________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
અનુસ્નાતક, એમ.ફિલ, પીએચ.ડી.ના વિદ્યાર્થીઓને તૈયાર કરવામાં કર્યો. આધુનિક ભારત, ભારતનો સ્વાતંત્ર્ય ઇતિહાસ, મધ્યકાલીન આર્થિક-સામાજિક ભારતનો ઇતિહાસ, ગુજરાતનો ઇતિહાસ વગેરે વિષયો ભણાવવાનો અનેરો આનંદ આવ્યો. સંતુષ્ટ વિદ્યાર્થીઓના પ્રતિભાવો જોઈ મારા આનંદમાં ઘણો વધારો થતો.
મારું ધ્યેય : Mapping of Gujarat History ડૉ. બિમલપ્રસાદના સૂચન પ્રમાણે વણખેડાયેલાં, વેરાન, ઉજ્જડ પાસાંઓ ગુજરાત ઇતિહાસમાં હોય તેના ઉપર કામ કરવું અને આ વિષયો ઉપર પ્રકાશ પાડવો, સંશોધન કરવું એ મારું આજીવન ધ્યેય છે. ભારતના બીજા પ્રદેશોના ઇતિહાસમાં ખેડાણ થયું છે તેવું ગુજરાતમાં નથી થયું. પરિણામે મેં નિશ્ચય કર્યો કે અંગ્રેજીમાં જ લખવું જેથી એનો વાચકવર્ગ વ્યાપક રહે, પરપ્રાંતમાં ગુજરાત વિષે લોકો માહિતગાર થાય. ઇતિહાસમાં ખાસ કરીને બ્રિટિશયુગ દરમિયાન ગુજરાત ઉપર વિશેષ કામ કર્યું. મારા કાર્યનો વ્યાપ ત્રણ સ્તરે રહ્યો. ૧. સ્થાનિક કક્ષાએ - ગુજરાતની યુનિવર્સિટીઓ, કૉલેજો , સંસ્થાઓ દ્વારા આયોજિત થતા સેમિનારો,
તાલીમશિબિરો (workshop) રીફ્રેશર કોર્સ ભણાવવામાં શક્ય તેટલા ગુજરાતનાં સામાજિક, રાજકીય
આર્થિક પાસાઓ ઉપર સંશોધન-લેખો કરવા પ્રયાસ કર્યો. ૨. રાષ્ટ્રીય સ્તરે ગુજરાત બહાર, મુંબઈ, મહારાષ્ટ્ર, દિલ્હી, કલકત્તા, બનારસ, હૈદરાબાદ વગેરે સ્થળે થતા
સેમિનારોમાં ભાગ લઈ શોધપત્રો ગુજરાત ઉપર રજૂ કર્યા. ઇંડિયન હિસ્ટરી કેંગ્રેસમાં પણ સંશોધન-લેખો
વાંચ્યા. ૩. આંતરરાષ્ટ્રીય ક્ષેત્રે આયોજિત પરિષદોમાં ગુજરાતના ઇતિહાસ ઉપર પ્રકાશ પાડ્યો. આ ઉપરાંત પેરિસ
(ફાન્સ)માં “સીટે યુનિવર્સિટી અને સોર્બોન યુનિવર્સિટીમાં તેમજ સન્ડરલેન્ડ યુનિવર્સિટી (યુ.કે.)માં મુલાકાતી
પ્રોફેસરની કામગીરી મળતાં (૧૯૯૬-૨૦૦૧) પણ ગુજરાત અંગે રજૂઆત થતી હતી. ગુજરાતના ઇતિહાસને સ્પર્શ કરતા વિષયોમાં કરેલું ખેડાણ : આર્થિક ઇતિહાસ : બારડોલીનું ખેડૂત આંદોલન (૧૯૨૮)
એકમાત્ર શરૂઆત હતી. ગુજરાતનો વિશાળ દરિયાઈ કિનારો, તેનો ધીકતો વેપાર, સૈકાઓથી વિકસેલું તેનું વહાણવટું હતું. ગુજરાતના આ પાસા ઉપર કામ કરવાની તક “દરિયાઈ ઇતિહાસ” વિષય પર ગોવામાં નેવલ ઈન્સ્ટિટ્યૂટ તરફથી (૧૯૮૦) આયોજિત સેમિનારમાં “ભાવનગર બંદરના વેપાર-વાણિજ્યના વિકાસઅવરોધો ૧૭૨૩-૧૮૯૬” શોધપત્ર રજૂ કરી મેળવી. ગુજરાતના સદીઓથી વિકસેલા વેપાર સાથે સંકળાયેલા વેપારીઓનાં મહાજનો અને કારીગરોનાં પંચો અંગે ખેડાણ કર્યું. સામાન્ય રીતે ગુજરાતમાં “સ્વદેશી આંદોલન' બંગાળના ભાગલા સમયે (૧૯૦૫-૦૮) વિકસ્યું એવો જ ખ્યાલ બધાને હતો પરંતુ ગુજરાત અને તેમાંયે અમદાવાદમાં બ્રિટિશ શાસનકાળમાં આધુનિક કાપડ મિલઉદ્યોગ મોટા પાયા ઉપર વિકસ્યો, તેની શરૂઆત ૧૮૬૧ થી થઈ, ૧૯૧૪ સુધી પ૪ કાપડની મિલો કેવળ અમદાવાદમાં સ્થપાઈ અને ભારતનું માંચેસ્ટર કહેવાયું, આ ઉદ્યોગપતિઓએ બ્રિટિશ માલના બહિષ્કાર અને સ્વદેશી માલની ખપત માટે ૧૮૭૫ થી ગુજરાતમાં વિદેશી આંદોલન છેડ્યું હતું. આ આંદોલનમાં સ્ત્રી-શિક્ષિકાઓ, ગુજરાતના શિક્ષકોએ સ્વદેશી ઉપર ખૂબ લખાણો લખ્યાં. પુસ્તકો, દુહાઓ, ગીત સ્વદેશીને બિરદાવતાં ૧૯મી સદીના ઉત્તરાર્ધમાં ગુજરાતમાં લખાયાં. ગુજરાતમાં સ્વદેશી આંદોલન ૧૮૭૫-૧૯૦૮' ઉપર ઇંડિયન હિસ્ટરી કેંગ્રેસ, અમૃતસર (૧૯૮૦)માં રજૂ કર્યો. “ આ મહાનિબંધ ‘ખેડૂત આંદોલન ઉપર તૈયાર કર્યો હતો, પરંતુ આ નિબંધ મર્યાદાઓ જણાતાં ગુજરાતના ખેડૂતો અને તેમાંય વિશેષ કરીને આદિવાસી ખેડૂતો, ખેતમજૂરો, હાળીઓની ભૂમિકા સ્વાતંત્ર્ય આંદોલન સમયે કેવી રહી ! એ અંગે આગળ સંશોધન કર્યું અને ગુજરાતના ખેડૂતોના ૧૯૩૦ થી સ્વાતંત્ર્યની પ્રાપ્તિ સુધી તેમના અભિગમો-જુદા
પથિક - મૈમાસિક – ઓક્ટો.-નવે.-ડિસે., ૨૦૦૩ • ૧૮
For Private and Personal Use Only
