કેસ સ્ટડી ઑફ બારડોલી સત્યાગ્રહ” પ્રગટ થયું.' મારી વિસ્તરતી ક્ષિતિજો : ગુજરાત યુનિવર્સિટીમાં શિક્ષણ કાર્ય, વિદેશ ગમન - બાહ્ય જગત સાથે પરિચી
આજીવન શિક્ષક રહેવાની તક ૧૯૭૩માં પીએચ.ડી. લગભગ પૂરું થવા આવ્યું ત્યારે મળી. ગુજરાત યુનિવર્સિટીમાં વ્યાખ્યાતા તરીકે નિમણૂક થઈ. શિક્ષકની કામગીરી છેલ્લાં ૨૧ વર્ષ ઇતિહાસ વિભાગમાં-પાછળથી રીડર (૧૯૮૦), પ્રોફેસર (૧૯૯૦), અધ્યક્ષ (૧૯૯૨) અને ઓક્ટોબર ૧૯૯૪માં નિવૃત્તિ મળી ત્યાં સુધી તો કરી, પણ હજી પણ આજીવન ઇતિહાસનો અભ્યાસ ચાલુ છે. અત્યાર સુધી જે કંઈ ભાથું મળ્યું હતું તેનો ઉપયોગ
પથિક • સૈમાસિક – ઓક્ટો.-નવે.-ડિસે., ૨૦૦૩ • ૧૭
For Private and Personal Use Only
