________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir પીએચ.ડી.ના વિષયની પસંદગી : ૧૯૭૧ના અરસામાં ‘સ્કૂલ ઑફ ઇન્ટરનેશનલ સ્ટડીઝ માં આંતરરાષ્ટ્રીય સંબંધો કરતાં પ્રાદેશિક અભ્યાસો તરફ ઝુકાવ આવ્યો. મારા માર્ગદર્શક પ્રોફેસર બિમલપ્રસાદે પિતાતુલ્ય સલાહ આપી. આ સમયે હું બે બાળકોની માતા હતી. તેમણે મને કોઈ મહત્ત્વકાંક્ષી વિષય કરતાં હું જેના ઉપર કામ કરી શકે અને છતાં ખૂબ ઉપયોગી નીવડી શકે તેવા વિષય પર કામ કરવા સૂચન કર્યું કે મારે ગુજરાતના જ ઈતિહાસમાં સંશોધન કરવું. ગાંધીયુગના ગુજરાત ઉપર ખેડાણ જોઈએ તેવું થયું ના હતું. ભારતની સ્વતંત્રતાના સંગ્રામમાં ગાંધી ગુજરાત કેન્દ્રબિન્દુ હતા. ગુજરાતે ગાંધીજીને તેમની સત્યાગ્રહ પદ્ધતિને અજમાવેશ કરવાની પ્રયોગશાળા પૂરી પાડી હતી. ગુજરાતે કર્મનિષ્ઠ નેતાઓ, કાર્યકરો, સ્વયંસેવકો, સ્ત્રીઓ અને પુરુષો સેનાનીઓ આપ્યા. ગાંધીજી અને તેમના જમણા હાથ સમા વલ્લભભાઈને સાધનસામગ્રી, માનવશક્તિ આપ્યાં, તેમણે કહ્યું, “એક ગુજરાતી તરીકે, ગાંધીયુગ દરમિયાન થયેલા કોઈ એક આંદોલન પર કામ કરીને ગુજરાતી સાહિત્યમાં ખડકાયેલું વિપુલ સાહિત્ય, નામી-અનામી સ્ત્રીપુરુષો, ગુજરાતનાં ગામડાંની પ્રજા ઉપર તારા સિવાય કોણ પ્રકાશ પાડી શકે ? આ દિશામાં સંશોધન કરવું તમારી ફરજ છે. આ સાહિત્યને અંગ્રેજી ભાષામાં રજૂ કરો તો તેનો વાંચનાર વર્ગ ઘણો વ્યાપક બને.” મારો વિષય નક્કી થયો “બારડોલી સત્યાગ્રહ, 1928 : એક ખેડૂત આંદોલન” સંશોધનની રૂપરેખા અને ફળશ્રુતિ : 1. સૌ પ્રથમ તો એ પ્રશ્ન થયો કે આટલાં બધાં આંદોલનો ગુજરાતમાં ગાંધીયુગ દરમ્યાન થયાં તો શા માટે બારડોલી સત્યાગ્રહ ઉપર કામ કરવું ? 2. વળી આ આંદોલન ઉપર મહાદેવ દેસાઈએ દળદાર પુસ્તક બહાર પાડ્યું હતું. ઉપરાંત નરહરિ પરીખ, ઈશ્વરલાલ ઇચ્છારામ દેસાઈ, આ આંદોલન ઉપર પ્રકાશ પાડી ચૂક્યા હતા. મારે નવું શું કહેવાનું હતું ? 3. આ આંદોલનનું નેતૃત્વ ધુરંધર પ્રખર રાજકારણીય એવા વલ્લભભાઈ પટેલે લીધું હતું. શું આ ખેડૂત આંદોલન એક રાજકીય ઘટના હતી કે જે દ્વારા ગાંધીજી, વલ્લભભાઈ શક્તિશાળી ખેડૂત મંચ બ્રિટિશ સલ્તનત સામે ઊભો કરવા માંગતા હતા ? સાચા અર્થમાં ખેડૂતોને બ્રિટિશ સરકારે અન્યાય કરેલો ? બ્રિટિશ સરકારે એક યા બીજા કારણો રજૂ કરી દર ત્રીસ વર્ષે થતી તૈયતવારી પ્રદેશોમાં જમીનમહેસૂલની આકારણીમાં ૧૯૨૬માં દક્ષિણ ગુજરાતના તાલુકાઓમાં એકાએક 30% જમીન મહેસૂલ વધારી મૂક્યું. સવાલ એ હતો કે જો આ જમીન મહેસૂલ વધારો જમીન ધરાવતા ખેડૂતોને સ્પર્શતા હોય તો ખેતમજૂરો, જમીનવિહોણા ખેતદારોનો અભિગમ આ આંદોલન અંગે કેવો હતો ? તેમાં 60 ટકા વસ્તી ધરાવતો વર્ગ હતો (ચાર્ટ 1 જુઓ). મેં નવું શું શોધું? ૧૯૨૮નો બારડોલી સત્યાગ્રહ એ જ એક સત્યાગ્રહ આંદોલન હતું કે જે સફળ થયું હતું. વલ્લભભાઈ પટેલે આ ખેડૂત આંદોલનને એવું વ્યવહારુ સ્વરૂપ આપ્યું. એવી રીતે આયોજન કર્યું કે જ્યાં ગાંધીજી નિષ્ફળ ગયા હતા ત્યાં આંદોલન સફળ થયું. ખેડા સત્યાગ્રહ, ૧૯૨૧-૨૨નું બારડોલી ખાતે પસંદ કરાયેલું અસહકારનું આંદોલન નિષ્ફળ ગયાં હતાં (ચાર્ટ 2 જુઓ). મહાદેવ દેસાઈ, નરહરિ પરીખ, ઈશ્વરલાલ ઇચ્છારામ દેસાઈ વગેરેએ આ આંદોલન ઉપર ઘણું સાહિત્ય ખડક્યું. પરંતુ તેઓ ખુદ સ્વતંત્ર સેનાનીઓ હતા, તેમાં ભાગ લીધો હતો, એક ઇતિહાસકારની અદાથી નિષ્પક્ષ રૂપે કઈ રીતે આ બનાવને નીરખી શકે ! વળી તેમની પાસે સરકારી દસ્તાવેજો, ગવર્નર જનરલ, ગવર્નર, કલેક્ટર કમિશનરના પત્રો ના હતા. મેં આ દસ્તાવેજો, પોલીસ ફાઈલો, કેંગ્રેસની એ.આઈ.સી.સી.ની ફાઈલો, પથિક * સૈમાસિક - ઓક્ટો.-નવે.-ડિસે., ર૦૦૩ 0 14 For Private and Personal Use Only
