________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
મારી ઇતિહાસ અંગેની વિભાવના : અનુભવની એરણેથી
પ્રા. શિરીન મહેતા
ઇતિહાસ વિષેની મારી વિભાવનાના ઘડતરમાં મારા શૈશવકાળ, વિદ્યાર્થી અવસ્થાનાં જે પરિબળોએ ભાગ ભજવ્યો છે તેનો ઉલ્લેખ જરૂરી સમજતાં તેટલા પૂરતાં આત્મલક્ષી વિધાનો કર્યા છે.
મારો ઇતિહાસ સાથેનો નાતો એક ઐતિહાસિક ઘટના સમાન બન્યો. સાત વર્ષની મારી વયે દેશના ભાવિ ઇતિહાસનું ચણતર નક્કર પાયા ઉપર થઈ રહ્યું હતું. ઐતિહાસિક ઘટનાઓ ત્વરિત ગતિથી આકાર લઈ રહી હતી. ૧૯૪૨નો અરસો હતો. હિંદ છોડો' આંદોલનો જોર-શોરથી ચાલી રહ્યાં હતાં. ૧૯૪૧ના અમદાવાદની ખૂબ જ વિખ્યાત એવી રાષ્ટ્રીય શાળા “શેઠ સી.એન. વિદ્યાલયના બાળમંદિરમાં મારો પ્રવેશ રોમાંચક રહ્યો. શાળાના મુખ્ય શિક્ષક જાણીતા શાયર શ્રી ઝીણાભાઈ દેસાઈ જેઓ ‘સ્નેહરશ્મિ'ના તખ્ખલુસથી ઓળખાતા તેમનાં ધ્વજ અંગેનાં રાષ્ટ્રીય કાવ્યો, શ્રી ઉમાશંકર જોષી અને સુન્દરમ્-ત્રિભુવનદાસ લુહારનાં રાષ્ટ્રગીતો વિદ્યાર્થીઓમાં મુકા કંઠે ગવાતાં. આઝાદીના નારાઓ સભર વાતાવરણ, સભા, સરઘસો રાષ્ટ્રીય નેતાઓનાં આવાગમન એ શાળામાં રોજના કાર્યક્રમ રહેતા. જો કે પાછળથી શાળાઓ આઠ મહિના બંધ રહી. પરંતુ આઝાદીની તમન્ના, રાષ્ટ્રવાદ, ખાદીનો પહેરવેશ, જીવનમાં સાદાઈ ગળથુથીમાંથી મળ્યાં. ઇતિહાસનું સચોટ બીજારોપણ, પ્રત્યક્ષ
સ્વરૂપે થતું જતું હતું. વળી હાઈસ્કૂલમાં ઇતિહાસ-ભૂગોળના વિષયનું રસપાન કરાવનારા ઉત્તમ શિક્ષક ભાસ્કરરાવ વિક્રાંસ મળ્યા. તેઓ જે રીતે નકશાઓ દ્વારા શિક્ષણકાર્ય કરતા તે એવું તો મગજમાં ઊતરતું કે આજે પણ ભુલાય તેમ નથી. જાણે-અજાણે પણ મારા માનસ ઉપર સમય અને સ્થળનો તાલમેલ સ્પષ્ટપણે ઘૂંટાતો જતો હતો.
ઘરનું વાતાવરણ પણ અભ્યાસ કેન્દ્રિત હતું. પિતા સ્નાતક હતા. સંસ્કૃત, અંગ્રેજી, ઇતિહાસનું ઊંડું જ્ઞાન ધરાવતા હતા. સ્વભાવે શિક્ષક હતા પણ કાપડની મિલમાં “સેલ્સમેન’ની નોકરી કરતા. તેથી તેમને ઘણી વખત દેશભરમાં પર્યટણ કરવું પડતું. લાંબાગાળાની તેમની મુસાફરીમાં અમે પણ જોડાતાં. ઐતિહાસિક સ્થળો, સ્મારકો, યુઝિયમોની મુલાકાતે અમે જતાં અને તે અંગેનું સાહિત્ય એકત્રિત કરવાનો પિતાને ગાંડો શોખ હતો. તેમને મુખેથી રાજામહારાજાઓની વાતો, લોકવાયકાઓ વગેરે સાંભળવા મળતાં. આમ બાળપણથી જ ઐતિહાસિક ઘટનાઓ-બનાવો જાણવાની-જોવાની ઉત્સુકતા-આતુરતા જન્મી.
આઝાદી મળી. ૧૯૫૧માં એસ.એસ.સી.માં ઉત્તીર્ણ થયા બાદ અમદાવાદની ગૌરવવંતી કૉલેજ ગુજરાત કૉલેજમાં પ્રવેશ મળ્યો. બ્રિટિશ સરકાર સ્થાપિત આ કૉલેજમાં વિનયન અને વિજ્ઞાન બે વિભાગો હતા. મારો પ્રથમ વર્ગ હતો તેથી મને વિજ્ઞાન શાખામાં પ્રવેશ મળ્યો પરંતુ તે જમાનામાં છોકરીઓ માટે શિક્ષિકાની કારકિર્દી ઉત્તમ ગણાતી. ડૉક્ટરી, ઇજનેરી વ્યવસાયો દુષ્કર મનાતા. મેં વિનયન વિભાગમાં જ પ્રવેશ માન્ય રાખ્યો. વકીલાત, શિક્ષક એ જ સારા વ્યવસાયો બ્રિટિશ યુગમાં લેખાતા, ગુજરાત કૉલેજમાં બે વર્ષના સામાન્ય અભ્યાસક્રમો બાદ સ્નાતક કક્ષાએ મુખ્ય વિષય તરીકે વિષયની પસંદગીનો પ્રશ્ન આવ્યો. મારાથી બે વર્ષે મોટા મારા ભાઈ પણ ગુજરાત કોલેજમાં હતા, તેઓ ઇતિહાસ વિષય સાથે સ્નાતક થયા હતા. તેમણે મને સૂચન કર્યું, “ઇતિહાસ વિષય રસપ્રદ છે. બી.એ, સાલેટોર, જી.બી. દેશપાંડે, એન.બી. નાયક, પ્રો. મોરાથિસ જેવા પ્રોફેસરો ઇતિહાસ સરસ શિખવાડે છે. વળી મારી પાસે ઇતિહાસના સુંદર પુસ્તકો ખરીદેલાં છે. તેને કામ આવશે અને ખર્ચ નહીં કરવો પડે.” મધ્યમવર્ગનાં ટાંચાં સાધનોમાં કરકસર થાય તો સારું એમ વિચારી ઇતિહાસ વિષય પસંદ કર્યો ખર્ચ
* નિવૃત્ત પ્રાધ્યાપક-અધ્યક્ષ, ઇતિહાસ વિભાગ, ગુજરાત યુનિવર્સિટી, અમદાવાદ
પથિક • સૈમાસિક – ઓક્ટો.-નવે.-ડિસે., ર૦૦૩ ૧૧
For Private and Personal Use Only
