________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
છે. પરંતુ આ આધિપત્યવાદી પશ્ચિમના સર્વાંગી આક્રમણ સામેના તીવ્ર પ્રત્યાઘાતના સ્વરૂપમાં અંતિમવાદી-કટ્ટર ધર્મપંથી આંદોલન શરૂ થયું છે. આ આંદોલને રાષ્ટ્રીય સરહદોનું મહત્ત્વ ઘટાડી નાખ્યું છે. આધુનિક સમયમાં રાષ્ટ્રવાદી ભાવનાનું કેન્દ્ર રાજ્ય બન્યું. ધીરે ધીરે રાજ્યે સંસ્કૃતિનું મહત્ત્વ ઘટાડી નાખ્યું. સંસ્કૃતિનું અર્થઘટન કરવાનો ઇજારો પણ રાજ્યે પોતાની પાસે રાખ્યો અને રાજકીય પ્રવૃત્તિ સાથે જોડાયેલા રાજકારણીઓ સાંસ્કૃતિક મૂલ્યોના ‘રક્ષક’ બન્યા છે. આમ સંસ્કૃતિની ઢાલ બનાવીને સંસ્કૃતિના રક્ષક તરીકે હવે રાજ્યો વચ્ચે પણ નવી સ્પર્ધા શરૂ થઈ છે. પરિણામે સંસ્કૃતિમાં માનવમૂલ્યો નષ્ટ થવાની અણી પર છે.
પશ્ચિમની જ્ઞાનમીમાંસાના માળખામાં રહીને માનવ ઇતિહાસનો અભ્યાસ કરતાં જણાશે કે તેમાં ઘર્ષણ, સ્પર્ધા અને આધિપત્ય સ્થાપવાની મનુષ્યની વૃત્તિને બૌદ્ધિક રીતે ઐતિહાસિક પરિવર્તનોનાં નામ હેઠળ વધારે મહત્ત્વ આપવામાં આવ્યું છે. ત્રણે પ્રકારના મનુષ્યના પાયાના સંબંધોમાં મનુષ્યના આંતરિક ગૌરવ અને તેની ખરી સ્વતંત્રતાને પોષક એવાં મૂલ્યોનો હ્રાસ થતો દેખાય છે. કમનસીબે આધુનિક યુગમાં ઇતિહાસનો ઉપયોગ દરેક સમાજ કે સમાજનાં જૂથો પોતાની ઓળખ (identity) ને ટકાવવા કે વિચારસરણીને લાદવાના સાધન તરીકે કરતાં દેખાય છે. પરિણામે આ સમૂહવાદી માનસિક્તામાં મનુષ્ય મનુષ્ય વચ્ચેના સંબંધોમાં પ્રેમ કે સ્નિગ્ધતા ઘટતી જાય છે. તે આ જ્ઞાનમીમાંસાના વિકલ્પમાં ભારતના સામાજિક વિશ્વદર્શને રજૂ કરેલી જ્ઞાનમીમાંસાના અભિગમથી ઇતિહાસનો અભ્યાસ કરી શકાય ? ભારતના સામાજિક વિશ્વદર્શન દ્વારા ગાંધીજીએ મનુષ્ય માત્રની સ્વતંત્રતાની કલ્પના ‘સ્વરાજ'ની વિભાવના દ્વારા રજૂ કરી, જેમાં મનુષ્યનું પોતાના પર પોતાનું જ તંત્ર હોય, જેમાં સ્વ ઉપરનો અંકુશ બીજાના સ્વનો સ્વીકાર કરે, તેનું ગૌરવ કરે અને તેને પોતાનો જ માને તો એ સમાજ અહિંસક સમાજ બને. તેમાં આધિપત્યવાદી રાજ્ય જેવી સંસ્થાનું મહત્ત્વ ન હોય. તેમાં નાના સમુદાયોનું પોતાનું જ તંત્ર હોય. શોષણવિહીન સ્વદેશી ભાવના આધારિત જીવનશૈલી અને વિકેન્દ્રિત અર્થતંત્ર, આસપાસની પ્રકૃતિને અનુકૂળ હોય. આ આદર્શવાદી ભાવના નથી, પરંતુ પર્યાવરણ શુદ્ધિ અને પાણીના બચાવ જેટલી જ અત્યારથી આવશ્યક્તા છે. અત્યારે ઇતિહાસને ત્રિભેટે ઊભેલા માનવસમાજે માહિતીસભર આંધળું જ્ઞાન, વિષાદયુક્ત બૌદ્ધિક જ્ઞાન અને સ્થળકાળને અતિક્રમણ પ્રજ્ઞામાંથી પસંદગી કરવાની છે. પોતાના અને બીજાનાની ભાવનાએ મહાભારત સર્જ્યું. મહાભારતમાં, જ્ઞાનમીમાંસાના સંદર્ભમાં એક અંતિમ પાસું અંધ ધૃતરાષ્ટ્રનું પાત્ર છે. તો બીજી બાજુ તેથી તદ્દન જુદી જ્ઞાનમીમાંસાની દૃષ્ટિ ધરાવતા કૃષ્ણનું પાત્ર છે. તો બે વચ્ચે ‘ચર્મચક્ષુ'ની દૃષ્ટિ ધરાવતા અર્જુનનું પાત્ર છે, જે યુદ્ધરૂપી કટોકટી વખતે જ વિષાદનો અનુભવે કરે છે. જો ઇતિહાસનું જ્ઞાન માત્ર વિપુલ પ્રમાણમાં આંધળી માહિતી જ આપતું રહેશે તો તે આપણી કમનસીબી હશે, જો તે બૌદ્ધિક એવી ચર્મચક્ષુની દૃષ્ટિ આપતું હશે તો તે વિષાદમય જ રહેવાનું. તેને અતિક્રમવા માટે એટલે આજની આધુનિક પશ્ચિમની સંસ્કૃતિની પાયાની સંરચનાને અતિક્રમવાની દૃષ્ટિ એ જ કૃષ્ણાની પ્રજ્ઞા - દિવ્યચક્ષુની દૃષ્ટિ હોઈ શકે. સ્થળ-કાળના પિંજરામાંથી બહાર જોવાની આ ષ્ટિ મનુષ્યને ક્યારે પ્રાપ્ત થશે ! ઇતિહાસને આ સવાલ આપણે ગંભીરતાથી પૂછી શકીએ ? આવા સવાલ પૂછવાની ઉત્કંઠા સાથે ઇતિહાસ સંશોધન થશે ? તેની સંશોધન પદ્ધતિમાં પરિવર્તન આવશે ?
*
પથિક * ત્રૈમાસિક – ઓક્ટો.-નવે.-ડિસે., ૨૦૦૩ ૦ ૧૦
For Private and Personal Use Only
