________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
જ થતું ગયું. સૌપ્રથમ વિદેશની આંતરરાષ્ટ્રીય પરિષદમાં જવાનો મોકો ૧૯૮૬માં મળ્યો. હિંદી મહાસાગરમાં મડાગાસ્કરની નીચેદ-આફ્રિકા નજદીક આવેલ ફ્રેન્ચ ટાપુ રેન્સો (La Reunion) અને બાજુમાં આવેલ મોરેશિયસમાં જવાનું આમંત્રણ પ્રોફેસર મકરંદ મહેતા અને મને મળ્યું. ઇન્ડો-ફ્રેન્ચ કલ્ચરલ ઍકચેન્જ પ્રોગ્રામના ઉપક્રમે ૧૮ દિવસ ‘ઇન્ડો-ફ્રેન્ચ કલ્ચરલ પરિષદ'નું આયોજન થયું. અહીં મને ફ્રેન્ચ ભાષાનું જ્ઞાન ખૂબ ઉપયોગી નીવડ્યું. ૧૮૬૬ના અરસામાં લૂઈ રૂઝલે નામના ફ્રેન્ચ મુસાફરે ગુજરાત અને રાજસ્થાનની મુસાફરી કરી હતી અને વિશેષ કરીને ગુજરાત, રાજસ્થાનનાં સાંસ્કૃતિક સામાજિક પરિબળો ઉપરાંત રજવાડાંઓ ઉપર સુંદર પ્રકાશ પાડ્યો હતો. પરિણામે મેં આ વિષય ઉપર જ ફ્રેન્ચ પરસેપ્શન ઑફ પ્રિન્સલી સ્ટેટ ઑફ ઇંડિયા ઇન મિડ-નાઇનટીન્થ સેન્ચ્યુરી થ્રુ લૂઈ રૂઝલેઝ ટ્રાવેલ એકાઉન્ટ” ઉપર મેં શોધપત્ર રજૂ કર્યો, જે ત્યારે તેઓએ બહાર પાડેલા પરિષદના પ્રોસીડિંગ્સમાં છપાયો હતો.
સાથે સાથે મોરેશિયસમાં આવેલા “ગાંધી ઇન્સ્ટિટ્યૂટ માં અમને ગાંધીજી ઉપર ભાષણ કરવાની તક મળી હતી.
England France :
પીએચ.ડી.ના સંશોધન સમયે ઇંગ્લેંડની ઇંડિયા ઓફિસ લાયબ્રેરી' માં બ્રિટિશ યુગના સચવાયેલા દસ્તાવેજો જોવાની મુરાદ અધૂરી રહી હતી. ૧૯૮૯માં “સ્વાતંત્ર્ય ચળવળમાં સ્ત્રીઓની ભૂમિકા વિષય મેં સંશોધન માટે પસંદ કર્યો અને યુ.જી.સી.એ મને છ અઠવાડિયાં માટે ઇંગ્લેડ જવાની શિષ્યવૃત્તિ આપી. સાથે સાથે મને પેરિસમાં આવેલી સીટે યુનિવર્સિટી (Cite University) સાથે સંલગ્ન “મેઝ દ સ્યા હોંમ” (Maison De Sciene La Homme” એટલે સમાજવિદ્યા ભવન કહી શકાય, ત્યાં મને એક મહિનો કામ કરવાની ફેલોશિપ પણ મળી. સીટે યુનિવર્સિટી ઉપરાંત પેરિસની “નેશનલ બીબલીઓથિકમાં ફ્રાન્સની જેકોબીન ક્લબ અને ટીપુ સુલતાનના મૂળ પત્રવ્યવહારો, શ્યામજી ક્રિષ્ન વર્માનું અદ્ભુત સાહિત્ય, સિરાજઉદૌલાના દસ્તાવેજો વગેરે ઘણું જોવા મળ્યું. ઇંગ્લેંડમાં ઇંડિયા ઓફિસ લાયબ્રેરી, બ્રિટિશ મ્યુઝિયમ લાયબ્રેરી, ઓરિયેન્ટલ લાયબ્રેરી, સૌઆઝ- SOAS (School of Oriental and African Sudies) લાયબ્રેરીમાં ઘણું વાંચવા મળ્યું. ખૂબ સાહિત્ય એકત્રિત કર્યું. ઓક્સફર્ડની બોડેલીન લાયબ્રેરીમાં પણ કામ કરવાની તક મળતી રહી. ત્યાં ઔરંગઝેબની સહીઓવાળા પત્રો-નિગારનામા, શાહજહાંનનાં ફરમાનો, શાંહજહાન નામા, તુઝુકી બાબરી વગેરે મુઘલકાલીન મૂળ દસ્તાવેજો ઑક્સફર્ડની લાયબ્રેરીમાં છે.
ઇંડિયા ઑફિસ લાઇબ્રેરીમાંથી ગુજરાત અને સ્ત્રી-પ્રવૃત્તિ વિષેની અપાર માહિતી, બ્રિટિશ ઑફિસરોની પત્નીઓનાં લખાણો, ગુજરાત કૉલેજમાં અંગ્રેજીની પ્રાધ્યાપિકા અને પાછળથી પ્રિન્સિપાલ બનેલી (૧૮૯૮માં) પારસી બહેન કોરનેલિયા સોરાબજીનાં પેપર્સ, ચીમનાબાઈ પેપર્સ, ઉપરાંત “અખિલ હિંદ મહિલા પરિષદ” (૧૯૨૭)નાં પ્રથમ પ્રમુખ હંસાબેન મહેતાનાં ભાષણો વગેરે સાહિત્ય મળ્યું. ગુજરાતી જૂનાં પારસી નાટકો જે ૧૮૨૩ થી લખાયેલાં અને ભજવાતાં હતાં તે મને ઓરિયન્ટલ લાઇબ્રેરીમાંથી મળ્યાં. આ ઉપરાંત અનેક ગુજરાતી ભાષાનાં જૂનામાં જૂનાં પુસ્તકો મળ્યાં. ઑક્ટો.૧૯૯૪માં નિવૃત્તિ બાદ Englandમાં વિઝિટિંગ પ્રોફેસર, ઉપરાંત ઇટાલી, ફ્રાન્સની યુનિવર્સિટીઓમાં આ સાહિત્ય અને જીવનમાં ઇતિહાસનું જ્ઞાન-સમજનું ભાથું ઇંગ્લેડમાં માત્ર છ અઠવાડિયામાં ગ્રહણ ન’તું થયું. ૧૯૯૬ થી ૨૦૦૧ સુધી ઇંગ્લેડની સંડરલેન્ડ યુનિવર્સિટી પ્રોફેસર મહેતા અને મને વિઝિટિંગ પ્રોફેસર તરીકે પાંચ વર્ષ માટે આમંત્રણ મળ્યું ત્યારે ઘણા બધા ઐતિહાસિક સ્રોતો એકત્રિત કરવાની તક સાંપડી. સંડરલેન્ડમાં બ્રિટિશ ઇતિહાસ ઉપરાંત સ્ત્રી-અભ્યાસો (Gender Studies) સમાજકલ્યાણ, વગેરે વિભાગોમાં શીખવવાનો અનુભવ મળ્યો.
પથિક ♦ ત્રૈમાસિક ઓક્ટો.-નવે.-ડિસે., ૨૦૦૩ ૭ ૨૦
-
For Private and Personal Use Only
