Pathik 2004 Vol 44 Ank 01 02 03

Author(s): Bhartiben Shelat, Subhash Bramhabhatt
Publisher: Mansingji Barad Smarak Trust

Page 5

આશિષ નાન્દી જેવાનાં પુસ્તકો, લેખો કે તેમના પર લખાયેલા લેખોના થોડા ઘણા પ્રભાવને લીધે મને વ્યવસાયી ઇતિહાસકારના અભિગમ માટે વિશેષ આકર્ષણ રહ્યું નથી.
(૩)
મારી દષ્ટિએ ઇતિહાસનો અભ્યાસ એ સ્થળ-કાળના સંદર્ભમાં માનવ સમાજના જીવનમાં આવતાં પરિવર્તનોના સ્વરૂપની પૃચ્છાનો અભ્યાસ છે. માનવ જીવન એક અખંડ હોવા છતાં અભ્યાસની દૃષ્ટિએ તે ત્રણ પ્રકારના સંબંધોની આંતરપ્રક્રિયા દ્વારા પ્રગટ થતું જોવા મળે છે. આ સંબંધોમાં મનુષ્યનો સ્વ-પોતાની સાથેનો સંબંધ, સમાજ સાથેનો સંબંધ અને પ્રકૃતિ સાથેના સંબંધનો સમાવેશ કરી શકાય.
વ્યાપક રીતે જોઈએ તો મનુષ્યના સ્વ સાથેના સંબંધમાં તેનું જ્ઞાત-અજ્ઞાત એવું આંતરિક જગત ચેતનાના વિવિધ સ્તરે આકાર લેતું હોય છે, તેની બાહ્ય અભિવ્યક્તિ ઘણીવાર સાહિત્ય, વિવિધ કળાઓ, તત્ત્વદર્શન, ધર્મ કે જીવન-મૂલ્યો દ્વારા થતી હોય છે. સ્વ સાથેના સંબંધોને આધારે જ તેની જ્ઞાન અને સમયની વિભાવના વિકસતી હોય છે, મનુષ્યના સમાજ સાથેના સંબંધોમાં પોતાની બહાર સામાજિક વિશ્વ સાથેના સંબંધોને ગણાવી શકાય. જેમાં કુટુંબથી લઈને વૈશ્વિક સ્તર સુધી તેની અનેકવિધ પ્રવૃત્તિઓ-રાજકીય, સામાજિક, ધાર્મિક, સાંસ્કૃતિક વગેરે સંસ્થાઓના સ્વરૂપમાં આકાર લેતી હોય છે. જ્યારે પ્રકૃતિ સાથેના સંબંધમાં પોતાની આસપાસથી લઈને વિશ્વની કક્ષા સુધી વ્યાપેલી પ્રકૃતિનાં ચેતન-અચેતન એવાં વિવિધ સ્વરૂપો સાથેના પ્રત્યક્ષ અથવા પરોક્ષ સંબંધોનો સમાવેશ કરી શકાય. પાયાની વાત એ છે કે દેખીતી રીતે અલગ એવા આ ત્રણે પ્રકારના સંબંધોની આંતરપ્રક્રિયાને આધારે જ મનુષ્ય જીવનની અખિલાઈનું સ્વરૂપ-તેના જીવનનું સત્ત્વ - પ્રગટ થાય છે, ટૂંકમાં મનુષ્યના સ્વની આંતરિક તેમજ બાહ્ય સંરચનાની સભાનતા જ્ઞાન કે દૃષ્ટિનું સર્વાંગી સ્વરૂપ આ ત્રણે પ્રકારે રજૂ થતા સંબંધમાં
છતું થાય છે.
મનુષ્યના બાહ્ય સ્વના સામૂહિક સ્વરૂપને આપણે અલગ અલગ સમાજ કે સંસ્કૃતિના એકમ તરીકે ઓળખીએ છીએ. સ્થળ-કાળના સંદર્ભમાં આવા સમાજ કે સંસ્કૃતિઓનું સ્વરૂપ બદલાતું રહે છે. ઘણીવાર નષ્ટ પણ થતું હોય છે. આર્નોલ્ડ ટોયન્બીએ પડકાર અને પ્રતિભાવના ધંધને આધારે જુદા જુદા સામૂહિક સ્વના ઘટકો કે સંસ્કૃતિઓનો અભ્યાસ કર્યો. તેમની દૃષ્ટિએ જેટલા પ્રમાણમાં એ સંસ્કૃતિનાં (ત્રણે પ્રકારના સંબંધોના સંદર્ભમાં) પેદા થતા બાહ્ય કે આંતરેક પડકારોને ઝીલવાની કે તેમને આત્મસાત્ કરવાની ક્ષમતા હોય તેટલા પ્રમાણમાં તે સંસ્કૃતિ ટકી શકે છે. વળી ટોયન્બીએ એ સંસ્કૃતિને જ સક્ષમ ગણી છે કે જે તે પાયાની આંતરિક સંરચનામાં જ પેદા થતી પડકારોને જોવાની, સમજવાની અને યોગ્ય પ્રતિભાવ આપવાની શક્તિ (critical capacilty to face itself) હોય. એટલે કે સ્વને સતત પડકારતી સંસ્કૃતિ કાટખાતી નથી. ઇતિહાસના સર્વાંગી અભ્યાસ માટેના પર્યાપ્ત ઘટક તરીકે સંસ્કૃતિના અભ્યાસ પર ટોયન્બીએ ભાર મૂક્યો હતો. કારણ કે મર્યાદાથી સ્થળ-કાળના સંદર્ભમાં ખૂબ નાના કે વિભાજિત ઘટકોનો અભ્યાસ ઇતિહાસની સાચી સમજ આપતો નથી. તેમ છતાં સંશોધન કે અભ્યાસક્રમથી સગવડતા ખાતર એ રીતે અભ્યાસ કરવામાં આવે ત્યારે પણ સમગ્રતાને અનુલક્ષીને જ એ અભ્યાસ થવો જરૂરી છે.
ગાંધીજીના જીવન-કાર્યથી પ્રભાવિત થયેલા અને વિશ્વશાંતિ તથા પર્યાવરણ શુદ્ધિ આંદોલન સાથે ગાઢ રીતે સંકળાયેલા જોહાન ગાલ્ટંગ જેવા કર્મઠ વૈદ્વાને આધુનિક પાશ્ચાત્ય સંસ્કૃતિને સમજવા માટે ટોયન્બીના પડકાર-પ્રતિભાવના દ્વંદ્રને લગતા અભિગમને આગળ વિસ્તારીને ઇતિહાસના અભ્યાસનું નવું પરિમાણ રજૂ કર્યું છે. જોહાન ગાલ્ટંગે સંસ્કૃતિના મૂળમાં અભિપ્રેત એવા સામાજિક વિશ્વદર્શન (social cosmology)નો ખ્યાલ વિકસાવ્યો છે. તેમના આ સામાજિક વિશ્વદર્શનના ખ્યાલનો મેં વખતો વખત મારા લેખોમાં ઉલ્લેખ કર્યો છે.
પથિક ♦ ત્રૈમાસિક ઓક્ટો.-નવે.-ડિસે., ૨૦૦૩ ૦ ૨