________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
અને ટોળાના માનસને અનુમોદન આપતી ફાસીવાદ-નાઝીવાદી વિચારસરણીએ યુરોપ પર પકડ જમાવી. તો બીજી બાજુ વ્યક્તિ સ્વાતંત્ર્ય કરતાં વ્યક્તિ સમાનતાના અતિરેક હેઠળની રાજકીય-આર્થિક વિચારસરણીએ પણ સામ્યવાદને નામે ટોળાશાહીને ઉત્તેજન આપ્યું. પ્રચારના આ યુગમાં મનુષ્યનું સ્વત્વ નાબુદ કરીને તેને ટોળામાં બદલાવી નાખનાર અને જીવનના કેન્દ્રથી દુર એવી ઉપલી સપાટીને જ જીવનના કેન્દ્ર તરીકે ધરાવ નતાએ આ ટોળાશાહી સંસ્કૃતિના તારણહાર બન્યા. અંતિમવાદી જીવનપદ્ધતિ દ્વારા આ સમુહવાદી વિચારસરણીની
ત્ય, સંગીત, કળા વગેરે ક્ષેત્રે જોવા મળે છે. તે સમયનાં એબ્સર્ડ નાટકો કે ચિત્રકળા મનુષ્યના ખાલીપણાનો અંદાજ આપે છે. વિજ્ઞાન અને યંત્રવિજ્ઞાનના ઝડપી વિકાસ સાથે માનવ સંબંધો સંપૂર્ણ રીતે ઉપયોગિતાને આધારે રચાયા. આધિપત્યવાદી સામાજિક વિશ્વદર્શન હેઠળ વધારે સ્પધી, વધારે ઉત્પાદન અને વધારે સિદ્ધિઓ રૂપી ‘અમૃત'. માનવ ખોપરીના પાત્રમાં જ પીવાતી મહત્ત્વાકાંક્ષાએ બીજું વિશ્વયુદ્ધ સજર્યુ.
બરાબર આ જ સમયે એટલે કે ૨૦મી સદીના પૂર્વાર્ધમાં ગાંધીજીએ ભારતના સામાજિક વિશ્વદર્શન હેઠળ નવી માનવ સંસ્કૃતિ રચવાના આશયથી હિંદ સ્વરાજ' જેવી પુસ્તિકા દ્વારા ભાવિ માનવ સંબંધોની સંરચનાનો નવો નકશો તૈયાર કર્યો, અને તેને અનુલક્ષીને ભારતની સ્વતંત્રતાની લડત ચલાવવા અનુરોધ કર્યો. તે સમયના માનવ સમાજોના પરિપ્રેક્ષ્યમાં બે જુદાં જુદાં સામાજિક વિશ્વદર્શન વ્યવહારમાં કેવી રીતે કામ કરે છે તેનો અભ્યાસ હજુ સુધી કોઈ ઇતિહાસકારે ગંભીરતાથી કર્યો હોય એમ લાગતું નથી. પશ્ચિમની જ્ઞાનમીમાંસાના પ્રભાવ હેઠળ ઇતિહાસકારોએ સ્વતંત્રતાના આંદોલનની ચૂળ ઘટનાઓનું વિશ્લેષણ કરતા દરતાવેજી પુરાવાઓનો વિશેષ અભ્યાસ કર્યો છે. પરંતુ જે સમયે પશ્ચિમનો સમાજ જે પ્રકારનું સાંસ્કૃતિક ખાલીપણું અનુભવતો હતો તે સમયે ભારતના સમાજે રાજકીય સ્વતંત્રતાને વ્યાપક અર્થમાં લઈને ખરી માનસિક સ્વતંત્રતા પ્રાપ્ત કરવા ગાંધીજીના નેતૃત્વ હેઠળ નવો પુરુષાર્થ કર્યો હતો. જો કે રાજકીય સ્વતંત્રતાની પ્રાપ્તિ પછી છેલ્લા પચાસ વર્ષના ગાળા દરમ્યાન ભારત ધીરે ધીરે પશ્ચિમના સામાજિક વિશ્વદર્શનના વમળમાં આવી ગયું દેખાય છે.
બીજા વિશ્વયુદ્ધ પછી વિજ્ઞાન અને યંત્ર વિજ્ઞાનની પ્રબળ અસર હેઠળ નવી સંહારક શક્તિ ધરાવતા સમાજમાં લોકશાહી, મૂડીવાદ અને સામ્યવાદને નામે સમૂહવાટે નવું સ્વરૂપ ધારણ કર્યું. પશ્ચિમના સમાજની પકડમાંથી રાજકીય સ્વતંત્રતા પ્રાપ્ત કરતા સમાજ પર લોકશાહી અને સામ્યવાદને નામે નવા પ્રકારનું આધિપત્ય સ્થાપવાની સ્પર્ધા શરૂ થઈ. છેલ્લા ત્રણેક દાયકાઓ દરમ્યાન પશ્ચિમના સમાજે “બીજા’ સમાજો પર પોતાનું સાંસ્કૃતિક, આર્થિક અને તે દ્વારા રાજકીય આધિપત્યને મજબૂત બનાવ્યું છે. સાથે સાથે પશ્ચિમના સમાજમાં પણ ઉપર છલ્લાં પરિવર્તન આવ્યાં. સોવિયેટ સમૂહવાદી વિચારસરણી નિષ્ફળ ગઈ. માહિતી વિજ્ઞાનનાં નવાં ઉપકરણોના વિકાસ સાથે માનવ સંબંધોમાં મૂળભૂત પરિવર્તન આવતું દેખાય છે. માઇકલ ફૂકોએ તેના “The Birth of Clinic” માં ડૉક્ટરની નજ૨ (gaze) દ્વારા રજૂ કરેલા આધિપત્યકેન્દ્રી અને વસ્તુલક્ષી જ્ઞાનના અભિગમને જાણે સંપૂર્ણ બનાવવા અત્યારે બાયો-ટેકનોલોજી અને જીનેટિક - એન્જિનિયરિંગની શાખાએ ડી.એન.એ. અને જેનો દ્વારા મનુષ્ય વિશેના ખ્યાલમાં પરિવર્તન આપ્યું છે. આજે “ડીજિટલ' જ્ઞાને વાસ્વિતાને સ્થાને વાસ્તવિક્તા જેવી જ “દેખાતી વાસ્તવિક્તા” (virtual reality) સર્જી છે. મનુષ્યની ચેતનામાં ચોક્કસ પ્રકારના કાર્યક્રમનું આરોપણ (programming in consciousness) કરીને વૈશ્વિકરણને નામે બજારકેન્દ્રી માનસિકતાએ અત્યારના પશ્ચિમના સમાજનું મુખ્ય લક્ષણ બન્યું છે. હર્બર્ટ માક્સ કહે છે તેમ પશ્ચિમના સમાજમાં મનુષ્યની આંતરિક ચેતના પરનાં વસ્તુ કેન્દ્રી મૂલ્યો (commodity oriented values)ના પ્રભાવથી તેની વ્યક્તિ સ્વાતંત્ર્યની મૂળભૂત ભાવના માત્ર બાહા દૃષ્ટિએ જ ટકાવી રાખવામાં આવી છે. એ અર્થમાં મનુષ્યનું ‘રોબોટીકરણ' થતું જાય છે. સ્થળ વચ્ચેનું ભૌતિક તેમજ માનસિક અંતર પણ નવા યંત્ર વિજ્ઞાનને લીધે ઘટયું છે. એક જ પ્રકારનાં જીવન મુલ્યો એક જ પ્રકારની જીવન શૈલી એ અતિઆધુનિક્તાનાં મુખ્ય લક્ષણ બનતાં જાય
પથિક • સૈમાસિક – ઓક્ટો.-નવે.-ડિસે., ૨૦૦૩ ૯
For Private and Personal Use Only
